EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτίνα Χαλματζή
Της Αννας Γριμάνη
Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
«Κυμαίνεται» ανάμεσα σε αίσθημα και συνείδηση. Κατ’ ουσίαν όμως
είναι «αίρεσις βίου» και προβάλλεται ως πολιτισμένος τρόπος ζωής.
Και εξηγούμαι: η ελληνικότητα ως βίωμα δεν τελειώνει με τη διέγερση
του αισθήματος, όσο έντονα και αν εκδηλώνεται. Ως στάση βίου
προϋποθέτει γνώση και εκτίμηση των βιωμάτων και αξιών που
θεμελιώνονται με την παιδεία και ολοκληρώνονται με την κατανόηση
της ανθρώπινης φύσης.
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Tις πεταλούδες, τα πετάγματα των χελιδονιών και τον γοητευτικό
ήχο της φλογέρας – όπως τα γνώρισα στο χωριό του πατέρα μου όταν
ήρθαμε στην Ελλάδα από την Αμερική. Aγάπησα και τα πουλάκια μιας
καρδερίνας που φώλιαζε στον απέναντι κήπο. Ενα γειτονόπουλο έκλεψε
τα νεογνά της και τα έκλεισε σ’ ένα κλουβί. Δύο μέρες μετά, η μάνα
καρδερίνα τα φαρμάκωσε για να μη ζήσουν στη σκλαβιά. Συνέδεσα τη
θύμηση αυτή με το χορό του Ζαλόγγου.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Διάβασα τον Ομηρο και τους φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας, για
να καταλάβω την «υπέροχη εκδοχή» του Ελληνα. Απέκτησα βαθμηδόν
συνείδηση της προσφοράς των Ελλήνων στον πολιτισμένο βίο. Από τότε
αναρωτιέμαι: τι θα ήταν ο πολιτισμός αν δεν είχαν οι αρχαίοι
ξεκινήσει το «γνώθι σαυτόν» για να φτάσουν στη «νόηση νοήσεως»;
Ελληνικό το επίτευγμα.
Αυτό που με χαλάει.
Τα ξεριζώματα. Το πρώτο ήταν όταν ο πατέρας μάς έφερε στο χωριό
του στην Αρκαδία. Ημουν οχτάχρονο παιδί. Δεκαεφτά χρόνια μετά
επέστρεψα στην Αμερική, δεύτερο ξερίζωμα. Αυτό που με «χαλάει»
ακόμη και σήμερα είναι η άρνηση συμβιβασμού με τις ατέλειες κάθε
ρέουσας πραγματικότητας. Το ’46 άφησα πίσω μια Ελλάδα ερειπωμένη
και έναν λαό διχασμένο. Φοιτητής στο Columbia University, αναζήτησα
πάλι τη σοφία των αρχαίων.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Εξαρτάται από το πώς τοποθετούμε την παράδοσή μας στο παρόν. Η
ελληνική «αίρεσις βίου» αποτελεί μοναδικό απόκτημα, αρκεί να
αναλάβει κανείς την ευθύνη της επιλογής. Το προσόν γίνεται
μειονέκτημα όταν προτιμώνται τα κέρδη της καθημερινότητας και του
ρηχού πατριωτισμού.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Η παραγωγή πολιτισμού είναι πολυδιάστατο και δύσκολο εγχείρημα.
Απαιτεί έναν ευεργετικό μετασχηματισμό αξιών. Οι Ελληνες δυστυχώς
παραμένουν ουραγοί. Σπανίζουν οι πρωτοπόροι. Η «ρητορική
ελληνικότητα» δηλώνει κυρίως υπενθύμιση παρά επίτευγμα. Μολαταύτα,
η Ελλάδα θα μπορούσε να προσφέρει στην οικουμένη, στον σύγχρονο
πολιτισμό την προώθηση της πολιτικής σοφίας – μια τέτοια αποστολή
παραμένει ανοιχτός λογαριασμός.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται στον σύγχρονο
κόσμο;
Με την ταυτότητα του Ελληνο-Ευρωπαίου. Θα ριψοκινδυνέψω μια
απάντηση: ο περιερχομός του σύγχρονου Ελληνα είναι κυρίως ένας
χλωμός πατριωτισμός, που επικαλείται ευκαιριακά επίλεκτες σελίδες
από την ιστορία, για να προβάλει έναν εκσυγχρονισμό με τις δέουσες
«στοχαστικές προσαρμογές» (Καβάφης). Η σύγχρονη ελληνική ταυτότητα
αιωρείται ουσιαστικά μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Οταν γύρισα στην Αμερική το 1946, άφησα πίσω μια Ελλάδα
βυθισμένη σε πολιτική κρίση. Εφυγα όχι γιατί την ξέγραψα, αλλά
«γιατί» ο βαθύς οίκτος δεν γινόταν προσταγή. Ο πόλεμος είχε
αλλοιώσει τον ελληνικό πολιτισμικό χώρο. Το μόνο «πρέπει» που
ένιωθα ήταν η επιβίωση μέσω της επιστροφής.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Στα χρόνια της Κατοχής διάβασα τα έργα του Παλαμά και βρήκα την
ατόφια Ελλάδα στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Αργότερα, γνώρισα την
ποίηση του Καβάφη. Με γοήτευσαν οι διαδρομές του στα καμώματα του
«ελληνιστικού» κόσμου, αποκομμένου από το μεγαλείο της κλασικής
εποχής.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Στον σύγχρονο πρακτικό βίο η ανθρωπιστική παιδεία παραμελείται.
Πρωταρχική θέση έχει πάρει η επαγγελματική προετοιμασία για
οικονομική επιβίωση. Το μεγάλο ερώτημα είναι αν επαρκεί μια τέτοια
πορεία στη ζωή. Η φιλοσοφική απάντηση ολοκληρώθηκε στα έργα των
Ελλήνων στοχαστών. Το έλλογο όραμα αγαθού βίου που διετυπώθη τότε
παραμένει όχι μόνο αδιαπραγμάτευτο, αλλά και αδιάσειστο.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Στην κρίσιμη αυτή ώρα για τον πολιτισμό δοκιμάζεται η
ανθεκτικότητα των λύσεων που προτάθηκαν από την Αναγέννηση έως
σήμερα. Οι Ελληνες θεώρησαν τη συνεχή κριτική των πολιτευμάτων
απαραίτητη για την εδραίωση του ορθού ανθρωπισμού.
Η οδός των Ελλήνων δεν είναι παρελθόν. Είναι ένα με το
μελλοντικό μέγα ζητούμενο της παιδείας.
* Ο δρ John Anton είναι καθηγητής Φιλοσοφίας και διευθυντής του
Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στο University of South Florida.
