Το πρώτο τυπογραφείο και η έκδοση του 1759 στη Μονή Μεγίστης Λαύρας

[…] Η έκδοσις αύτη μέλλει να πληρώση επιτακτικήν ανάγκην του Αγιωνύμου όρους, και δη σήμερον, οπότε οι εν αυτώ ασκούμενοι ευλαβέστατοι πατέρες και φύλακες άγρυπνοι της Ορθοδόξου πίστεως θα δυνηθώσι δι’ αυτού να εκφράζουσι την εμμονήν αυτών εις την πατρώαν ευσέβειαν και να κηρύττωσιν ότι, πάση θυσία, θα διαφυλάξωσι τον εις αυτούς εμπεπιστευμένον μέγιστον και ατίμητον θησαυρόν της Ορθοδοξίας […]

[…] Δια τούτο η έκδοσις του περιοδικού θα χαροποιήση πάντας τους πιστούς Ορθοδόξους, τους αφορώντας εις την ακρόπολιν της Πίστεως, ην οικείτε και λαμπρύνετε δια της ηρωϊκής υμών ασκήσεως και πολιτείας.

Μετά βαθέος σεβασμού και της εν Χριστώ αγάπης
Φώτιος Κόντογλου
ελάχιστος».

Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965) ήταν από τους κορυφαίους Έλληνες ζωγράφους, αγιογράφους και πνευματικούς δημιουργούς του 20ού αιώνα. Με το παραπάνω ενυπόγραφο σημείωμά του, που απευθύνει σε αγιορείτη μοναχό μετά την παραλαβή εκδοτικού πονήματός του, συνθέτει με ελάχιστες αλλά ουσιαστικές λέξεις την πολύχρονη όσο και δημιουργική τυπογραφική και εκδοτική δραστηριότητα που χαρακτήρισε το Άγιο Όρος από τις απαρχές ακόμη της τυπογραφίας. Και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά: Σε ένα τόπο άσκησης του πνεύματος και παραγωγής ψυχωφελών διδαγμάτων ήταν αυτονόητη η ανάγκη καταγραφής, έκδοσης και διάδοσής τους κυρίως έξω από τα όρια της μοναστικής πολιτείας.

Η τυπογραφική αυτή δραστηριότητα διακρίθηκε ευθύς εξ αρχής και βασικά σε τέσσερεις διακριτές ενότητες:

– Στην ίδρυση και λειτουργία τυπογραφικών μονάδων εντός του Αγίου Όρους

– Στη συγγραφή μελετών, την αρθρογραφία επί παντός είδους θεμάτων και την καταγραφή και αποδελτίωση χειρογράφων που δόθηκαν όμως προς έκδοση σε τυπογραφεία έξω από το Άγιο Όρος.

– Στην έκδοση εντύπων, περιοδικών, εφημερίδων και φυλλαδίων με την εκτύπωση και έκδοσή τους είτε εντός του Αγίου Όρους, είτε εκτός.

– Στη βιβλιογραφία και τη βιβλιοδεσία εντός του Αγίου Όρους.

Το Άγιο Όρος στο διάβα των αιώνων, στάθηκε στην πρωτοπορία υποδοχής και αποδοχής των νέων τεχνολογιών, αλλά με ένα ιδιότυπο τρόπο: Υιοθετούσε και «εκμεταλλευόταν» με θετικό τρόπο κάθε τι το νέο αλλά με εντελώς διακριτικό τρόπο. Το 1912, για παράδειγμα, υπήρχε και λειτουργούσε τηλεφωνική γραμμή μεταξύ της Μονής Βατοπαιδίου και του αντιπροσωπείου της στις Καρυές, αλλά αποκλειστικά και μόνο για τις ανάγκες της Μονής και μόνο από εξουσιοδοτημένους μοναχούς. Φυσικό λοιπόν ήταν η επινόηση της τυπογραφίας να εισαχθεί αρκετά νωρίς για να εξυπηρετήσει τις εκδοτικές ανάγκες μιας μονής ή μοναχών κατά περίπτωση.

