Της Αννας Γριμάνη
Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Με τη λέξη «ελληνικότητα» σημαίνεται κάτι δυσήνιο από τον
λογισμό. Η έννοια της ελληνικότητας, φορτισμένη συναισθηματικά, δεν
έχει ακέραιη σαφήνεια στη συνείδηση και όσων ακόμη την επικαλούνται
είτε προς χαρακτηρισμό έργων πολιτισμού είτε προς υπόδειξη τρόπου
συμπεριφοράς και των λειτουργιών του πολιτισμού. Στα χρόνια της
νεότητάς μου εκπροσωπούσαν την ελληνικότητα καλλιτέχνες, όπως ο
Παρθένης, ο Πικιώνης, ο Κόντογλου, ενώ δεν είχε λησμονηθεί και ο
κατ’ εξοχήν εξάγγελος της ελληνικότητας, ως αιτήματος, Περικλής
Γιαννόπουλος. Στο βιβλίο μου «Ελληνικά» παρουσιάζω την
αρχαιο-ελληνική εκδοχή της ελληνικότητας – κατά τον Ηρόδοτον,
«αποκρίθη εκ παλαιτέρου του βαρβάρου έθνος το ελληνικόν, εόν και
δεξιώτερον και ευηθείης ηλιθίου απηλλαγμένον μάλλον».
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Τη «λέξη» και την αντίστοιχη έννοια «κάτι». Eίναι και η πιο
μεστή και η πιο κενή. Με αυτήν η συνείδησή μας φράσσει το μέσα της
χάος, δεν αποφράσσεται όμως, αλλά παραμένει ανοικτή για όποιο
νόημα. Υπάρχει στη συνείδηση το «κάτι» σαν γέφυρα νοηματική, ως
επίτευγμα ήδη, αλλά και ως αφετηρία της ελευθερίας, καθώς είναι, ως
«τι», όπως έγραψε ο Πλάτων, «γυμνόν και απερημωμένο από των όντων
απάντων».
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Λόγος σοβαρός για «υπέροχη εκδοχή του Ελληνα» είναι δυνατός, αν
κρίνομε αμελητέα κάπως τα ηθικά ελαττώματα και αμαρτήματα πολλών
Ελλήνων και στην Αρχαιότητα και στη νεώτερη εποχή, και αν εμμείνομε
στην έξαρση των ηθικών χαρισμάτων και των ιστορικών τροπαίων του
ελληνικού λαού, ιδιαίτερα των εξαίσιων υπηρεσιών του προς την
ανθρωπότητα. Περιορίζομαι να υπενθυμίσω κάτι έκδηλο: Στις γλώσσες
των λαών της Ευρώπης οι πλείστες έννοιες του πολιτισμού εκφράζονται
με λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Αλλά και οι πλείστες καίριες
έννοιες του φιλοσοφικού στοχασμού των Ευρωπαίων είναι παραλλαγμένες
κάπως έννοιες της ελληνικής φιλοσοφίας. Εξ άλλου, η γενιά μου των
Ελλήνων το επτάμηνο 1940 – 1941, χρόνο κρίσιμο για την εξέλιξη του
πολέμου, έσωσε την ελευθερία των λαών της Ευρώπης.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Η απάντηση εξαρτάται από τη σκοπιά του ερωτώμενου. Το «να είσαι
Ελληνας σήμερα», από στενά χρησιμοθηρική σκοπιά εμφανίζεται είτε ως
μειονέκτημα είτε ως προσόν, ανάλογα με την κατεύθυνση αναφοράς. Από
ακέραιη αξιοκρατική σκοπιά δεν ισχύει καν το ερώτημα. Ο Ελληνας
δηλαδή πρέπει να στέργει τη μοίρα του ως Ελληνας, να μην έχει
συναίσθημα τυχόν μειονεξίας, να μοχθεί και να δημιουργεί ως
άνθρωπος, άρα υποκείμενο ελευθερίας και σύστοιχης ευθύνης, με χρήση
των ελληνικών πρώτιστα εφοδίων πολιτισμού, και με πρόσχρηση των
ξένων πνευματικών αγαθών αξίας οικουμενικής.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Ολίγοι Ελληνες σήμερα θητεύουν σε «μια ρητορική ελληνικότητα»,
φαινόμενο συχνό άλλοτε. Υπάρχουν, όχι ολίγοι, πρωτοπόροι Ελληνες
και διακονούν δημιουργικά τον πολιτισμό. Οι πολλοί Ελληνες είναι
βυθισμένοι στη φροντίδα για τον βιοπορισμό και απλώς αναλίσκουν
αγαθά πολιτισμού, αλλά με σεβασμό.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται στον σύγχρονο
κόσμο;
Ως Ευρωπαίοι, με ισοτιμία προς τους άλλους Ευρωπαίους, αλλά και
με κάποιο ιδιαίτερο τίτλο οικειότητας προς αυτούς, ως εκπρόσωποι
του έθνους – δημιουργού των εδραίων αξιών του ευρωπαϊκού
πολιτισμού. Είναι ό,τι συμβαίνει κατ’ εξοχήν στους μετέχοντες
ελληνικής παιδείας. Το έζησα ο ίδιος στη Γαλλία, όπου είχα
καταφύγει το 1967.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Tο ερώτημα παραμένει άγονο για εμέ. Αλλωστε, ιδιαίτερη ευλάβεια
τρέφω για την βαριά έννοια του «δέοντος», θέμα επανειλημμένης
πραγματείας μου.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Από τους αρχαίους ο Αισχύλος και Σοφοκλής, από τους νεώτερους ο
Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Σικελιανός και από τους φίλους μου ο Σεφέρης,
ο Σαραντάρης, ο Ελύτης.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Είναι αδήριτο χρέος μας η μη απάρνηση της ελληνικής γλώσσας,
μητρικής γλώσσας του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και η ανά τα ξένα έθνη
προβολή της. Από νέος στρατεύθηκα στην υπηρεσία της προς υπερνίκηση
του εθνικά τόσο επιζήμιου διχασμού της. Ως υπουργός Εθνικής
Παιδείας συνέταξα το Σχέδιο του Διατάγματος για την ίδρυση του
Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, με έδρα σήμερα στη Θεσσαλονίκη. Η
περίσωση της ελληνικής γλώσσας πρέπει να είναι μια
«αδιαπραγμάτευτη» αξία των σημερινών Ελλήνων.
Η οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη. Ορίστε την.
Eπισημαίνω τη μοναδική παιδευτική αξία των κειμένων της αρχαίας
ελληνικής γραμματείας. Αυτήν διακονεί κατά δύναμη το «Ευρωπαϊκό
Ιδρυμα Προαγωγής της Ανθρωπιστικής Παιδείας», δημιούργημα εμού και
της συζύγου μου αειμνήστου Ολγας.
* Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος είναι ακαδημαϊκός. Πρόσφατα
βιβλία του, τα «Φιλοσοφικά» (εκδ. Παπαζήση), τα «Φιλολογικά» (εκδ.
Καστανιώτη).
