Ρεπορτάζ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Τον αποκαλούσαν ακόμη «καπετάνιο». Είχε εγκαταλείψει, όμως, το επάγγελμα του πλοιάρχου στο εμπορικό ναυτικό για να αφιερωθεί στο νέο του πάθος: τα αρχαία. Το όνομά του απασχόλησε τη Δικαιοσύνη για πρώτη φορά το μακρινό 1979. Σήμερα επανέρχεται στο προσκήνιο μετά την κατάσχεση, σε γκαλερί της Νέας Υόρκης, τμήματος ρωμαϊκής σαρκοφάγου, για την οποία υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι εξήχθη από την Ελλάδα ως προϊόν λαθρανασκαφής.
Πρώτος ξετύλιξε το κουβάρι ο δρ Χρήστος Τσιρογιάννης, ερευνητής παράνομων αρχαιοτήτων και διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων στο Πανεπιστήμιο της Γκλασκώβης. Τον περασμένο Οκτώβριο εντόπισε στη Royal-Athena Galleries ένα γνώριμο αντικείμενο: θραύσμα ρωμαϊκής σαρκοφάγου, εκτεθειμένο σε περίοπτο σημείο της βιτρίνας. Στη θέση της τιμής αναγραφόταν η ένδειξη «POR» (Price on Request), για να τονιστεί η σπουδαιότητά του. Αργότερα έγινε γνωστό ότι κοστολογείτο προς 500.000 δολάρια.
Το ίδιο όμως έργο εικονιζόταν σε φωτογραφίες πολαρόιντ, σε κατασχεθέν υλικό του εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Η ταύτιση δεν άργησε να γίνει.
Η πολυετής καριέρα του Ιταλού εμπόρου είχε χωρέσει σε 140 ντοσιέ με 13.000 έγγραφα και 8.000 φωτογραφίες αρχαίων αντικειμένων, που κατασχέθηκαν το 2002 σε γκαλερί του στη Βασιλεία. Εκτοτε τα ίδια στοιχεία αξιοποιούνται για ταυτοποίηση αντικειμένων αρχαιοκαπηλίας. Στον φάκελο με τα αρχικά «ZE» ή «ZENE», όπου φυλάσσονταν χειρόγραφα σημειώματα συναλλαγών και οι τέσσερις φωτογραφίες πολαρόιντ της σαρκοφάγου, υπήρχαν τα στοιχεία του «καπετάνιου».
Μια από τις πολαρόιντ στο αρχείο του Μπεκίνα (Φωτογραφία: Χρήστος Τσιρογιάννης).
Το κύκλωμα
Ηταν Μάιος του 1979 όταν οι εφημερίδες της εποχής έγραφαν για την εξάρθρωση μεγάλου κυκλώματος αρχαιοκαπηλίας με επικεφαλής τον Γερμανό Στέφαν Γκέριγκε. Είχαν περάσει μόλις τέσσερα χρόνια από την αποφυλάκιση του Γκέριγκε που είχε βρεθεί στις φυλακές Κέρκυρας για παρόμοια αδικήματα. Κατά το παρελθόν χρησιμοποιούσε αυτοκίνητα και τροχόπιστα με ειδικές κρύπτες για να μεταφέρει τη λεία του.
Η Ασφάλεια Χωροφυλακής Προαστίων (όπως ονομαζόταν τότε η αρμόδια υπηρεσία της αστυνομίας) πραγματοποίησε πάνω από 20 συλλήψεις για τη νέα υπόθεση του '79. Μεταξύ των προφυλακισθέντων βρίσκονταν ένας μηχανικός, ένας χειριστής εκσφαφέα, ένας ιδιοκτήτης ταβέρνας (που κατηγορείτο ως χρηματοδότης και προμηθευτής του κυκλώματος), ένας γυψαδόρος, ακόμη και ένας κρεοπώλης. Ως μέλος του ιδίου κυκλώματος συνελήφθη τότε και ο «καπετάνιος».
Στην κατοχή του είχαν βρεθεί ένα αγγείο κορινθιακού ρυθμού και μια κεφαλή Ελληνιστικής περιόδου. Κινδύνευε με φυλάκιση 11 ετών. «Ο ένας κάρφωσε τον άλλο και έτσι πιάστηκαν πολλοί», λέει στην «Κ» 80χρονος που γνώριζε τον «καπετάνιο» και δέχθηκε να μιλήσει υπό τον όρο της ανωνυμίας. «Τα δύο αντικείμενα που είχε όμως ήταν πλαστά. Τα είχε αγοράσει στην Καλαβρία της Ιταλίας».
