Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Στο λιμάνι τους περιμένει ένας άντρας που κάποτε είχε βρεθεί στη θέση τους.

«Ξεκινάς το ταξίδι από τη χώρα σου για να γλιτώσεις από το θάνατο», λέει ο Αζίζ Μουσάι. Πριν από μία δεκαετία πέρασε στη Λέσβο από την Τουρκία με μια φουσκωτή βάρκα τραβώντας κουπί μαζί με άλλους τρεις ανήλικους μετανάστες. Ήταν 14 ετών. Σήμερα βοηθά ως διερμηνέας τα μέλη της μη κυβερνητικής οργάνωσης Μετάδραση.

Αυτό το βράδυ, στο λιμάνι της Μυτιλήνης, αποστολή τους είναι να οδηγήσουν με ασφάλεια τους οκτώ Αφγανούς στην Αθήνα. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση.

«Δεν είμαστε αστυνομικοί. Θα σας μεταφέρουμε σε έναν κατάλληλο χώρο φιλοξενίας όπου θα είστε ασφαλείς», λέει στους οκτώ Αφγανούς ηλικίας 14- 17 ετών η συνοδός της Μετάδρασης Ευαγγελία Καλλιμάνη. Τους ζητά να παραδώσουν τα κινητά τους τηλέφωνα μέχρι να ολοκληρωθεί το ταξίδι. Θέλει να αποκλείσει το ενδεχόμενο να επικοινωνήσουν εν πλω με κάποιον διακινητή.

Σε παλιότερη συνοδεία που πραγματοποίησε, άγνωστοι προσπάθησαν τρεις φορές να προσεγγίσουν τα παιδιά. Ένας από αυτούς ισχυρίστηκε ότι ήταν θείος ενός πεντάχρονου αγοριού. Το παιδί όμως δεν φαινόταν να τον γνωρίζει. Χρειάστηκε η παρέμβαση λιμενικών κατά την άφιξη στον Πειραιά για να φυγαδευτεί η ομάδα σε ταξί.

Κατά καιρούς κάποιες από τις συνοδείες της Μετάδρασης γίνονται μαζί με υπεύθυνο ασφαλείας που έχει άδεια σεκιούριτι. Αντιμετωπίζεται έτσι τουλάχιστον ένας από τους κινδύνους που συναντούν οι ανήλικοι στο ταξίδι τους, σε μια χώρα όπου η πολιτεία μέχρι πρόσφατα δεν κρατούσε λεπτομερή στοιχεία για αυτή  την ομάδα μεταναστών. Σήμερα, παρά το πλαίσιο προστασίας που έχει δημιουργηθεί, παιδιά ακόμη εξαφανίζονται και κανείς δεν γνωρίζει που βρίσκονται. Μόνο μεταξύ 2012-13, βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, 216 ανήλικοι μετανάστες χάθηκαν από το «σύστημα».

Άγνωστος αριθμός παιδιών

Για δύο δεκαετίες η μόνη εικόνα που είχε η Ελλάδα για τους ασυνοδεύτους ανήλικους ήταν μέσω των αιτημάτων ασύλου. Αυτοί οι αριθμοί απείχαν όμως πολύ από την πραγματικότητα. Οι περισσότεροι μετανάστες απέφευγαν να υποβάλλουν αίτηση στην Ελλάδα για να μην εγκλωβιστούν εδώ. Ενδεικτικά, το 2012 λιγότεροι από 80 ασυνόδευτοι ανήλικοι ζήτησαν άσυλο στην Ελλάδα ενώ σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση τα σχετικά αιτήματα είχαν ξεπεράσει τα 12.000.

«Πρέπει να βγάλουμε από το κεφάλι των παιδιών όσα τους έχουν πει διακινητές ή συγγενείς. Να δείξουμε ότι υπάρχει προοπτική στην Ελλάδα», λέει η αντιπρόεδρος της Μετάδρασης Λώρα Παππά.

