Πηγαίνει νωρίς το πρωί στο γραφείο της, σε μια πολυκατοικία του Παλαιού Φαλήρου όπου στεγάζεται το Σπίτι του Παιδιού Αθηνών, ένα από τα Αυτοτελή Γραφεία Προστασίας Ανήλικων Θυμάτων που η ελληνική πολιτεία νομοθέτησε το 2017 (ν. 4478/2017) ώστε οι καταθέσεις ανηλίκων με ενδείξεις σεξουαλικής κακοποίησης να μη λαμβάνονται στα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα, αλλά από εξειδικευμένους επαγγελματίες σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους φιλικούς προς το παιδί, όπως επιτάσσει η διεθνής επιστημονική εμπειρία και πρακτική. Εξι χρόνια αργότερα, μόνο τα Σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά είναι λειτουργικά, και μάλιστα συστεγαζόμενα, ενώ το Σπίτι του Παιδιού Θεσσαλονίκης, αν και στελεχωμένο, δεν είναι σε θέση ακόμα να διεξάγει δικανικές συνεντεύξεις.
«Νιώθουμε την ηθική υποχρέωση να είμαστε παρούσες 24/7»
Η Σωτηρία Νίκα μαζί με μία ακόμα ψυχολόγο και μία κοινωνική λειτουργό στελεχώνουν το Σπίτι του Παιδιού Αθηνών. Το ωράριο της υπηρεσίας είναι 07.00 με 15.00, όπως όμως λένε σκωπτικά οι επαγγελματίες του πεδίου, «οι βιασμοί δεν γίνονται κατόπιν ραντεβού». Συχνά, εκτός από τα περιστατικά που εξετάζουν προγραμματισμένα στο πλαίσιο του ωραρίου τους, καλούνται βράδια, Σαββατοκύριακα και αργίες για να εξυπηρετήσουν τα επείγοντα που προκύπτουν στο πλαίσιο της αυτόφωρης διαδικασίας. «Νιώθουμε την ηθική υποχρέωση να είμαστε παρούσες 24/7», λέει στην «Κ» η Σωτηρία Νίκα. «Δεν μπορεί κάποιος που δεν έχει την ευαισθησία και την αφοσίωση στα θέματα αυτά να δουλέψει στον χώρο. Θεωρώ ότι αυτό είναι και που μας κινητοποιεί να παλεύουμε με τις αντιξοότητες. Ομως, υπάρχει και ένα ανθρώπινο όριο. Δεν νομίζω ότι μπορεί να αντέξει και πολύ να λειτουργεί μια υπηρεσία μόνο από το αίσθημα της αφοσίωσης, του καθήκοντος και των αξιών μας. Χρειάζεται ενίσχυση».
Η αύξηση των περιστατικών που καλείται να διαχειριστεί το Σπίτι του Παιδιού Αθηνών είναι τους τελευταίους μήνες ραγδαία. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραχώρησε στην «Κ» το υπουργείο Δικαιοσύνης, το 2022, που ήταν ουσιαστικά και το πρώτο έτος λειτουργίας της υπηρεσίας, πέρασαν το κατώφλι της 80 παιδιά, ενώ το 2023 έως τα μέσα Νοεμβρίου είχαν εξεταστεί 255. Αντίστοιχα, η ψυχολόγος του Σπιτιού του Παιδιού Πειραιά είδε φέτος 34 ανήλικα θύματα, ενώ στη Θεσσαλονίκη δύο ψυχολόγοι κι ένας κοινωνικός λειτουργός κλήθηκαν το ίδιο διάστημα να συνδράμουν τις εισαγγελικές/ανακριτικές/προανακριτικές αρχές σε 172 περιστατικά ανηλίκων με ενδείξεις σεξουαλικής κακοποίησης.
Οι δράστες στις περισσότερες περιπτώσεις ανήκουν στα συγγενικά πρόσωπα.
Οι ηλικίες των θυμάτων που φτάνουν στα ΣτΠ ξεκινούν από τα 3 έτη έως και τη συμπλήρωση του 18ου. Μεγαλύτερο ποσοστό θυματοποίησης παρατηρείται στις ηλικίες 12-14 ετών.
Ως προς το φύλο, παρατηρείται εντυπωσιακή αύξηση στα κορίτσια, ενώ τα αγόρια θυματοποιούνται σε μικρότερο ποσοστό.
Τόπος διαμονής των ανήλικων θυμάτων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η Αττική, ενώ η θυματοποίηση αφορά εγκλήματα κατά της γενετήσιας αξιοπρέπειας.
Οι δράστες στις περισσότερες περιπτώσεις ανήκουν στα συγγενικά πρόσωπα, ενώ τα τυχαία περιστατικά είναι μικρότερα σε αριθμό.
Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν τα στοιχεία που παραχώρησε στην «Κ» και η Ελληνική Αστυνομία σχετικά με τις υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων που χειρίστηκε από το 2019 έως τον Αύγουστο του 2023. Οπως προκύπτει, τουλάχιστον 7 στα 10 θύματα είναι κορίτσια, ενώ η πιο συχνή ηλικία θυματοποίησης είναι 9-14 ετών.
Τα πιο συχνά εγκλήματα είναι η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας, ο βιασμός και οι γενετήσιες πράξεις με ανηλίκους ή ενώπιόν τους, ενώ ο αριθμός των καταγγελιών αυξήθηκε σημαντικά μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού και την έναρξη του ελληνικού #MeToo (σ.σ. τα στοιχεία του 2023 αφορούν μόνο το πρώτο οκτάμηνο).
Επιτάχυνση των διαδικασιών
Εκ των λιγοστών ψυχολόγων του Δημοσίου που έχουν λάβει ειδική εκπαίδευση σε εξειδικευμένο κέντρο στις ΗΠΑ, η Σωτηρία Νίκα αυτή την περίοδο ετοιμάζει το διδακτορικό της πάνω στην αξιολόγηση της ανήλικης μαρτυρίας. «Ακολουθούμε ένα αυστηρό πρωτόκολλο, προκειμένου το παιδί να νιώσει ασφάλεια και να αφηγηθεί ελεύθερα, με τον δικό του τρόπο», λέει στην «Κ». «Από τον τρόπο που περιγράφει τα γεγονότα ή και από τη γλώσσα του σώματος μπορούμε να καταλάβουμε αν πραγματικά αυτό που λέει το έχει ζήσει ή αν είναι ένα κομμάτι που έχει μάθει να πει», εξηγεί. Πρώτα από όλα όμως η ίδια και οι συνάδελφοί της αξιολογούν αν το παιδί είναι ικανό να καταθέσει, όχι μόνο για λόγους αντίληψης αλλά και ψυχολογικής κατάστασης, καθώς μπορεί για παράδειγμα να είναι πολύ φοβισμένο και έτσι να είναι αδύνατη η λήψη μιας αξιόπιστης μαρτυρίας. Εφόσον αξιολογηθεί ως ικανό και ληφθεί η κατάθεση, οι εξειδικευμένοι ψυχολόγοι συζητούν με τους εμπλεκόμενους προανακριτικούς και ανακριτικούς υπαλλήλους για το κατά πόσο η μαρτυρία του ήταν αξιόπιστη ή αν τους άφησε κάποια κενά στην εργασία τους ή στον τρόπο που εκφράστηκε για ανθρώπους και καταστάσεις. «Ολα αυτά θεωρώ πως έχουν επίδραση στην τελική απόφαση», εκτιμά η ίδια.
«Η πρώτη μαρτυρία είναι η πιο σημαντική»
Οσο οξύμωρο κι αν ακούγεται, με τους επαγγελματίες του Σπιτιού του Παιδιού Αθηνών στα πρόθυρα της εξουθένωσης, η ίδια η διαδικασία της κατάθεσης των ανηλίκων θυμάτων μοιάζει σταδιακά να ομαλοποιείται, τουλάχιστον στην Αττική. Σύμφωνα με τη Σωτηρία Νίκα, έως τον Απρίλιο τα περιστατικά ερχόντουσαν στο Σπίτι με μεγάλη καθυστέρηση, ακόμα κι ένα χρόνο μετά την καταγγελία, αφού είχαν ήδη καταθέσει μία ή δύο φορές στις αστυνομικές αρχές στο στάδιο της προανάκρισης. «Από την άνοιξη και μετά φαίνεται να έχουν επιταχυνθεί οι διαδικασίες, μας έρχονται περιστατικά μέσα σε ένα μήνα από την καταγγελία και λαμβάνεται η πρώτη κατάθεση του παιδιού από εμάς. Που σημαίνει ότι έχει ξεκινήσει να λειτουργεί σωστά ο θεσμός. Διότι η πρώτη μαρτυρία είναι η πιο σημαντική», επισημαίνει.
Στέκεται ωστόσο στην επιτακτική ανάγκη για ενίσχυση και βελτιωτικές παρεμβάσεις στη λειτουργία της υπηρεσίας, προκειμένου το πολύ θετικό βήμα που έχει γίνει να αποκτήσει –όπως λέει– μια προοπτική. Ενδεικτικά αναφέρεται στη διεύρυνση του ωραρίου πέραν των πρωινών ωρών που τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο, στη δημιουργία δεύτερου χώρου δικανικής συνέντευξης, ώστε να λαμβάνονται παράλληλα καταθέσεις και να μπορέσουν να επιταχυνθούν οι διαδικασίες, στην παρακολούθηση της εξέλιξης κάθε υπόθεσης μέσα στο δικαστικό σύστημα, αλλά και στη δυνατότητα παραπομπής των παιδιών για θεραπεία και στην παροχή γενικών υπηρεσιών υποστήριξης στα ανήλικα θύματα.
