Αντιγόνη Λυμπεράκη, Πλάτων Τήνιος, Αλεξάνδρα Τραγάκη, Θωμάς Γεωργιάδης
Οι δημογραφικές προβολές αποτελούν κάτι σαν «γεωλογικό χάρτη» του άγνωστού μας «πλανήτη μακροβιότητα». Δείχνουν αυτά που πρέπει οι μελλοντικοί έποικοι να λάβουν ως δεδομένα με την έννοια ότι (όπως και η μορφολογία του εδάφους) δύσκολα αλλάζουν.
Οπως και στη γεωγραφία ο τρόπος που εποικείται –τα κτίρια, οι δραστηριότητες, το περίγραμμα των οικισμών, δηλαδή η ανθρωπογεωγραφία του πλανήτη– είναι ακόμη υπό διαμόρφωση. Επιδέχεται αλλαγές, βελτιώσεις ή μπορεί, αντιθέτως, να υποβαθμίζεται.
Η αφετηρία είναι ότι το νόημα της ηλικίας δεν είναι ούτε δεδομένο ούτε αυτονόητο. Οπως είχε πει το 1971 ο Γ. Ζαμπέτας, «Ο πενηντάρης είναι ο νέος της εποχής». Ο σημερινός νέος πιθανότατα είναι ακόμη μεγαλύτερος. Χρησιμοποιώντας έναν ενιαίο όρο –«γήρανση»– παραπλανούμε. Στην ενιαία ταμπέλα –«οι ηλικιωμένοι»– ενυπάρχουν διακριτές έννοιες:
- Χρονολογική ηλικία («τι λέει η ταυτότητα»)
- Βιολογική ηλικία («τι λέει το σώμα μου»)
- Κοινωνική ηλικία («τι λένε οι φίλοι μου»)
- Οικονομική ηλικία («τι λέει η τσέπη μου»), ίσως και η
- Πολιτική ηλικία («τι λέει το καφενείο μου»)
Οι ταμπέλες αυτές διαφέρουν από άτομο σε άτομο, από κοινωνία σε κοινωνία, ενώ επιδέχονται αλλαγές και προσαρμογές. Κατ’ ελάχιστον είναι δυνατόν να διακρίνουμε δύο ομάδες ριζικά διαφορετικές μεταξύ τους. Από τη μια έχουμε τους «νέους ηλικιωμένους» ή «νεομεσήλικες» – δυνητικά ενεργούς, υγιείς και κοινωνικά δικτυωμένους. Από την άλλη οι γηραιοί ηλικιωμένοι, των οποίων οι προτεραιότητες τείνουν να είναι για βοήθεια και στήριξη. Οι διαχωριστικές γραμμές αλλά και η ταυτότητα των δύο ομάδων αλλά και οι ανάγκες δεν είναι δεδομένες.
Kοινή κοινωνική ταυτότητα
Κρίσιμη είναι η διάκριση μεταξύ γενεάς και ηλικίας. Ορισμένα κοινωνικά φαινόμενα εξαρτώνται από την ηλικία – ασχέτως του έτους γέννησης. Ομως άτομα που γεννήθηκαν την ίδια ιστορική εποχή, μπορεί να έχουν κοινή κοινωνική ταυτότητα που διαμορφώθηκε από κοινές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές εμπειρίες. Η διάκριση μεταξύ γενεών γίνεται πιο έντονη όσο μικρότερες είναι οι κοινωνικές συναναστροφές μεταξύ γενεών. Τέλος, συγκεκριμένες συγκυρίες (ομάδες γεγονότων) σημαδεύουν όλους όσοι τις ζουν εξίσου. Υπάρχουν δηλαδή τριών ειδών επιδράσεις που σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή πιθανόν συγχέονται.
- Επίδραση ηλικίας – π.χ. η πρεσβυωπία, ο μεταβολισμός
- Επίδραση γενιάς – π.χ. πολιτικές και κοινωνικές στάσεις (σεξ, θρησκεία)
- Επίδραση συγκυρίας – π.χ. τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11/9, η πανδημία
Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και περισσότερη συζήτηση για γενιές. Μερικώς αυτό προκύπτει από casual δημοσιογραφικές παρατηρήσεις, αλλά όλο και περισσότερο τεκμηριώνεται από επιστημονικές παρατηρήσεις που βασίζονται σε παρατηρήσεις των ίδιων ανθρώπων σε σειρά ετών (έρευνες πάνελ).