Η Μετάδραση ξεκίνησε τις συνοδείες το 2011 για να καλύψει αυτό το πολυετές κενό που ολοένα και μεγάλωνε. Εκπαίδευσε 32 κοινωνικούς επιστήμονες σε όλη την Ελλάδα και έχει συνοδεύσει πάνω από 1.400 ανηλίκους. Χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσφύγων αλλά κατά καιρούς αντιμετωπίζει καθυστερήσεις στη διάθεση των κονδυλίων από το υπουργείο Εργασίας. «Από τον Οκτώβριο του 2013 μέχρι τον Ιούνιο του 2014 ο στόχος ήταν να συνοδεύσουμε 200 παιδιά και εμείς φτάσαμε τα 458 χωρίς να μας είχε δοθεί τότε η χρηματοδότηση. Έβαζαν από την τσέπη τους χρήματα μέλη του διοικητικού συμβουλίου για να εκδoθούν τα εισιτήρια», λέει η Λυδία Μπισάρα, συντονίστρια των συνοδείων στη Μετάδραση.

Σε μία από αυτές τις συνοδείες τον περασμένο Απρίλιο έπρεπε σε μία ημέρα να μεταφερθούν 100 παιδιά σε τρία διαφορετικά σημεία της χώρας.

«Την ονομάζω συνοδεία υπερπαραγωγή», λέει η κ. Μπισάρα. «Πιεστήκαμε πολύ. Μας έλεγαν ότι τα παιδιά είναι αντιδραστικά και θα δραπετεύσουν». Όλα τους βρίσκονταν μέσα σε ένα πλοίο που έπλεε ακυβέρνητο στα ανοιχτά της Κρήτης. Η συνοδεία τους κύλησε τελικά ομαλά.

Η κ. Μπισάρα φυλάει ακόμη τις ζωγραφιές που έφτιαξαν τα παιδιά κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους στη δομή.

Και στο κινητό της τηλέφωνο κρατάει δύο βιντεάκια που δείχνουν τα παιδιά να τραγουδούν και να χορεύουν μέσα στο λεωφορείο. Λίγους μήνες μετά την τοποθέτησή τους σε ξενώνες και οι 100 ανήλικοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους έπειτα από ενέργειες της πρεσβείας της χώρας τους.

Όταν η οργάνωση σταμάτησε τις συνοδείες το καλοκαίρι λόγω έλλειψης χρημάτων το ρόλο της ανέλαβε η αστυνομία. Ωστόσο, σύμφωνα με μέλη της οργάνωσης, τουλάχιστον σε μία περίπτωση η μεταφορά των ανηλίκων στις δομές έγινε με χειροπέδες. Η Μετάδραση έχει καταθέσει σχετική επιστολή στο Συνήγορο του Πολίτη που ερευνά το θέμα.

Μέσα στο 2013 η νεοσύστατη τότε Υπηρεσία Πρώτης Υποδοχής κατέγραψε 858 ασυνόδευτους ανηλίκους κατά την είσοδό τους στη χώρα. «Φέτος ειδικά τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο είχαμε πολύ υψηλές ροές. Έχουν αυξηθεί τα παιδιά από τη Συρία, είχαμε επιπλέον παιδιά από τη λωρίδα της Γάζας και αρκετά από το Βόρειο Ιράκ όπου είχαμε την προέλαση του Ισλαμικού Κράτους», λέει ο υπεύθυνος στην υπηρεσία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Χρήστος Δημόπουλος που αναλαμβάνει να βρει στέγη για τους ασυνόδευτους ανήλικους. Στο πλοίο που ρυμουλκήθηκε την περασμένη εβδομάδα στην Ιεράπετρα και μετέφερε περισσότερους από 500 μετανάστες έχουν εντοπιστεί και 26 ασυνόδευτα παιδιά.

Ο αστυνομικός διευθυντής Λέσβου, Παναγιώτης Σαμαράς, λέει στην «Κ» ότι συναντά στο νησί ασυνόδευτους ανήλικους μετανάστες από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90. «Παντού εντοπίζονται. Από τις μικρές βραχονησίδες που υπάρχουν διάσπαρτες, μέχρι και μέσα στη θάλασσα», λέει.

