Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Πώς να απαντήσεις στη συμπαθέστατη αυτή ερώτηση, όταν (από
δασκαλίστικη έστω διαστροφή) νιώθεις ότι και οι τρεις όροι που την
απαρτίζουν έχουν ανάγκη να ξαναοριστούν; Τον πολυσυζητημένο όρο
«ελληνικότητα» δεν με χωράει εδώ να τον σχολιάσω, δυστυχώς. Θα τον
εκλάβω, λοιπόν, με την τρέχουσα έννοια του «ανήκειν στο νεοελληνικό
έθνος». Τον δεκάσημο όρο «αίσθημα» θα τον εκλάβω απλώς ως
«συναίσθημα»· η δε επίσης πολύσημος λέξη «συνείδηση» θα θεωρήσω ότι
εδώ σημαίνει «ξεκάθαρη γνώση». Λοιπόν, για κάποιον που γεννήθηκε σ’
ένα τουρκικό κτίριο στην Καστοριά, ενώ οι βουλγαρόφωνοι της
περιοχής απειλούσαν τον πατέρα του -επειδή εποίκιζε τους Πόντιους
πρόσφυγες-, η ελληνικότητά μου είναι συναίσθημα, κυρίως. Δώστε μου,
όμως, μιαν άλλη ευκαιρία να μιλήσω για τις εξόχως κριτικές
«γνώσεις» μου επί του θέματος…
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Το «acqua» που δίναμε ως παιδιά στους Ιταλούς αιχμαλώτους του
ελληνικού στρατού το ’40, καθώς περνούσαν τα τρένα, και το «Αέρα»
που φωνάζαμε λίγους μήνες αργότερα, τον καιρό της Κατοχής, όταν
περνούσαν τα τρένα με τους Ιταλούς κατακτητές.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Αν η ερώτηση αφορά την «υποκειμενική ερμηνεία» των γεγονότων απ’
τον μέσο ομοεθνή μας, δεν μου έρχεται τίποτε το υπέροχο στο μυαλό.
Αν πάλι σημαίνει μια σπουδαία μεμονωμένη «έκδοση» (άποψη ή πράξη),
ανάμεσα σε πλείστα άλλα, θα πρόβαλλα το έργο εκείνης της
μειονότητας των δασκάλων στην 9χρονη παιδεία, οι οποίοι μελετούν
συνεχώς, διδάσκουν με πάθος, αγαπούν εμφανώς – και πένονται
υπερηφάνως. Μόνον αυτοί είναι η υπέροχη ελπίδα μας. (Μειονότητα,
είπαμε.)
Αυτό που με χαλάει.
Ο αχάλαγος λαός μας – κατ’ αποφασιστική πλειονότητα, από πάνω
ίσαμε κάτω: Ολοι σχεδόν οι αντικειμενικοί δείκτες μας κατρακυλάνε
μονίμως (δεκαετίες τώρα) κι εμείς παιανίζουμε τα παραμύθια μας στο
σαλόνι του «Τιτανικού».
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Τίποτε απολύτως από αυτά τα δύο. Δεν είναι η αίσθηση μιας
εθνικότητας που κάνει έναν άνθρωπο να είναι δίκαιος, παραγωγικός ή
ευτυχής. Αλλά και η γνώμη αλλοεθνών για ένα άτομο διαμορφώνεται
πολύ γρήγορα με βάση την καλοσύνη του, την εργατικότητά του, τις
ευαισθησίες του – και το τσαγανό του. Δεν συμμερίζομαι, όμως, τη
μοδάτη απέχθεια κατά παντός «εθνικού»: Οποιαδήποτε σκύλευση της
έννοιας κι αν έγινε κατά το παρελθόν, σήμερα το συσπειρωμένο έθνος
προστατεύει τα λαϊκά συμφέροντα – και όχι ένα σκορποχώρι από
αλληλομισούμενα γκρουπούσκουλα.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Η δεύτερη εκδοχή του ερωτήματος υποδεικνύει ήδη ένα μέρος του
προβλήματός μας – άρα, κόφτε λίγο τα μεγάλα λόγια, για να φανούν
και μερικά έργα. Κατά τα λοιπά, πάντως, φαίνεται ότι η καλλιτεχνική
και η επιστημονική παραγωγή Ελλήνων δεν συγκρίνεται δυσμενώς με τα
επιτεύγματα άλλων ευρωπαϊκών χωρών – τηρουμένων ορισμένων αναλογιών
πάντοτε. Εκεί όμως όπου φαίνεται ότι είμαστε δυσπερίγραπτοι, είναι
η μέση συμπεριφορά μας μέσα στην καθημερινότητα – λυδία λίθος
α-πολιτισμού αλάνθαστη.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται τον σύγχρονο
κόσμο;
Την ταυτότητα των προσωπικών χαρακτηριστικών, ικανοτήτων και
επιτευγμάτων τους. Προφανώς μόνο με αυτήν.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Βάζοντας ένα κόμμα μετά το «γιατί», συμμετέχω κι εγώ στο
(διαδεδομένο πλέον) ερώτημα «γιατί αφήσαμε να πάνε χαμένα τριάντα
χρόνια τώρα;». Εξάλλου, πετάω πίσω το «πρέπει» σε όσους
(πάμπολλους) γονείς απαιτούν απ’ το… κράτος ολόκληρη την παιδεία
και τη δια-μόρφωση των τέκνων τους, ενώ οι ίδιοι ασχολούνται μόνο
με το μπούκωμα των παιδιών με γνώσεις. Πετάω επίσης ανάλογα
«πρέπει» για πλήθος άλλα περιστατικά του πολιτικού κονφουζιονισμού
που μας δέρνει.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Και το όνομα αυτού Αγγελος. Αγγελος Σικελιανός. «Μα καλά, αυτός
ο μεγαλόστομος;» Σας συγκλόνιζε όμως η μεγαλοστομία «σημαίες
φοβερές της λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα» – γιατί δυσκολεύεστε
με το «Χριστός Ανέστη – Γιώργαινα ο Βαγγέλης»;
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Δεν θα με παρεξηγήσετε εάν θυμίσω ότι είναι δύσκολο να μιλάει
κανείς για την Αλήθεια. Πολύ δε λιγότερο για μιαν αλήθεια
ειδικότερης προελεύσεως – και μάλιστα αδιαπραγμάτευτη. Παρά ταύτα,
κάτι που θα θεωρούσα πολύ σπουδαίο σε μεγάλο μέρος της ιστορίας των
αρχαίων Ελλήνων είναι η απόφαση της θυσίας για χάρη της πόλεως –
ένα λαϊκό ηθικό μεγαλείο «κοινωνικής αλληλεγγύης», το οποίο
παραείναι χλωμό σήμερα.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη.
Είναι η ίδια η Οδός που ακολούθησαν οι Ελληνες οικοδόμοι,
έμποροι, λόγιοι, διοικητικοί, στρατιωτικοί, από τα μέσα του 17ου
αιώνα ώς τα μέσα του 19ου, μέσα σε όλη σχεδόν την Ευρώπη – και στην
Ελλάδα.
* Ο Θεοδόσης Τάσιος είναι καθηγητής στο ΕΜΠ και η διάλεξή του
στο MegaroPlus την Πέμπτη 22 Απριλίου έχει θέμα της την «Ανατομία
ήθους και πολιτικής», ενώ αυτόν το μήνα θα κυκλοφορήσει το βιβλίο
του «Περιβάλλον – πάλι τα ίδια» (εκδόσεις ΤeΕκδοτική).