Από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του ο «καπετάνιος» είχε ισχυριστεί το ίδιο. Τα αντικείμενα εξετάστηκαν τότε από δύο αρχαιολογικές επιτροπές, οι οποίες έκριναν όμως ότι ήταν αυθεντικά. Ακολούθησε εξέτασή τους στο κέντρο ερευνών «Δημόκριτος» με C-14, ειδική μέθοδο χρονολόγησης με άνθρακα. Τελικά στάλθηκαν στην Οξφόρδη. Σύμφωνα με το τελικό πόρισμα, είχαν κατασκευαστεί την τελευταία πενταετία.
Τα επόμενα βήματα του «καπετάνιου» μετά την απαλλαγή του από εκείνη την υπόθεση δεν είναι ξεκάθαρα. Ανθρωποι που τον γνώρισαν λένε ότι συνεργάστηκε με τις Αρχές ως πληροφοριοδότης, αστυνομικές πηγές όμως που μίλησαν στην «Κ» το διαψεύδουν. Το 2007 το όνομά του επανεμφανίζεται. Επειτα από παραγγελία της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών, η Ασφάλεια επιχειρεί να διασταυρώσει τα στοιχεία πιθανών προμηθευτών, λαθρανασκαφέων ή μεσαζόντων του Μπεκίνα που είχαν βρεθεί στα κατασχεσμένα αρχεία του. Οι περισσότεροι εξ αυτών έχουν αποβιώσει, ενώ άλλα ονόματα αποδεικνύονται ψευδώνυμα. Η «Κ» εντόπισε στα αρχεία έναν ακόμη συλληφθέντα για την υπόθεση Γκέριγκε του 1979, καθώς και τον «καπετάνιο».
Από χέρι σε χέρι
Από τα ίδια αρχεία ο κ. Τσιρογιάννης αντλεί σημαντικές πληροφορίες για τη σαρκοφάγο. Οπως φαίνεται σε χειρόγραφο σημείωμα του 1988, ο Μπεκίνα φέρεται να αγοράζει το αρχαίο αντικείμενο προς 60.000 ελβετικά φράγκα. Αλλο σημείωμα, σύμφωνα με την έρευνα του κ. Τσιρογιάννη, δείχνει ότι μεταξύ Νοεμβρίου 1986 και Οκτωβρίου 1988 ο Ιταλός έμπορος φέρεται να έλαβε συνολικά δέκα αρχαιότητες από τον Ελληνα προμηθευτή του, αξίας άνω των 250.000 δολαρίων.
Το σημείωμα όπου περιγράφονται τα αντικείμενα και τα ποσά (Φωτογραφία: Χρήστος Τσιρογιάννης).
Στη μαρμάρινη σαρκοφάγο, που σώζεται μαζί με το κυματιοφόρο γείσο της, εικονίζεται σκηνή μάχης. Ο κ. Τσιρογιάννης την τοποθετεί χρονολογικά στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. «Εχει δημιουργηθεί σε εργαστήριο της Θεσσαλονίκης κατά τους πρώιμους Ρωμαϊκούς χρόνους. Υπάρχουν και άλλες σαρκοφάγοι από το ίδιο εργαστήριο που έχουν ταυτιστεί στη Δυτική Ευρώπη», λέει σε συνομιλία μας μέσω Skype. Σύμφωνα με την έρευνά του, ο Μπεκίνα φαίνεται ότι στέλνει το αντικείμενο σε γνωστό του συντηρητή στην Ελβετία για να το καθαρίσει και να του περάσει βάση στήριξης, ώσπου το 1991 το πωλεί προς 95.000 δολάρια στη Royal-Athena Galleries.