Τα ορόσημα αναφέρονται σε κρίσιμα γεγονότα που σημάδεψαν την εμπειρία όσων γεννήθηκαν σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ τέτοια είναι ο πόλεμος, η μεταπολεμική ευφορία(με τη γενιά «Βoomers»,παιδιά γεννημένα μεταξύ 1945 και 1965), η ενδιάμεση γενιά «Χ» (1966 και 1979), όσοι θυμούνται την αλλαγή χιλιετίας, οι «millennials»(1980-1995) και, τέλος, η γενιά «Ζ» (1996-2010), όσοι δηλαδή ενηλικιώθηκαν στην εποχή της Covid.
Στη Νότια Ευρώπη και την Ελλάδα τα ορόσημα μετατίθενται: η έκρηξη γεννήσεων άρχισε μετά τη χαμένη δεκαετία των 1940 και σημαδεύτηκε από την υπερπόντια μετανάστευση.
Αποτέλεσμα οι αυξημένες γεννήσεις αρχίζουν περί το 1955 και διατηρήθηκαν ως τα 1970, με αποτέλεσμα οι Ελληνες «boomers» να ταυτίζονται με τη γενιά της Μεταπολίτευσης και του Πολυτεχνείου(1950-1970). Αντίστοιχα, αξιοποιώντας τοπικές ιστορικές αναφορές, θα μπορούσαμε να μιλάμε για τη γενιά ΠΑΣΟΚ «Χ», παιδιά που γεννήθηκαν μεταξύ 1970 και 1985, τη γενιά της ευμάρειας (1985- 2005, δηλαδή οι αντίστοιχοι «millennials») και τη γενιά των μνημονίων (Ζ),όσοι γεννήθηκαν μετά το 2005.
Η αλλαγή σε ρόλους είναι σχεδόν αναπόφευκτη όταν ο μέσος άνθρωπος αντικρίζει το ενδεχόμενο να ζήσει άλλα 30 ίσως και 40 χρόνια μετά τα 60, την ηλικία απόσυρσης των γονέων του.
Το όλο ζήτημα της προσαρμογής στη γήρανση του πληθυσμού έγκειται στην ελπίδα ότι οι γενιές που έρχονται διαφέρουν ήδη και θα διαφέρουν στο μέλλον ακόμη περισσότερο από τις γενιές που προηγήθηκαν. Οι «γιαγιάδες της γενιάς του Πολυτεχνείου», γεννηθείσες το 1960 θα διαφέρουν από τις δικές τους γιαγιάδες – γιαγιάδες της γενιάς της Πίνδου, γεννηθείσες το 1920. Προεκτείνοντας αυτήν την τάση, μπορούμε να ελπίζουμε ότι οι «γιαγιάδες της χιλιετίας», γεννηθείσες μετά το 2000 θα αποδειχθούν πιο προσαρμοστικές από τις σημερινές – αμβλύνοντας έτσι κατά πολύ τις διαστάσεις του προβλήματος, όπως τουλάχιστον εμφανίζεται σε εμάς σήμερα.
Αλλαγή σε ρόλους είναι σχεδόν αναπόφευκτη όταν ο μέσος άνθρωπος αντικρίζει το ενδεχόμενο να ζήσει άλλα 30 ίσως και 40 χρόνια μετά τα 60, την ηλικία απόσυρσης των γονέων του.
Ζοφερή προοπτική
Η προοπτική του «40 χρόνια πρέφα» είναι ζοφερή και αποτελεί από μόνη της κίνητρο για αναζήτηση νέων ρόλων και την ανατροπή στερεοτύπων. Η προσαρμογή όμως θα διευκολυνθεί για μερικούς και θα επιβληθεί σε άλλους από τις εξελίξεις στην ιατρική, στην εργασία, στην παγκοσμιοποίηση, στην οικογένεια.
