EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη
Της Αννας Γριμάνη
H ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Οπως κάθε ταυτότητα σε διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους, έτσι
και η ελληνικότητα (όρος εξαιρετικά σύνθετος) βιώνεται,
υιοθετείται, μεταλλάσσεται όχι ως ουσιοκρατική αξία, αλλά ως
προσωπικό ή πολιτισμικό σημείο αναφοράς, στο οποίο το συναίσθημα
εφάπτεται με την ενσυνείδητη αποδοχή συγκεκριμένων στοιχείων, που
μπορεί να επανέρχονται ή να μετασχηματίζονται από περίοδο σε
περίοδο. Η ελληνικότητα δεν είναι απλώς ένα κατασκεύασμα που
συνδέεται με τον 19ο ή τον 20ό αιώνα. Μια τέτοια πεποίθηση είναι
απλουστευτική και εύκολα διατυπώσιμη, αφού ακούγεται ελκυστική. Ως
συνδιευθυντής του ερευνητικού προγράμματος για την πολιτισμική
πολιτική στο Weatherhand Center for International Affairs του
Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, βλέπω συχνά να επαληθεύεται μια βασική
μεθοδολογική αρχή μου: οι εκάστοτε ταυτότητες, η ίδια η έννοια της
ταυτότητας, πρέπει να μελετώνται συγκριτικά, αν θέλουμε να
αποφεύγουμε εύκολες μανιχαϊστικές κατηγοριοποιήσεις και δοκησίσοφες
γενικεύσεις.
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
«Των επιπτώσεων αι πτώσεις» από την Οκτάνα του Ανδρέα
Εμπειρίκου, η επιφάνεια παπύρων και επιγραφών με αρχαία μουσική
σημειογραφία και ένας ερυθρόμορφος χους του Ζωγράφου της Ερέτριας
στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Aυτού που μπορεί να αντιλαμβάνεται -και έχει την τόλμη να
αποδέχεται- τα όριά του και να δημιουργεί μέσα σε αυτά.
Αυτό που με «χαλάει».
Η ναρκισσιστική ομφαλοσκόπηση κάποιων ιστορικών που αποδύονται
σε συχνά κοντόφθαλμες και σχηματικές αναλύσεις της ελληνικής
ταυτότητας και του φαινομένου του εθνικισμού χωρίς σαφή
μεθοδολογικά κριτήρια και συγκριτικές προσεγγίσεις παρόμοιων
θεμάτων σε άλλους ευρωπαϊκούς -και όχι μόνο- πολιτισμούς (π.χ. στον
κινεζικό). Πρόκειται συχνά για αψίκορα, εξ ου και επαναλαμβανόμενα,
πυροτεχνήματα ρητορικού εντυπωσιασμού, που τεχνηέντως αποφεύγουν να
εκθέσουν ή να στοχαστούν τα δικά τους ουσιοκρατικά ιδεολογικά ή
επιστημονικά κατασκευάσματα. Πολλή ενέργεια αναλώνεται, όχι σπάνια
άκριτα, σε συμβατικές -δηλαδή προσαρμοσμένες σε ηγεμονικά,
δυτικοκεντρικά πρότυπα ανάλυσης- γενικευτικές αποδομήσεις, αντί να
επενδύεται στη συστηματική διερεύνηση άγνωστων ή λιγότερο γνωστών
πτυχών τού μετά το Βυζάντιο ελληνικού πολιτισμού. Ενα απλό
παράδειγμα: αποκαλούν κάποιοι οτιδήποτε αρχαίο ελληνικό (με όλη την
υβριδικότητά του από την αρχαϊκή μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή)
«ελληνικό», υιοθετώντας τον ιδεολογικό και μεθοδολογικό
συντηρητισμό χώρων όπως η κλασική φιλολογία και ιστορία – ενώ
ταυτόχρονα αποκαλούν οτιδήποτε σύγχρονο «νέο ελληνικό» και
αντιδιαστέλλουν το «ελληνικό» προς το «νέο ελληνικό».
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Η αποδοχή διπολικών σχημάτων εν γένει, επομένως και στη
συγκεκριμένη περίπτωση, μπορεί εύκολα να παροδηγήσει σε ρατσιστικής
υφής διατυπώσεις και εντυπώσεις: όλοι θα πρέπει να κρίνονται βάσει
των αποτελεσμάτων των προθέσεων και των ενεργειών τους, ανεξαρτήτως
εθνικών καταβολών.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει κολλημένος
σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Δεν νοείται εποχή χωρίς πολιτισμό. Ωστόσο, όπως κάποιες φορές η
γερμανική ή, κυρίως, η αγγλική (δεξιοτεχνικά κεκαλυμμένη) ρητορική
για εξέχουσες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, έτσι και η ελληνική
είναι καλό να αποφεύγει ακροβατισμούς.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται στον σύγχρονο
κόσμο;
Με μια ταυτότητα που διαπλάθεται ανάλογα με τα ευρύτερα
τεκταινόμενα στον σύγχρονο κόσμο: λίγο ματαιόδοξη, κάποιες φορές
αποφασιστική και, φυσικά, αιωρούμενη – αφού εν εξελίξει.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Την προσαρμογή σε διπολικά και άλλου είδους προστάγματα,
πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά. Τις θορυβώδεις μαυρόασπρες
αιτιάσεις, αιτιολογήσεις και αιτήματα αυτοαναφορικής, δηλαδή
συμφεροντολογικής, νομιμοποίησης που εν πολλοίς καλλιεργούνται από
τους εκφέροντες δημόσιο λόγο: πολιτικό ή (προβαλλόμενο ως)
πνευματικό.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο σύνθετος λόγος της Σαπφούς, η διάλεκτος της Κόριννας, η
νεωτερική «αρχαϊκή» ποίηση του Ρωμανού του Μελωδού (υπενθυμίζω ότι
έγραψε στα ελληνικά), οι ήχοι του Βιτσέντζου Κορνάρου και του
Γιώργου Σεφέρη και η άψογη πολυπλοκότητα του Χριστόφορου
Λιοντάκη.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Η γλώσσα, με όλες τις εξελίξεις της και όλες τις διαλεκτικές, με
τη γλωσσολογική και φιλοσοφική έννοια του όρου, εκφάνσεις της.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Η οδός τέχνης, ονείρων, ήχων και επιστήμης.
* Ο Δημήτρης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής στα τμήματα
Κλασικών Σπουδών και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Johns Hopkins
και ερευνητικός εταίρος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του
Πανεπιστημίου Harvard.