Μέχρι πρόσφατα όμως δεν υπήρχε καν καθορισμένος τρόπος εξακρίβωσης της ηλικίας τους. Η υπουργική απόφαση που καθορίζει τη διαδικασία για την εξέταση της ανηλικότητας δημοσιεύτηκε μόλις πέρσι σε ΦΕΚ. Τα προηγούμενα χρόνια κάποιος γιατρός ανεξαρτήτως ειδικότητας ή μη εκπαιδευμένο προσωπικό έκριναν την ανηλικότητα. Σε άλλες περιπτώσεις δέχονταν το λόγο των μεταναστών. Aνήλικοι καταγράφονταν ως ενήλικες και αντίστροφα.

Σήμερα, σε κάθε άφιξη στα σύνορα αρμόδια κλιμάκια καλούνται να εξακριβώσουν εάν οι εμφανιζόμενοι ως συνοδοί των παιδιών είναι γονείς ή διακινητές. Εξέταση DNA δεν είναι ακόμη διαθέσιμη. Γι’ αυτό και όταν δεν υπάρχουν διαβατήρια ή άλλα έγγραφα οι αρμόδιοι εστιάζουν στη συμπεριφορά του ανηλίκου. Και ένα βλέμμα μπορεί να κινήσει υποψίες. «Είχαμε βρει ότι ένας Σύρος είχε πλαστογραφήσει το διαβατήριο 13χρονου κοριτσιού και το συνόδευε ως πατέρας του. Στόχος του ήταν να φτάσουν στη Βουλγαρία όπου είχε τάξει να παντρέψει το παιδί με ενήλικα», λέει ο Παναγιώτης Νίκας, διευθυντής της Υπηρεσίας Πρώτης Υποδοχής. Παλιότερα υπήρχε σύμφωνα με τους αρμόδιους φορείς ακόμη και περίπτωση 30χρονου που εμφανίστηκε σε δομή φιλοξενίας ανηλίκων. 

Το ολονύχτιο ταξίδι των οκτώ Αφγανών από τη Μυτιλήνη στον Πειραιά κυλάει με ζωγραφιές και χειροτεχνίες.

Όποτε πηγαίνουν τα παιδιά στην τουαλέτα τους ακολουθεί μέχρι την πόρτα ο διερμηνέας ή ένα από τα δύο μέλη της Μετάδρασης. Σε παλιότερη συνοδεία κάποιος διακινητής είχε κρύψει στις τουαλέτες ρούχα για να τα φορέσουν οι ανήλικοι και να διαφύγουν μαζί του.

Μια από τις συνοδούς προσπαθεί να προειδοποιήσει τους οκτώ εφήβους. «Η Αθήνα είναι μια μεγάλη πόλη. Υπάρχουν διάφοροι κίνδυνοι. Σίγουρα θα έχετε ακούσει κι άλλα ονόματα πόλεων όπως Πάτρα ή Ηγουμενίτσα. Ακόμα και να καταφέρετε να φτάσετε σε αυτές τις πόλεις δεν έχει λυθεί το πρόβλημα», τους λέει.

Σύμφωνα με έρευνα της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, από τον Σεπτέμβριο του 2007 μέχρι τον Φεβρουάριο του 2008 καταγράφηκαν στην Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων τουλάχιστον 22 περιπτώσεις ανήλικων Σομαλών (13- 16 ετών) που είχαν συλληφθεί για διακίνηση ναρκωτικών στην Ομόνοια.

Οι συνοδοί μοιράζουν στους οκτώ εφήβους μπλούζες, κάλτσες και επιτραπέζια παιχνίδια. Τα παιδιά δεν θέλουν να διηγηθούν τις ιστορίες τους όταν τους ρωτάμε πώς έφτασαν στην Ελλάδα. «Δεν νιώθουν έτοιμοι», λέει ο Μουσάι.