Το πιο πιθανόν είναι ότι θα αναπτυχθούν προσωπικές διαδρομές πολύ πιο ευέλικτες από το παραδοσιακό μοντέλο των τριών φάσεων και των ηλικιακών γκέτο – εκπαίδευση / εργασία / απόσυρση.
Ο Μαθουσάλας και το δοκίμιο του Κικέρωνα στα 30 π.Χ.
Δύο βιβλία που κυκλοφορούν στα ελληνικά εξετάζουν το πώς το άτομο θα προγραμματίζει τη ζωή του στο νέο περιβάλλον:
Ο γρίφος των 100 χρόνων των Γκράτον & Σκοτ (2016) εξετάζει την ατομική προσαρμογή: το πώς θα μπορούσαν να ζήσουν τη ζωή τους όσες και όσοι γεννήθηκαν γύρω στο 2000 και έχουν βάσιμες ελπίδες να ζήσουν μετά τα 100.
Τα παιδιά αυτά θα πρέπει να προσαρμοσθούν σε εξελίξεις σε όλους τους τομείς. Οχι μόνο μακροβιότητα αλλά και παγκοσμιοποίηση, τεχνολογία, οικογένεια. Το πιο πιθανό είναι να αναπτυχθούν νέες φάσεις ζωής για να επωφεληθούν από τις νέες δυνατότητες και να ανταποκριθούν σε μελλοντικές προκλήσεις.
Το Κερδίζοντας στην παράταση της Καμίλα Κάβεντις (2019) παρομοιάζει τη ζωή με αγώνα πρωταθλήματος ποδοσφαίρου. Η ομάδα μας έχει ήδη εξασφαλίσει την παράταση του βίου. Το επόμενο βήμα είναι να αξιοποιηθεί ο επιπλέον χρόνος για να σκοράρουμε. Αν εγκαταλειφθεί η προσπάθεια, τότε το παιχνίδι θα χαθεί. Η συγγραφέας εξετάζει πώς πρωτοβουλίες που έχουν δοκιμασθεί διεθνώς αξιοποιούν τα επιπλέον χρόνια ως πηγή δημιουργικότητας και εμπλουτισμού.
Στην ιστορία το βαθύ γήρας δεν είναι άγνωστο. Ο Μαθουσάλας θρυλείται ότι ξεπέρασε τα 800· αλλά και ο Σοφοκλής έγραψε τον Οιδίποδα επί Κολωνώ μετά τα 90. Στη λογοτεχνία τα πάθη του Βασιλιά Ληρ του Σαίξπηρ προειδοποιούν για την απώλεια αυτενέργειας στα γηρατειά. Ακόμη και σήμερα το καλύτερο δοκίμιο για το γήρας παραμένει αυτό του Κικέρωνα στα 30 π.Χ. Ομως, η κρίσιμη διαφορά στη δική μας εποχή είναι ότι η προχωρημένη ηλικία μετατρέπεται από προνόμιο στον κανόνα. Είναι μια πρωτόγνωρη εξέλιξη όταν ολόκληρες κοινωνίες γηράσκουν.
Καθώς διαμεσολαβούν διαφορετικές κοινωνικές δομές, διαφορετικές νοοτροπίες και αντιλήψεις, αλλά και διαφορετικές ιστορίες δημόσιας πολιτικής, η εμπειρία της γήρανσης έχει διαφορετική «γεύση» σε διαφορετικές χώρες.
Θα ζήσουμε περισσότερο. Το πόσο, πώς και ποιος είναι άγνωστα. Το μερίδιο ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας σε όλες τις χώρες μεγαλώνει και μας υποχρεώνει να ομολογήσουμε ότι δεν γνωρίζουμε πώς διαφέρει μια κοινωνία όπου υπάρχουν περισσότερα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.
