Χώρες με βαθιά προβλήματα, όπως η Ελλάδα, που διακρίνονται για τους λαϊκιστές πολιτικούς τους ποτέ δεν ξεμένουν από «πολέμους»… Η πολιτικολογία επικεντρώνεται κυρίως στις συγκρούσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και την τρόικα, τον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα, την Αθήνα και την επαρχία, τους ντόπιους και τους μετανάστες.
Υπάρχει μια τεράστια σύγκρουση που υποβόσκει χωρίς να πολυσυζητιέται: η σύγκρουση ανάμεσα στις γενεές. Ωφελημένοι από την πιστωτική έκρηξη, την άνοδο στις τιμές των ακινήτων και τα κλειστά επαγγέλματα, ήταν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Τις δυσμενείς επιπτώσεις του χρέους, της εκτύπωσης χρήματος και των μέτρων λιτότητας τις βιώνουν δυσανάλογα οι νέοι.
Αυτό το μοτίβο το βλέπουμε σε ολόκληρη τη Δύση. Οπως παρατήρησε το 1790 ο θεωρητικός της πολιτικής επιστήμης, Εντμουντ Μπερκ: «Η κοινωνία είναι όντως ένα συμβόλαιο. Το κράτος είναι ένας συνεταιρισμός, όχι μόνο ανάμεσα στους ζωντανούς, αλλά ανάμεσα στους ζωντανούς, τους νεκρούς και σε όσους πρόκειται να γεννηθούν».
Στον δυτικό κόσμο αρχίζουν συζητήσεις για το αν έχει αθετηθεί το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των γενεών. Μήπως η γενιά του «baby boom» (της μεταπολεμικής έκρηξης των γεννήσεων) -η «γενιά του ’60», όπως ονομάζεται στην Ελλάδα- έχει φερθεί με εξαιρετικά εγωιστικό τρόπο; Υποστηρίζεται ότι, αφού ωφελήθηκε από τη δωρεάν παιδεία, τις καλές υπηρεσίες υγείας και τις διαρκώς αυξανόμενες συντάξεις, τώρα, που αποτελεί την ομάδα ψηφοφόρων που επηρεάζει περισσότερο από κάθε άλλη την κυβέρνηση, στερεί τα οφέλη αυτά από τη νεότερη γενιά. Η τάση αυτή μπορεί να παγιωθεί, αφού στις περισσότερες χώρες είναι πιθανότερο να ψηφίζουν οι μεγαλύτεροι. Μήπως οδεύουμε, λοιπόν, προς μια γεροντοκρατία – μια κοινωνία όπου κυβερνούν οι ηλικιωμένοι και για τους ηλικιωμένους; Υπάρχουν ενδείξεις ότι μια ολόκληρη γενιά έδρασε σαν τεράστια συνδικαλιστική οργάνωση, εξασφαλίζοντας για λογαριασμό της δυσανάλογα γενναιόδωρα οφέλη σε βάρος άλλων. Ωστόσο, σχεδόν σε κάθε συζήτηση περί ανισότητας ανάμεσα στις γενεές ελλοχεύει ο κίνδυνος της υπεραπλούστευσης, δεδομένου ότι στο εσωτερικό κάθε γενεάς παρατηρούνται τεράστιες παραλλαγές.
Επίσης, μεγάλο μέρος της πίεσης που ασκείται στο κοινωνικό συμβόλαιο οφείλεται απλώς και μόνο στο μέγεθος και στη μακροζωία της γενιάς του baby boom. Το 1950, σε κάθε άτομο άνω των 65 ετών στις χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ αναλογούσαν 7 άτομα ηλικίας 20-64 ετών. Σήμερα η αναλογία αυτή είναι κάτω από 4 προς 1, ενώ μέχρι το 2050 θα έχει πιθανότατα πέσει μόλις στο δύο προς ένα. Στην Ελλάδα, τα στοιχεία δείχνουν ότι το ποσοστό πληθυσμού που έχει ξεπεράσει την ηλικία των 65 ετών διαμορφώνεται στο 29,1% του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας, έναντι μέσου όρου 23,6%, μία από τις δυσμενέστερες αναλογίες παγκοσμίως.
Στη νότια Ευρώπη αυξάνονται οι ενδείξεις για πρακτικές που παραπέμπουν σε γεροντοκρατία. Συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ευνοούν τις παλαιότερες γενεές: συστήματα μισθολογικών αυξήσεων με βάση τα χρόνια υπηρεσίας και τις εθνικές συλλογικές συμβάσεις, αναδιανεμητικά συστήματα συνταξιοδότησης και άλλα συστήματα πρόνοιας. Οι μεσογειακές χώρες χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά υψηλή ανεργία μεταξύ των νέων. Στην Ισπανία και την Ελλάδα το ποσοστό ξεπέρασε εφέτος το 50%.
Η Ελλάδα μπορεί να αποτελεί την πιο ακραία περίπτωση γεροντοκρατίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι αρνούμαστε την ύπαρξη φτωχών ηλικιωμένων, αλλά, παρόλο που οι άδικες οικονομικές μεταβιβάσεις δεν ωφέλησαν όλους τους μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους, οδηγούν στην αποκλήρωση των νέων. Οι αιτίες είναι οι εξής:
– Η πιστωτική έκρηξη και η άνοδος στις τιμές των κατοικιών κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί αναλόγως ο πλούτος όσων είχαν στην κατοχή τους ακίνητα πριν από το 2000. Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα των χρεών και των μέτρων λιτότητας δεν είναι παρά παρενέργεια της ανεύθυνης έκρηξης των πιστώσεων, από την οποία επωφελήθηκαν οι μεγαλύτεροι.