Ο 24χρονος που σήμερα συνοδεύει ανήλικους στο καράβι, πριν από δέκα χρόνια ταξίδευε μόνος. Στο πρόσωπό του κουβαλούσε ακόμα το εφηβικό χνούδι. Πέρασε δέκα ημέρες στο κρατητήριο και τρεις μήνες στην Παγανή Λέσβου, σε μια αποθήκη που πρόχειρα είχε μετατραπεί σε κέντρο κράτησης. «Οι συνθήκες ήταν χάλια. Μια τουαλέτα για 250 άτομα. Δεν είχα ούτε κρεβάτι», λέει.

Το 2009 έκλεισε το κέντρο στην Παγανή.

Από τον Σεπτέμβριο του 2013 ένα παλιό στρατόπεδο στη Μόρια Λέσβου μετατράπηκε σε Κέντρο Ταυτοποίησης της ΕΛ.ΑΣ. Εκεί 86 ανήλικοι μετανάστες μένουν σήμερα σε ξεχωριστά δωμάτια από τους ενήλικες και έχουν διαρκή πρόσβαση σε ανοιχτό χώρο χωρίς να χρειάζεται να τους ξεκλειδώσει κάποιος την πόρτα.

Οι εγκαταστάσεις όμως θυμίζουν αυτές τις Αμυγδαλέζας: συστάδες από κοντέινερ και ψηλά κάγκελα που καταλήγουν σε συρματόπλεγμα. Στον τοίχο της εξωτερικής περίφραξης κάποιοι έγραψαν το σύνθημα: «Freedom for all». Για τις μη κυβερνητικές οργανώσεις εγκαταστάσεις σαν κι αυτή είναι «κέντρα κράτησης».

Για την Αστυνομία αποτελούν «χώρους προστατευτικής φύλαξης». Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι περιμένουν εκεί, κατά μέσο όρο για 25 ημέρες μέχρι να βρεθεί θέση σε ξενώνα. «Προφανώς στηλιτεύεται όταν ένας ανήλικος είναι στην Αμυγδαλέζα. Αλλά τι να κάνει η αστυνομία; Να ανοίξει την πόρτα και να αφήσει το παιδί να φύγει έξω; Είναι τέτοιες οι συνθήκες της πραγματικότητας και το σύνολο των παθογενειών πολλών ετών απραξίας που πολλές φορές επιλέγουμε το μη χείρον βέλτιστο», λέει ο κ. Νίκας.

Στο σαλόνι του πλοίου τα ξημερώματα, όταν σχεδόν όλοι οι επιβάτες έχουν γύρει στα καθίσματά τους, κάποιοι από τους Αφγανούς συνεχίζουν να παίζουν. Δεν έχουν χορτάσει ακόμη.

Το πρωί θα βρει τους οκτώ εφήβους στον ξενώνα «Μέλλον», ένα παλιό ξενοδοχείο στα νότια προάστια της Αττικής. «Εμείς τα βλέπουμε κουρασμένα, μπερδεμένα. Έχουν ανάγκη τις πρώτες ημέρες από ξεκούραση και περισυλλογή», λέει η Κυριακή Τριπερίνα, υπεύθυνη για τους ασυνόδευτους ανηλίκους στον ξενώνα.

Εδώ, θα παρακολουθούν μαθήματα ελληνικών και αγγλικών, θα τους επισκέπτεται ψυχολόγος και νομικός. Διαμονή σε αυτόν τον ξενώνα προβλέπεται μόνο για αυτούς που θα αιτηθούν άσυλο, καθώς η χρηματοδότηση γίνεται από τα EAA Grants (Ισλανδία, Νορβηγία, Λιχνενστάιν). Οι ανήλικοι έχουν προθεσμία 49 ημερών για να υποβάλλουν σχετική αίτηση. Εάν κάποιο παιδί δεν ζητήσει άσυλο θα μεταφερθεί σε άλλον ξενώνα. Εφόσον παραμείνει εδώ μετά από ένα διάστημα ένταξης θα παρακολουθεί μαθήματα σε διαπολιστισμικό σχολείο της Αθήνας.