Η γήρανση του πληθυσμού επηρεάζει όλους και όλες, όμως όχι πάντα με τον ίδιο τρόπο. Καθώς διαμεσολαβούν διαφορετικές κοινωνικές δομές, διαφορετικές νοοτροπίες και αντιλήψεις, αλλά και διαφορετικές ιστορίες δημόσιας πολιτικής, η εμπειρία της γήρανσης έχει διαφορετική «γεύση» σε διαφορετικές χώρες. Αφού η γήρανση εξελίσσεται με διαφορετικό τρόπο σε χώρες με διαφορετικά συστήματα, νοοτροπίες, δομές οικογένειας και βιοτικό επίπεδο, μια απολύτως συγκρίσιμη στατιστική έρευνα σε πολλές χώρες της Ευρώπης ταυτόχρονα μπορεί να μετατρέψει τις διαφορές μεταξύ τους σε όπλο κατανόησης. Η ταυτόχρονη ανάλυση διαφορετικών εμπειριών ατόμων προσδίδει στην Ευρώπη τα χαρακτηριστικά ενός ιδιότυπου «επιστημονικού εργαστηρίου».
Τέσσερις διαστάσεις
Για παράδειγμα μπορεί να συγκρίνει την κατάσταση στη Σουηδία (ισχυρό και αναπτυγμένο κοινωνικό κράτος, περιορισμένος ρόλος για την οικογένεια) με την Ισπανία (μικρότερο κοινωνικό κράτος, ισχυρή οικογένεια). Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξαγάγει συμπεράσματα για το ποιες διευθετήσεις είναι πιο αποτελεσματικές, αν υπάρχουν παρενέργειες κ.λπ. Ετσι θα εμπλουτίσει τα διαθέσιμα εργαλεία αντιμετώπισης της γήρανσης αλλά και να εντοπίσει πιθανά προβλήματα.
Για να μελετηθεί η γήρανση και να προετοιμασθούν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες για τις επερχόμενες αλλαγές και προκλήσεις, απαιτούνται στοιχεία που να πρωτοτυπούν σε τέσσερις διαφορετικές διαστάσεις:
⦁ Να είναι διεπιστημονικά. Η γήρανση του πληθυσμού είναι μια σύνθετη διαδικασία η οποία απαιτεί ερμηνεία και ανάλυση από πολλές επιστήμες ταυτόχρονα: Ιατρική (φυσική κατάσταση), Ψυχιατρική και Ψυχολογία (τρόποι ζωής), Οργάνωση Υγείας, Κοινωνιολογία (οικογένεια, δομές στήριξης), Οικονομία (οικονομική κατάσταση, συνταξιοδότηση, δημοσιονομικά).
⦁ Να είναι διεθνώς συγκρίσιμα. Πολλές από τις συνισταμένες της γήρανσης εντός χωρών (π.χ. σύστημα περίθαλψης, συντάξεις) στην ουσία δεν έχουν αλλάξει επί μακρόν. Αν εξετάζονται ουσιώδεις μεταβολές πρέπει να μπορεί να συνυπολογισθεί η εμπειρία άλλων κρατών με διαφορετικά συστήματα.
⦁ Να έχουν μια διαχρονική δομή. Πώς ξέρουμε ότι αυτό που ισχύει για τους σημερινούς 70ρηδες (γεννηθέντες πριν το 1950) θα ισχύει και για τους 70ρηδες του 2030 (γεννηθέντες από το 1970); Απαιτείται έρευνα όπου παρακολουθούνται τα ίδια άτομα επί σειρά ετών – αυτό που λέγεται «έρευνα πάνελ».
⦁ Να είναι προσαρμοσμένη η συλλογή στοιχείων στις ιδιαιτερότητες του γηράσκοντα πληθυσμού. Πρέπει να εξασφαλίζεται η συμμετοχή όλων των ατόμων, ακόμη και των πιο μεγάλων σε ηλικία στο δείγμα. Ομάδες όπως κατάκοιτοι, ή άτομα με γνωσιακά προβλήματα συχνά υποεκπροσωπούνται στις έρευνες αλλά στη γήρανση έχουν ειδική σημασία. Τέλος πρέπει να εξασφαλίζεται κατά το δυνατόν μια οπτική που να καλύπτει το σύνολο της ζωής.