– Σε ολόκληρους κλάδους, κυριαρχεί ένας πυρήνας ηλικιωμένων υπό την προστασία μιας γραφειοκρατίας που επιβραβεύει τον χρόνο παραμονής στο επάγγελμα, ενώ είναι δύσκολη η είσοδος νέων ανθρώπων.
– Το μη ανταγωνιστικό σύστημα μισθολογικών διαπραγματεύσεων και οι ρυθμίσεις εργασιακής ασφάλειας που επιβραβεύουν τα χρόνια παραμονής στην υπηρεσία και όχι την απόδοση, ευνοούν όσους βρίσκονται στα μέσα της σταδιοδρομίας τους ή κοντά στη συνταξιοδότηση, και περιορίζουν τις προοπτικές εισόδου νέων ανθρώπων.
– Το ανταποδοτικό συνταξιοδοτικό σύστημα σημαίνει ότι όσοι εργάζονται σήμερα πληρώνουν για τις συντάξεις και τις παροχές όσων έχουν αποχωρήσει από την ενεργό δράση.
– Καθιερώνονται δίδακτρα για τους φοιτητές πανεπιστημίου, ενώ όσοι σπούδασαν τις προηγούμενες δεκαετίες δεν έπρεπε να πληρώσουν.
Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, το 2008 η Ελλάδα ξόδευε το 11,9% του ΑΕΠ σε συντάξεις (δηλαδή 26,3% του κρατικού προϋπολογισμού), 70% πάνω από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ, που διαμορφώνεται σε 7%. Οι περικοπές στην παιδεία έχουν προσλάβει σχεδόν χαρακτήρα επίθεσης.
Παγκοσμίως, η γενιά των baby boomers, διατηρώντας τα επιτόκια στο 0% και τυπώνοντας χρήμα, νέμεται την εξουσία, συντηρώντας τα υψηλά επίπεδα των τιμών χρηματοπιστωτικών περιουσιακών στοιχείων και κατοικιών. Ενας νέος δεν μπορεί να αγοράσει σπίτι με τον μισθό του, και πιθανώς θα πρέπει να φορτωθεί ένα δάνειο για 30-40 χρόνια – αν είναι, βέβαια, αρκετά τυχερός ώστε να ’χει δουλειά και να του δώσουν δάνειο. Μια κατάρρευση της τάξης του 60% στις τιμές των κατοικιών θα ήταν κελεπούρι για όσους είναι κάτω των 40 ετών και δεν έχουν δική τους ιδιοκτησία. Μόλις αποκτήσουν δικό τους σπίτι, αποκτούν και μεγαλύτερο ενδιαφέρον «να παίξουν στο παιχνίδι».
Οι νέοι έχουν «παραγκωνιστεί»: από την ανώτατη παιδεία, από τα επαγγέλματα, από την αγορά ακινήτων. Πολλοί νέοι αναβάλλουν, πλέον, τη δημιουργία οικογένειας, προκαλώντας επιδείνωση της δημογραφικής ανισορροπίας. Μία άλλη επιλογή είναι η μετανάστευση – η οποία, επίσης, επιδεινώνει τη δημογραφική κατάσταση. Μερικοί νέοι, δυστυχώς προχωρούν σε πιο ακραίες μορφές αντίδρασης.
Η νέα γενιά πρέπει να αποτελέσει μέρος αυτής της μεταρρύθμισης – δεν αρκεί απλώς να διαμαρτύρεται. Αν και βρίσκεται σε μειονεκτική θέση, η νέα γενιά έχει ευκαιρίες που δεν απολάμβαναν οι παλαιότεροι. Η μείωση της κόστους των ταξιδιών και το Διαδίκτυο διευκολύνουν τη διεξαγωγή επιχειρηματικής δραστηριότητας σε παγκόσμιο επίπεδο ή την εργασία για διεθνείς εταιρείες. Οι νέοι χρειάζονται μεταρρυθμίσεις προκειμένου να αποκατασταθεί η ισορροπία του συστήματος πρόνοιας, παράλληλα με επενδύσεις στην παιδεία και πάνω από όλα τον περιορισμό των γραφειοκρατικών διαδικασιών που ανταμείβουν τους λιγότερο παραγωγικούς επαγγελματίες μεγαλύτερης ηλικίας, και αποκλείουν τους ταλαντούχους νεοεισερχομένους.
Ο βαθμός στον οποίο η γενιά του baby boom έχει ληστέψει τις νεότερες γενιές ποικίλλει απ’ άκρη σ’ άκρη της Δύσης, αλλά η Ελλάδα βρίσκεται σαφώς στο άκρο του φάσματος. Η χώρα πρέπει να προβεί σε μεταρρυθμίσεις προκειμένου να αποκαταστήσει το κοινωνικό συμβόλαιο, ειδάλλως, όταν θα μαζεύονται τα μέλη της «υπερ-επιτυχημένης» γενιάς του ’60 στα σουαρέ τους θα περηφανεύονται λυπημένα: «Το παιδί μου δουλεύει στο εξωτερικό, τι να ’κανε στην Ελλάδα;».
* Συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital και συγγραφέας του βιβλίου «Το “επαχθές” χρέος της Ελλάδας».