Δεν μπορεί να μπαίνει σε λίστα αναμονής ένα παιδί που έχει βιώσει ένα έντονο τραύμα και χρειάζεται άμεση παρακολούθηση ή και φαρμακευτική αγωγή.
«Τι γίνονται αυτά τα παιδιά μετά;» διερωτάται με αγωνία. «Εγώ σαν ψυχολόγος μπορεί να βλέπω ότι ένα παιδί έχει άμεση ανάγκη είτε για ψυχιατρική παρακολούθηση είτε για ψυχοθεραπεία. Πού θα το στείλω; Υπάρχει μια διασύνδεση με άλλες δημόσιες υπηρεσίες, αλλά υπάρχει αναμονή. Δεν μπορεί να μπαίνει σε λίστα αναμονής ένα παιδί που έχει βιώσει ένα έντονο τραύμα και χρειάζεται άμεση παρακολούθηση ή και φαρμακευτική αγωγή. Ούτε μπορούμε να το στέλνουμε σε ιδιώτες. Χρειάζεται μια υπηρεσία υποδοχής αυτών των περιστατικών που να συντονίζει τόσο την κοινωνική έρευνα (σ.σ. διερεύνηση συνθηκών διαβίωσης του παιδιού και εκτίμηση κινδύνου) όσο και την ψυχολογική υποστήριξη και θεραπεία των θυμάτων», καταλήγει.
Το Σπίτι του Παιδιού Θεσσαλονίκης
Αντίστοιχη εικόνα μεταφέρει μιλώντας στην «Κ» και ο Φώτης Τέγος, κοινωνικός λειτουργός – επιμελητής Ανηλίκων, προϊστάμενος του Σπιτιού του Παιδιού Θεσσαλονίκης. Η υπηρεσία του στελεχώθηκε το 2019 με εσωτερικές μετακινήσεις του Δημοσίου.Τέσσερα χρόνια μετά, παραμένει «άστεγη», με αποτέλεσμα τα παιδιά της περιοχής να εξακολουθούν να καταθέτουν στην Αστυνομία. «Εχουμε ταλαιπωρηθεί» λέει στην «Κ» ο κύριος Τέγος. «Κτίριο υπήρχε εξαρχής, όμως οι διοικητικές διαδικασίες του Δημοσίου προκαλούν καθυστερήσεις. Εμείς ως υπάλληλοι φέρουμε μεγάλο φορτίο εξαιτίας αυτής της καθυστέρησης. Ανυπομονούμε να μπούμε στο κτίριο και να μπορέσουμε να δουλέψουμε. Με την έναρξη της νέας χρονιάς πιστεύουμε ότι θα ξεκινήσουμε», προσθέτει.
Μην έχοντας τον χώρο να διεξαγάγουν δικανικές συνεντεύξεις, ο ίδιος και οι συνεργάτες του καλούνται είτε να συνδράμουν τις ανακριτικές/εισαγγελικές αρχές σε περίπτωση που ένα παιδί χρειαστεί να καταθέσει ξανά στο στάδιο της ανάκρισης, είτε να δουν το ανήλικο θύμα προκειμένου να αποτυπώσουν την κατάστασή του και να το παραπέμψουν για θεραπεία. Ακόμα και αυτές οι διαδικασίες, ωστόσο, είναι, όπως λέει, δυσχερείς και τραυματικές για τα θύματα: «Εμείς κάνουμε τη διάγνωση με βάση τη δική μας εμπειρία. Οταν όμως παραπέμψουμε το παιδί, παρόλο που θα πάει στην υπηρεσία ψυχικής υγείας με ένα ιστορικό από εμάς λόγω της καλής μας συνεργασίας με τις υπηρεσίες της Θεσσαλονίκης, εκεί θα πρέπει να ξεκινήσουν πάλι τη διαδικασία από την αρχή. Πράγμα που σημαίνει ότι θα ληφθεί πάλι κοινωνικό ιστορικό, θα ερωτηθούν ξανά πράγματα και, εντέλει, τι θα γίνει λόγω της υποστελέχωσης; Θα βγει μια γνωμάτευση η οποία θα παραπέμπει σε ιδιώτη. Βλέπετε λοιπόν πώς συντελείται η επαναθυματοποίηση».
Σε ερώτηση της «Κ» για το χρονοδιάγραμμα ενίσχυσης του θεσμού των Σπιτιών του Παιδιού, το υπουργείο Δικαιοσύνης απάντησε ότι καταβάλλονται προσπάθειες πλήρους στελέχωσης και λειτουργίας των Αυτοτελών Γραφείων Προστασίας Ανήλικων Θυμάτων – Σπιτιού του Παιδιού στις περιοχές που υπάρχουν δομές, δηλαδή σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιά, Πάτρα και Ηράκλειο Κρήτης.
