Της Αννας Γριμάνη
H ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Η έννοια της ελληνικότητας που τόσο εύστοχα σκιαγράφησε ο
Κωσταντίνος Τσάτσος στο «Ενας διάλογος για την ποίηση» αναφέρεται
σε έναν τρόπο ζωής, σκέψης και πράξης. Στον τρόπο που διαφαίνεται
στη δομή μιας τραγωδίας, ενός δωρικού κίονα ή ενός πίνακα του
Θεοτοκόπουλου. Στο δημοτικό τραγούδι, στα θεωρήματα του Ευκλείδη,
στο σχεδίασμα Γ΄ των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», αλλά και στο «Τρίτο
Στεφάνι» του Ταχτσή. Σ’ αυτήν την ελληνικότητα φιλοδοξώ να
μετέχω.
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Δύσκολο ερώτημα γιατί τα μικρά είναι άπειρα – όπως άλλωστε και
τα μεγάλα. Οπότε διαλέγω τυχαία: ένα κομμάτι στάμνας που περιείχε
κρασί σαμιώτικο σε ένα μικρό μουσείο στο τείχος του Αδριανού κοντά
στο Εδιμβούργο.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Η δυνατότητά του να πραγματοποιεί το ολιγοπίθανο – της οποίας
δυνατότητας η πιο πρόσφατη έκφανση ήταν ο ανεπανάληπτος χειρισμός
των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα – από την πλευρά του κόσμου,
εννοώ.
Αυτό που με χαλάει.
Η αχαλίνωτη ξενομανία η οποία σε κάποιους τομείς της καθημερινής
ζωής έχει καταντήσει πολιτισμικός ραγιαδισμός χειρίστου είδους.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Αναμφίβολα προσόν. Και όχι μόνον σήμερα, αλλά και χθες και
πάντα, πιστεύω. Στο μέτρο όμως που η ελληνικότητα είναι του είδους
που προανέφερα.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει κολλημένος
σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Παράγει και τώρα. Ομως, όπως πάντοτε, δεν παράγει μεθοδικά και
σταθερά, αλλά με τον τρόπο των ηφαιστείων: με απρόβλεπτες και
φαντασμαγορικές εκρήξεις – από την πιο πρόσφατη, προέκυψαν το
«Δοξαστικό» του Θεοδωράκη, τα έργα του Τσαρούχη, «Οι Ορνιθες» του
Χατζιδάκι, τα δύο Νομπέλ στην ποίηση και ούτω καθ’ εξής.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται τον σύγχρονο
κόσμο;
Πάλι, όπως συνήθως, με πολλές: κάποιοι κυκλοφορούν με ταυτότητες
όπως αυτή της «γύφτισσας μαϊμούς» ή του «ρεμπέτικου», που φορτωμένη
τ’ αρχαία της στολίδια, κουβαλάει το ίδιο πάντα ψέμα στις αρένες
του κόσμου. Κάποιοι κυκλοφορούν με δανεικές ταυτότητες του
«πολιτισμού» της αύριον, του χωρίς σύνορα αλλά τεχνητού και
απρόσωπου, όπου ο καθένας θα έχει τα «λίγα γραμμάρια τη ευτυχίας»,
όπως έλεγε ο ποιητής. Υπάρχουν βέβαια κι εκείνοι, αλλά είναι οι
λιγότεροι, με ταυτότητες σαν αυτήν του Καβάφη, που είναι όντως
πανανθρώπινη, έτσι όπως την σμίλεψε η ελληνική σκέψη και διατηρεί
ευδιάκριτο το σχήμα της.
Tο ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Το «γιατί» της ταυτότητάς μου, καθώς δεν μπορώ να είμαι σίγουρος
γι’ αυτήν, έχοντας ζήσει τα πρώτα είκοσι χρόνια μου στην Ελλάδα.
Αλλά μάλλον δεν είναι μόνο θέμα συνειδητής επιλογής. Για το
«πρέπει» όμως που παρέβλεψα είμαι απολύτως σίγουρος: δεν μελέτησα
όταν έπρεπε την κλασική μας γραμματεία, αν και γι’ αυτό ευθύνεται
εκτός από εμένα και το εκπαιδευτικό μας σύστημα, το οποίο ήταν και
παραμένει απελπιστικά ανεπαρκές.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο Ελύτης του «Αξιον Εστί».
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Το ιδεώδες της διαύγειας του λόγου, με τη διπλή έννοια: ως
έκφραση και ως λογική.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία φαίνεται πως οδεύει -ταχύτατα
μάλιστα- προς αμετάκλητη αλλοτρίωση. Θέλω όμως να πιστεύω ότι η
διεργασία είναι επιφανειακή και ότι πρόκειται για μία ακόμα
μεταμόρφωση όπως εκείνη που κατέστησε τους Δαναούς Ελληνες ή την
άλλη, που από τους Ελληνες διαμόρφωσε τους Ρωμιούς, των οποίων την
ελληνικότητα μεγαλύνει η μούσα του Γιάννη Ρίτσου.
* Ο καθηγητής Ανδρέας Κ. Παπανικολάου είναι διευθυντής του
Κέντρου Κλινικών Νευροεπιστημών
της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Τέξας, στο
Χιούστον.