Ολιστική διεπιστημονική προσέγγιση
H πρώτη έρευνα που συνειδητά προσπάθησε να ανταποκριθεί σε αυτές τις προδιαγραφές ήταν η διαχρονική έρευνα Υγείας και Συνταξιοδότησης (HRS- Health Retirement Study – https://hrs.isr.umich.edu), η οποία διεξάγεται στις ΗΠΑ μεταξύ ατόμων 50+ από το 1993. Η αντίστοιχη αγγλική (ELSA) άρχισε το 2000.
Η Ευρώπη ακολούθησε με το SHARE σε 12 χώρες, μεταξύ των οποίων και την Ελλάδα. Σε κάθε νέο κύμα, που τώρα πια είναι ανά διετία, προσθέτονταν νέες χώρες. Το 7ο κύμα (2017) είναι το πρώτο στο οποίο συμμετείχαν όλες οι χώρες της Ε.Ε. Η Ελλάδα συμμετείχε στα πρώτα τρία κύματα (2004-9), δεν συμμετείχε στο 4ο και 5ο και ξαναμπήκε με αυξημένο δείγμα το 2015 (6ο κύμα).
Διεξήχθη τηλεφωνική έρευνα ειδικά για το COVID το 2020 και 2021, ενώ το 2023 αναμένονται τα αποτελέσματα του 9ου διά ζώσης κύματος του 2022. Η έρευνα SHARE έχει χαρακτηρισθεί ως «ερευνητική υποδομή» – δηλαδή υφίσταται για να προσφέρει υλικό επεξεργασίας σε ερευνητές ανά τον κόσμο, ενώ τα πλήρη στοιχεία του SHARE είναι διαθέσιμα δωρεάν για όλους τους ερευνητές με μια απλή αίτηση.
Τα στοιχεία SHARE μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως έλεγχος πορείας – στα μισά του δρόμου. Εναλλακτικά μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε σαν ένα «Φύλλο αγώνα» αφού η προσπάθεια για επιτυχή γήρανση είναι σε εξέλιξη. Η εικόνα που προκύπτει για την Ελλάδα από τα στοιχεία του πρώτου κύματος SHARE ήταν αντικείμενο συλλογικού τόμου που εκδόθηκε το 2009 (Α. Λυμπεράκη, Π. Τήνιος και Α. Φιλαλήθης (επιμ.), 2009, Ζωή 50+: Υγεία, Γήρανση και Συνταξιοδότηση στην Ελλάδα και την Ευρώπη, Κριτική.)
Το παρόν αφιέρωμα προχωρά την ιστορία ένδεκα χρόνια, αναλύοντας τα στοιχεία του κύματος του 2015. Με αυτόν τον τρόπο προσφέρει μια γεύση του πώς η Ελλάδα συγκρίνεται με άλλες χώρες αλλά και με τον εαυτό της είκοσι χρόνια πριν.
Η ουσιαστικότερη χρήση, βεβαίως, και ο λόγος ύπαρξης της βάσης δεδομένων αυτού του είδους εξετάζει τη λεπτομέρεια των απαντήσεων που έδωσαν τα 150 χιλιάδες άτομα του δείγματος. Αυτά τα στοιχεία προσπαθούν να διακρίνουν πώς το κάθε άτομο αντιδρά στις προκλήσεις της ζωής του. Για παράδειγμα εξετάζουν κατά πόσον μια τραυματική οικονομική εμπειρία στα παιδικά χρόνια μπορεί να καθορίζει την ψυχική υγεία μετά τα 70. Αντιστρόφως πώς παιδικές ασθένειες ή ατυχήματα σημαδεύουν την υπόλοιπη ζωή. Πώς, τέλος, η παρέμβαση του κοινωνικού κράτους μπορεί να θεραπεύει αυτά τα φαινόμενα σε κάποιες χώρες και να τις επιδεινώνει σε άλλες. Η πώς η κακή οικονομική κατάσταση μπορεί να εμφανίζεται με επιβάρυνση υγείας ή ψυχικής ισορροπίας.