Μόλις εντόπισε ότι η σαρκοφάγος τίθεται ξανά προς πώληση, στη Νέα Υόρκη, ο κ. Τσιρογιάννης ενημέρωσε την Ιντερπόλ, το τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας στην Ελλάδα και την Εισαγγελία της Νέας Υόρκης. Την έρευνα ανέλαβε ο ελληνικής καταγωγής βοηθός εισαγγελέα του Μανχάταν Μάθιου Μπογδάνος. Το 2003, ως συνταγματάρχης των αμερικανικών δυνάμεων, ο κ. Μπογδάνος είχε ηγηθεί της προσπάθειας εντοπισμού κλεμμένων αρχαιολογικών θησαυρών στη Βαγδάτη. Η σαρκοφάγος κατασχέθηκε τον Ιανουάριο και την περασμένη εβδομάδα παραδόθηκε στις ελληνικές προξενικές αρχές.
Ο επίλογος της υπόθεσης όμως δεν γράφεται εδώ. «Ο επαναπατρισμός δεν είναι το τελευταίο, αλλά το πρώτο βήμα. Από εκεί χτίζεται το ιστορικό συλλογής, μαθαίνουμε τους εμπλεκομένους, τα χέρια που άλλαξε το αντικείμενο ή εξετάζουμε άλλες συναφείς υποθέσεις για την πρόληψη αντίστοιχων εγκλημάτων», λέει ο κ. Τσιρογιάννης.
Μία ακόμη από τις φωτογραφίες πολαρόιντ με τη σαρκοφάγο (Φωτογραφία: Χρήστος Τσιρογιάννης).
Στον ίδιο φάκελο του Μπεκίνα με τη ρωμαϊκή σαρκοφάγο βρίσκονταν και στοιχεία για την κεφαλή του Ερμή που επαναπατρίστηκε τον Ιούνιο του 2015 προτού δημοπρατηθεί στο Λονδίνο. Ο κ. Τσιρογιάννης είχε ζητήσει από στέλεχος του υπουργείου Πολιτισμού να μάθει τον τελευταίο ιδιοκτήτη του αντικειμένου, ωστόσο δεν του δόθηκε αυτή η πληροφορία, «εμποδίζοντας την ακαδημαϊκή έρευνα», όπως λέει.
Στη διακίνηση της κεφαλής του Ερμή είχε εμπλακεί ο Ελληνας μεσάζοντας Κ. Γ., τον οποίο συνόδευε η φήμη του αντιγραφέα αρχαίων αντικειμένων. Η συνύπαρξη των δύο υποθέσεων στον ίδιο φάκελο αποτελεί ένδειξη σύμφωνα με τον κ. Τσιρογιάννη για τη λειτουργία ενός ευρύτερου δικτύου εκείνα τα χρόνια που συγκέντρωνε αντικείμενα από διάφορα μέρη της Ελλάδας για να τα προωθήσει στο εξωτερικό.
«Τότε γινόταν επένδυση στα αρχαία, μέχρι και τις πέτρες από το πεζοδρόμιο θα αγόραζαν», λέει ο 80χρονος που μίλησε στην «Κ» υπό τον όρο της ανωνυμίας και για μία περίοδο της ζωής του είχε ασχοληθεί με παρόμοιες συναλλαγές. Εξηγεί ότι τα επαγγέλματα των περισσότερων αρχαιοκαπήλων δεν είχαν σχέση με την Ιστορία ή τις τέχνες. Ωστόσο αρκετοί εξ' αυτών είχαν αποκτήσει με τα χρόνια γνώσεις και εξειδίκευση στα είδη των αρχαιοτήτων που διακινούσαν. «Αμα αγαπάς το αντικείμενο ή θες από αυτό να βγάλεις λεφτά, είναι υποχρέωσή σου να μάθεις», λέει.
Ο Μπεκίνα έχει ακόμη εκκρεμότητες με την ελληνική Δικαιοσύνη. Η εκδίκαση της υπόθεσης για το αρχείο του θα συνεχιστεί έπειτα από αναβολές τον Μάρτιο, στο Πενταμελές Εφετείο Κακουργημάτων.
Η τύχη του «καπετάνιου» δεν είναι γνωστή. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι πέθανε και άλλοι ότι είναι σε βαθιά γεράματα. Η «Κ» επιχείρησε να τον εντοπίσει, το τηλέφωνο όμως που είχε δώσει το ’80 στον Μπεκίνα ανήκει πλέον σε ζαχαροπλαστείο, ενώ στη διεύθυνση του σπιτιού του στην Αττική έχει ανεγερθεί πολυκατοικία.