Οι διαθέσιμες κλίνες όμως σε δομές φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων σε όλη την Ελλάδα είναι σήμερα 313, τη στιγμή που τα αιτήματα φτάνουν μόνο για φέτος τα 2.270. Από αυτά περίπου 400 δεν έχουν ακόμη εξεταστεί από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, δομή του υπουργείου Εργασίας που αναλαμβάνει την αναζήτηση θέσεων σε ξενώνες για την τοποθέτηση των ανηλίκων. Η αρμόδια υπηρεσία παραμένει υποστελεχωμένη με τέσσερα άτομα προσωπικό. Σε λίγο καιρό θα αποχωρήσει και μία από τους υπαλλήλους καθώς λήγει η σύμβασή της.

Ενιαίο πλαίσιο κανονισμών για τις δομές που λειτουργούν σήμερα στην Ελλάδα δεν υπάρχει. Οι ανάγκες καλύπτονται είτε από τον κρατικό προϋπολογισμό είτε από ευρωπαϊκά κονδύλια.

Κι αν σήμερα γνωρίζουμε με περισσότερη ακρίβεια πόσοι είναι οι ασυνόδευτοι ανήλικοι, στην πορεία χάνονται τα ίχνη πολλών εξ’ αυτών. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΚΚΑ πέρσι δύο στους δέκα ανήλικους διέφυγαν από τους ξενώνες μέσα σε 24 ώρες από την άφιξή τους.

Ο μέσος όρος διαμονής στις δομές φτάνει τις 60 ημέρες μέχρι να επανενωθούν οι ανήλικοι με συγγενείς τους στο εξωτερικό ή να το σκάσουν για να συνεχίσουν μόνοι το ταξίδι. «Υπάρχουν περιπτώσεις που οι ίδιες οι οικογένειες λένε στα παιδιά ότι "αν δεν συνεχίσεις να πας σε Σουηδία, Γερμανία να δουλέψεις και να μας στείλεις χρήματα οι διακινητές θα μας σκοτώσουν"», λέει ο κ. Νίκας.

«Μπορεί να φύγει κάποιος και το ίδιο λεπτό που φτάνει, έχει συμβεί», λέει η κ. Τριπερίνα.

«Δεν μπορούν να κλείσουν μέσα τα παιδιά», λέει ο κ. Δημόπουλος. «Πρόκειται για ανοιχτές δομές που έχουν κυρίως εφήβους 16 ετών. Αυτά τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο, συμμετέχουν σε αθλητικά σωματεία», προσθέτει.

Το ΕΚΚΑ αποκαλεί σε έγγραφά του τις εξαφανίσεις των ανηλίκων "άτυπες φυγές", που δημιουργούν πρόβλημα στο σύστημα επιτροπείας και οδηγούν σε εκ νέου συλλήψεις των ανηλίκων, σε έκθεση σε κινδύνους και ενεργοποίηση της διαδικασίας ευρέσεως στέγης». Κάποιες φορές τα παιδιά που εξαφανίζονται τηλεφωνούν στις δομές μόλις φτάσουν σε χώρα της Δυτικής Ευρώπης. Τα περισσότερα όμως δεν επικοινωνούν ξανά.

«Ήθελα να μείνω εδώ»

Ο Μουσάι, αν και έφτασε στην Ελλάδα σε μια εποχή που λειτουργούσε πιλοτικά μία δομή στα Ανώγεια και υπήρχαν λιγότερες ευκαιρίες, επέλεξε να παραμείνει. «Ήμουν πολύ κουρασμένος από το ταξίδι και όσα είχα περάσει», λέει. Παιδί ακόμη, μέχρι να φτάσει στην Ελλάδα δούλευε σε ένα εργοστάσιο πέτρας στο Ιράν για να συγκεντρώσει χρήματα. «Και η κουλτούρα όταν πήγα στην Κρήτη έμοιαζε τόσο με τη δική μας που ήθελα να μείνω εδώ», προσθέτει.

