EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη
Της Αννας Γριμάνη
Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Είναι -ας μου συγχωρεθεί που το λέω!- ψευδαίσθηση. Συμφωνώ με
την άποψη του Γιώργου Σεφέρη ότι αυτό που καθορίζει τον Ελληνα, την
ελληνική ιστορία και τον ελληνικό πολιτισμό, καθ’ όλη τη διάρκεια
της μακρόχρονης ιστορίας του, δεν είναι η λεγόμενη «ελληνικότητα»
αλλά ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. Ο ελληνισμός είναι γεγονός, είναι κάτι υπαρκτό
στον κόσμο, για το οποίο μπορεί ο κάθε Ελληνας να περηφανεύεται και
οι άλλοι να τον θαυμάζουν. Ενώ η «ελληνικότητα» είναι εφεύρεση του
ρομαντισμού, στίγμα μιας εθνικιστικής ιδιαιτερότητας που
εμφανίζεται πρώτα, αν θυμάμαι καλά, στο έργο του Σπυρίδωνος
Ζαμπέλιου στα 1852, έφτασε στο σημείο της κατάχρησης με την
επιδεικτική αυτοκτονία του θιασάρχη της, Περικλή Γιαννόπουλου
(1910), και αργότερα βλάστησε κάτω από τη θωπευτική αιγίδα
δικτατορικών καθεστώτων (του Μεταξά και της χούντας).
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Το ηπειρώτικο μοιρολόγι για σόλο κλαρίνο.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Ο αυτοσχεδιασμός. Ξεκινώ από τη μουσική, που αγαπώ, αλλά δεν
σταματώ εκεί. Και το πείσμα (έννοια αμετάφραστη στη γλώσσα μου –
όπως και το αγγλικό «χιούμορ» στη δική σας).
Αυτό που με «χαλάει».
Καλά, καιρός να υπενθυμίσω ότι δεν είμαι Ελληνας. Ο
φιλοξενούμενος δεν μεμψιμοιρεί! Ε, λοιπόν: σε τουριστικά κέντρα
(και όχι μόνο) οι κράχτες που σου φωνάζουν στην είσοδο. Και ο
ταξιτζής που σε περνάει για ξένο και προσποιείται ότι «χάλασε» το
ταξίμετρο.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Ανάλογα, αν ζεις στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Θυμάμαι όταν
ήμουνα φοιτητής και μάθαινα τα ελληνικά στην Ελλάδα, κάποτε μ’
έβλεπαν καχύποπτα – γιατί τα θες αυτά; Στο Λονδίνο, βρίσκομαι
πολλές φορές σε ελληνόφωνο περιβάλλον, με συναδέλφους, φοιτητές,
φίλους, και δεν πιστεύω ότι αισθανόμαστε διαφορετικά οι ξένοι από
τους Ελληνες.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει κολλημένος
σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Δεν είμαι βέβαιος τι σημαίνει «παράγω πολιτισμό» – ο μέσος
Αγγλος, για παράδειγμα, παράγει; Υπάρχει, βέβαια, ακόμα και στις
μέρες μας ένα είδος ρητορικής (περί ελληνικότητας, π.χ., όπως
ανέφερα πιο πάνω) που ακούγεται κούφια. Μου κάνει εντύπωση, ωστόσο,
πως ο τόνος αυτός λείπει σχεδόν εντελώς από τους φοιτητές που έχω
γνωρίσει τα τελευταία 15 χρόνια· περιέργως τον ακούς πιο πολύ
σήμερα στην Αμερική από ό,τι στην Ελλάδα ή την Αγγλία.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται στον σύγχρονο
κόσμο;
Με πολλές – κυριολεκτικά! Τελευταία, ήμουν για πρώτη φορά στην
Αυστραλία. Εκεί γνώρισα Ελληνες (ή και Αυστραλούς της ομογένειας –
ποιος μπορεί να τους διακρίνει;) και άρχισα να καταλαβαίνω τι
τεράστια υπόθεση είναι η Διασπορά.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Ας το ρισκάρω γιατί πραγματικά με απασχολεί χρόνια και δεν ξέρω
κι αν το έχω καταλάβει ακόμα καλά: γιατί ακόμη και σήμερα η τόση
εμμονή στους «αρχαίους προγόνους»; Και πρέπει να αναγνωριστούν ως
διεθνής επιστήμη οι ΝΕΟελληνικές σπουδές, όπως πιστεύω ακράδαντα
ότι αξίζουν.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο Καβάφης, φυσικά. Αλλά αφού είναι ο μόνος, όπως φαίνεται, που
σήμερα τον εκτιμούν οι ξένοι, να πούμε και τον αγαπημένο μου Σεφέρη
– τον κρυπτογράφο του λυρισμού. Τον καιρό που έγραφε το γνωστό
«Περιγιάλι», ο Σεφέρης εργαζόταν στο κρυπτογραφικό τμήμα του
υπουργείου Εξωτερικών. Και σε μια συζήτηση τελευταία, ξαφνικά
αναρωτήθηκα αν έχω πιάσει ποτέ τι ακριβώς θέλει να πει ο ποιητής με
το μικρό του αριστούργημα αυτό.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Αυτή που εκφράζει το δημοτικό τραγούδι. Αλλοι το έχουν πει
καλύτερα αυτό από μένα, αλλά εκεί βρίσκεις ολόκληρη μια κοσμοθεωρία
μέσα σε λίγες γραμμές. (Ο Διγενής και ο Χάρος, π.χ.) Και πού
αλλού;
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Διστάζω να δεχτώ ότι ο κάθε λαός έχει τον δικό του προορισμό
στον κόσμο, άρα και τη δική του… οδό. Προσωπικά αισθάνομαι πιο
πολύ απ’ όλα Ευρωπαίος, και μέσα σε μια μελλοντική ενιαία Ευρώπη θα
είμαστε όλοι συμπατριώτες. Αλλά η «παγκοσμιοποίηση» είναι
απαιτητική, κάποτε και ελκυστική – και ο κόσμος δεν τελειώνει. Μην
ξεχνάμε, τέλος, την προφητεία του Μάρκου Βαμβακάρη, ότι το
μπουζούκι το ρωμαίικο θα φτάσει μέχρι και τον… Αρη!
* Ο Roderick Beaton είναι καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και
Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Φιλολογίας στην Εδρα Κοραή στο
King’s College του Λονδίνου και διευθυντής του Τμήματος Βυζαντινών
και Νεοελληνικών Σπουδών στο ίδιο πανεπιστήμιο. Ανάμεσα σε άλλα
βιβλία του, κυκλοφορούν στα ελληνικά: «Γιώργος Σεφέρης:
περιμένοντας τον άγγελο», Βιογραφία, εκδόσεις Ωκεανίδα και «Ο
Καζαντζάκης μοντερνιστής και μετά-μοντέρνος», εκδόσεις Καστανιώτη,
που μόλις κυκλοφόρησε.
