EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη
Της Αννας Γριμανη
Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Ενας όρος τόσο πλούσιος και ευρύς επιδέχεται πολλαπλούς
ορισμούς. Από τις δυνατές προσεγγίσεις, ας σταθούμε στην αισθητική,
στο ήθος το οποίο εκφράζεται στον Επιτάφιο: «φιλοκαλούμεν μετ’
ευτελείας». Η λιτότητα διαφοροποιεί το ελληνικό πνεύμα τόσο από την
ασιατική όσο και από τη ρωμαϊκή παράδοση. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός
αναβαπτίζεται συνεχώς στο αισθητικό αυτό ιδανικό, το οποίο
συναντούμε στους Γάλλους πρωτοπόρους νεοκλασικούς αρχιτέκτονες στο
τέλος του 18ου αιώνα. Το ίδιο πνεύμα εξέφρασε και ο Mies van der
Rohe, διακηρύσσοντας ότι «Less is more» (ουκ εν τω πολλώ το ευ,
αλλά εν τω ευ το πολύ).
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Την πατέντα. Οταν η δυτική τεχνολογία σκοντάφτει σε αδιέξοδα,
όταν λείπουν τα μέσα, επινοούνται ad hoc λύσεις. Είναι καθημερινή
εμπειρία στο συνεργείο, στην οικοδομή, στο στούντιο, το πλοίο. Σε
μια ταπεινή μορφή, συναντούμε και πάλι το πνεύμα που επιβάλλεται
στην ύλη.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Το ΟΧΙ. Οταν ο Καραγκιόζης μετατρέπεται σε Μακρυγιάννη· όταν η
ποσότητα της καταπίεσης μετατρέπεται σε ποιότητα θυσίας και
ανατροπής.
Αυτό που με χαλάει.
Η επιφανειακότητα, η ελαφρότητα.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Ο 20ός αιώνας υπήρξε ο θρίαμβος της ύλης επί του πνεύματος. Ο
Ελληνας κινδύνευσε να συνθλιβεί, απέκτησε μειονεξία, υιοθέτησε
ξένες αξίες. Ετσι φτάσαμε π.χ. να αναζητούμε «χρηστική γλώσσα»,
θυσιάζοντας την πολιτισμική δυναμική της ελληνικής. Σήμερα όλα αυτά
ανατρέπονται: παγκοσμιοποίηση, κοινωνία της γνώσης, διάλογος (ή και
σύγκρουση) των Πολιτισμών. Στον αναδυόμενο κόσμο, όπου οι ιδέες
αποκτούν περισσότερη σημασία από την ύλη, όπου η ποιότητα
επιβάλλεται στην ποσότητα, ο Ελληνας μπορεί να προπορευθεί· αφού,
όμως, ξεπεράσει τα τραύματα, αφού αποβάλει τη μειονεξία, αφού
ανακατασκευάσει την κλονιζόμενη πολιτισμική του ιδιαιτερότητα. Αρα,
πλεονέκτημα – υπό προϋποθέσεις.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Αρκούν μερικά ονόματα: Γιώργος Σεφέρης, Μαρία Κάλλας, Δημήτρης
Πικιώνης, Μάνος Χατζιδάκις, Γιάννης Τσαρούχης. Υπάρχει, κατόπιν, η
λαϊκή έκφραση του πολιτισμού, όπως είναι το ρεμπέτικο: ο Βασίλης
Τσιτσάνης, ο Μάρκος Βαμβακάρης, η Σωτηρία Μπέλλου. Ομως, σήμερα
στην Ελλάδα ζούμε σε άλλους, δύσκολους καιρούς: εμπορευματοποίηση,
λαϊκισμός, χειραγώγηση, πληθωρισμός της μετριότητας. Το κάλπικο
νόμισμα διώχνει το γνήσιο. Εξάλλου, η ένδον πολιτισμική παρακμή
κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες ορίζεται και σηματοδοτείται από
τον επικρατήσαντα ανθελληνικό νεοπλουτισμό.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται τον σύγχρονο
κόσμο;
Πίσω από την επιφάνεια μιας μονοδιάστατης ελλαδικής μορφής
κρύβεται ένας πλούτος από άλλες ταυτότητες: η ορθόδοξη, η
περιφερειακή, η τοπική, η «γεωγραφική», οι παλαιότερες που έρχονται
από τις χαμένες πατρίδες (επί παραδείγματι, αντιστοίχως, η Κρήτη, η
Ζίτσα, τα Ιόνια νησιά, ο Πόντος). Προστίθενται δυτικότροπες
διαστάσεις, δηλαδή προϊόντα πολιτισμικής επίδρασης (όπως το
Κολλέγιο Αθηνών) καθώς και η επαφή με τη Δύση μέσω Διασποράς
(Ελληνοαμερικανοί). Ανάλογα με τις συνθήκες, κινητοποιούνται
επιλεκτικά η μία ή η άλλη από τις ταυτότητες στις οποίες
συμμετέχουμε. Ο πλούτος και η πολυμορφία των ταυτοτήτων που
περιέχονται στην ελληνική αποτελούν σήμερα ένα πολύ σημαντικό
εφόδιο. Ο Ελληνας, όπως ο χαμαιλέων, είναι εξοπλισμένος με αρετές
ισχυρής προσαρμοστικότητας, οι οποίες του επιτρέπουν να επιβιώνει
και να διακρίνεται.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Το «γιατί» αφορά την ελληνική διανόηση: γιατί η Ελλάδα
λειτουργεί σαν «μαύρη τρύπα» που έλκει και εκμηδενίζει ένα
εξαιρετικό πνευματικό δυναμικό; Γιατί αυτή η κατάντια στη «χρυσή
γενεά» του Πολυτεχνείου; Το «πρέπει» που πέταξα: το «πολιτικώς
ορθόν».
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο ποιητής που διατύπωσε, μεταξύ άλλων, την ουσία του ακαδημαϊκού
λειτουργήματος («Σοφοί δε προσιόντων»), ο Κωνσταντίνος Καβάφης.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Ούτε υπεροψία ούτε μειονεξία απέναντι στη Δύση. Ισοτιμία.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Εχει οριστεί από τον Ομηρο με την «Οδύσσεια». Συνδυάζει τα
δίκτυα με τον τόπο. Κινείται από την ακαταπολέμητη έλξη του
ταξιδιού και την τυραννική νοσταλγία της πατρίδας. Οι τροχιές των
παλινδρομήσεων, μεταξύ αποδημίας και παλιννόστησης, συγκροτούν την
παγκόσμια οδό του Ελληνισμού.
* O Γεώργιος – Στυλιανός Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής
στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1).