Στη δομή των Ανωγείων έμαθε ελληνικά και ξεκίνησε να ζωγραφίζει. Έχει εκθέσει πίνακές του στην Κρήτη και στην Αθήνα. Και συμμετέχει συχνά ως διερμηνέας σε συνοδείες της Μετάδρασης. «Πραγματικά είναι ευτυχία όταν βοηθάς τους ανθρώπους που δεν ξέρουν τη γλώσσα. Όταν ήρθα εγώ δεν έκανε κανείς αυτή τη δουλειά», λέει.

«Τους πονάω. Επειδή έχω ζήσει αυτή τη διαδικασία καταλαβαίνω», λέει o Ναντίρ Νούρι.

Ως προσφορά βλέπει τη διερμηνεία και ο Ναντίρ Νούρι που βοηθά με μεταφράσεις στον ξενώνα «Μέλλον». «Τους πονάω. Επειδή έχω ζήσει αυτή τη διαδικασία καταλαβαίνω», λέει. Ο ίδιος στα 13 του έφυγε από το Αφγανιστάν για το Ιράν για να γλιτώσει από τις συρράξεις αντιμαχόμενων φατριών. «Όποια παράταξη είχε την εξουσία στρατολογούσε τα παιδιά όταν έφταναν 15 χρονών για να πολεμήσουν τον αντίπαλο. Έχω χάσει δύο άτομα έτσι από το οικογενειακό μου περιβάλλον», λέει.

Ο Νούρι έφυγε με τη συγκατάθεση της οικογένειάς του. Σε άλλες περιπτώσεις όμως οι ίδιοι οι γονείς εγκαταλείπουν τα παιδιά σε κάποιο σημείο του ταξιδιού. «Είναι ένα επιπλέον φορτίο στο δρόμο για την Ευρώπη γι’ αυτό τα αφήνουν εδώ. Ή τα αφήνουν σε κάποιον ομοεθνή τους για να τα φέρει μαζί του αργότερα, είτε στο νοσοκομείο Παίδων για να καταλήξουν σε κάποια δομή και να ακολουθήσει η οικογενειακή επανένωση», λέει η κ. Μπισάρα.

Αφού παρέμεινε για χρόνια στο Ιράν ο Νούρι συνέχισε το ταξίδι του. Έφτασε στην Ελλάδα μετά από τρεις αποτυχημένες απόπειρες. Ξέρει όπως λέει ότι πολλοί ασυνόδευτοι ανήλικοι παρά την ασφάλεια μιας δομής φιλοξενίας θα επιλέξουν τη φυγή. «Όταν έρχονται εδώ αυτοί οι άνθρωποι βλέπουν τα πράγματα διαφορετικά και χάνονται. Δεν είναι έτοιμοι να σταθούν στα πόδια τους από μόνοι τους, να ανακαλύψουν τη χώρα», λέει.

Έχουν περάσει δύο ώρες από την άφιξη των οκτώ Αφγανών από τη Μυτιλήνη στον ξενώνα και ο Νούρι τους αναζητά για να δει πώς προσαρμόζονται στο νέο περιβάλλον. Όλοι οι ανήλικοι έχουν μαζευτεί σε ένα δωμάτιο και συζητούν. Δύο από αυτούς έχουν αδέρφια στο εξωτερικό και μέσα στο επόμενο διάστημα εφόσον εντοπιστούν οι συγγενείς τους θα προχωρήσει η διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης. Μόλις δύο εβδομάδες πριν από την άφιξή τους στον ξενώνα ένας οκτάχρονος που έμενε στο ίδιο κτίριο ενώθηκε με την οικογένειά του στην Ευρώπη.

«Τις σας έχει λείψει;» ρωτάει έναν από τους οκτώ εφήβους ο Νούρι. «Η ελευθερία», απαντά εκείνος. «Θέλουμε να βγούμε έξω, να πάμε μια βόλτα».