Αυτή η χρήση εξηγεί και την εξάπλωση της χρήσης των στοιχείων από επιστήμονες. Ως τις αρχές Αυγούστου 2023 είχαν εγγραφεί 17.234 μοναδικοί χρήστες από 81 χώρες, ενώ τα στοιχεία αξιοποιήθηκαν από 3.827 επιστημονικές δημοσιεύσεις – μεταξύ των οποίων 79 βιβλία, και 2.060 άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά από τους χώρους της ιατρικής, ψυχολογίας, οικονομικών, κοινωνιολογίας, και στατιστικής μεθοδολογίας. Είναι αυτή η έννοια με την οποία το SHARE είναι εργαλείο εμπεριστατωμένης πολιτικής (evidence based governance) – μια υποδομή που βοηθά την επιστήμη και τη διαχείριση πολιτικής.
Πόσο διαφέρουν οι γενιές από χώρα σε χώρα;
Τα στοιχεία SHARE είναι η βασική πηγή πληροφοριών αυτού του αφιερώματος. Σημαντικές πτυχές τους εξετάζονται στα επόμενα κεφάλαια. Σε αυτήν την ενότητα προσφέρεται μια γεύση των διαφορών που υπάρχουν μεταξύ γενεών (ηλικίες 50-65, 66-80, 80+), με την πάροδο του χρόνου (συγκρίσεις 2004 και 2015) και της Ελλάδας με επιλεγμένες χώρες του δείγματος. Κατά δεύτερο λόγο παρουσιάζονται κάποια στοιχεία που σπάνια ανευρίσκονται σε δειγματοληπτικές έρευνες.
Ο Πίνακας 3.1 εξετάζει πόσο άλλαξαν οι τρεις ομάδες με την πάροδο 11 ετών σε τρεις κρίσιμους κοινωνικούς δείκτες: Τον αριθμό παιδιών που έχει κάνει στη ζωή της η μέση γυναίκα, το επίπεδο εκπαίδευσης και το ποσοστό ατόμων με τουλάχιστον ένα διαζύγιο στη ζωή τους.
Το SHARE πρωτοτυπεί σε σχέση με κοινωνικές έρευνες αφού περιέχει και ορισμένες άμεσες μετρήσεις της φυσικής κατάστασης. Μια τέτοια είναι η δύναμη χειρολαβής (που μετρείται με ειδικό εργαλείο στη συνέντευξη) και σχετίζεται με τη γενική κατάσταση υγείας, ενώ διαπιστώθηκε ότι συμβάλλει στην πρόγνωση της μελλοντικής πορείας. Στο γράφημα φαίνεται ότι η δύναμη χειρολαβής σχετίζεται στενά με την ηλικία για τους άνδρες αν και υπάρχει κάποια ουσιαστική βελτίωση μεταξύ 2004 και 2015. Υπάρχει ουσιαστική υστέρηση όμως σε σχέση με τη Σουηδία, τόσο στο επίπεδο όσο και στην τάση μείωσης με την ηλικία.
Η ίδια εικόνα σχετικής βελτίωσης προκύπτει και σε άλλο θέμα που προσεγγίζει το SHARE τις γνωσιακές λειτουργίες και την απομείωσή τους με την ηλικία. Βλέπουμε αρχικά στην ικανότητα να γίνουν απλές πράξεις μια μεγάλη διαφορά ανδρών και γυναικών στην αρχή η οποία μειώνεται το 2015, ιδίως για τις νεότερες γυναίκες. Παρόμοια εικόνα εμφανίζεται και στη μνήμη, όπου μετράται η ικανότητα ανάκλησης πληροφοριών. Είναι ενδιαφέρον ότι η μνήμη φαίνεται να βελτιώνεται διαχρονικά, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες, αν και το επίπεδο επιδόσεων στην Ελλάδα σαφώς υπολείπεται.
Τέλος, το SHARE ρωτά για τη πιθανότητα να επιζήσουν οι ερωτώμενοι στη χώρα μας για άλλα δέκα χρόνια, η οποία δείχνει μια μικρή αλλά ουσιαστική αύξηση μεταξύ 2004 και 2015. Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι η υποκειμενική εικόνα τείνει να είναι μικρότερη από το προσδόκιμο επιβίωσης – μια ενσωματωμένη απαισιοδοξία που υποσκάπτει τον προγραμματισμό ζωής.