Το πρώτο τυπογραφείο

Το πρώτο τυπογραφείο που μνημονεύεται είναι εκείνο της πρώτης τη τάξει Μονής μεταξύ των 20 του Άθω, της Μεγίστης Λαύρας, το έτος 1759. Ήταν μάλιστα και το πρώτο τυπογραφείο που στήθηκε και λειτούργησε στον ελλαδικό χώρο. Από τις εγκαταστάσεις του τυπώθηκε η σωζόμενη  «Εκλογή Ψαλτηρίου Παντός», που αποτελεί ίσως και τη μοναδική έκδοση του τυπογραφείου, μια συλλογή ύμνων από τον Ελλογιμώτατον διδάσκαλο μοναχό Καυσοκαλυβίτη Νεόφυτο του εξ Εβραίων, με τη Συνδρομή και Δαπάνη του Πανοσιωτάτου μοναχού της Μεγίστης Λαύρας  Κοσμά Επιδαυρίου και την τυπογραφική τέχνη του εκδότη Σωτήρη Δούκα, από τη Θάσο.

Δεν φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία για περαιτέρω εκδοτική δραστηριότητα από το συγκεκριμένο τυπογραφείο. Ωστόσο, όπως μαρτυρείται από τον λόγιο Τρύφωνα Ευαγγελίδη στο λήμμα τυπογραφία στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, η αρχική σκέψη για την ίδρυση του τυπογραφείου το 1759 ήταν η εκτύπωση και έκδοση των διδακτικών βιβλίων για τους μαθητές της «Αθωνιάδας» σχολής που είχε ανοίξει λίγα χρόνια πριν η Μονή Βατοπαιδίου. Το εγχείρημα όμως δεν καρποφόρησε, παρόλο που υπήρχε όλη η εγκατάσταση. Το τυπογραφείο, ωστόσο, επαναλειτουργεί το 1863 με πρωτοβουλία του ηγουμένου της Μονής Αγίου Παύλου Σωφρονίου Καλλιγά, ο οποίος εκτύπωσε την «Αθωνιάς», μια σύνοψη-περιγραφή του Αγίου Όρους. Και όπως επισημαίνεται σε γερμανική επιθεώρηση από τον Pinchon, υπάρχει πια τυπογραφείο στο Άγιο Όρος και εκδίδεται και περιοδικό.

Το «Τυπογραφείο της Ιεράς Κοινότητας»

Σταθμός στην τυπογραφική ιστορία του Αγίου Όρους αποτελεί το «Καλλιτεχνικόν Τυπογραφείον της Ιεράς Κοινότητας» ή απλά «Αγιορειτικόν Τυπογραφείον». Ιδιοκτήτης και διευθυντής του ήταν ο μοναχός Νεκτάριος Κατσάρος και διάδοχοι κληρονόμοι του οι αυτάδελφοι (αδελφοί κατά σάρκα) μοναχός Θεοφύλακτος και ιερομόναχος Παντελεήμων Νανόπουλοι. Λειτούργησε παραγωγικά από το 1930 μέχρι το 1953. Στη συνέχεια έμεινε ανενεργό, κυριολεκτικά αφημένο, σε κτιριακό χώρο που ανήκε στην Μονή Σίμωνος Πέτρας η οποία –σεβόμενη τη σημαντική ιστορία που έγραψαν οι παλαιοί ιδιοκτήτες και χειριστές του με την έκδοση αξιόλογων μουσικών, υμνολογικών και ψυχωφελών εκδόσεων- φρόντισε πρώτα να διαφυλάξει τις εγκαταστάσεις και στη συνέχεια, με την οικονομική στήριξη της Διοίκησης του Αγίου Όρους, να τις αγοράσει.

Πολλές από τις εκδόσεις του τυπογραφείου αυτού όπως βιβλία, φυλλάδια και μονόφυλλα, αγγελίες έχουν συγκεντρωθεί και αρχειοθετηθεί. Το επίπεδο πιεστήριό του κατασκευάστηκε το 1882 και σώζεται χωρίς καμιά μεταγενέστερη μετατροπή. Είναι σήμερα μοναδικό στην Ελλάδα και, σύμφωνα με τις πληροφορίες των τυπογράφων μοναχών, ήταν το πρώτο πιεστήριο της εφημερίδας “Ακρόπολις” (έτος ίδρυσης 1883). Το πιεστήριο, τα κλισέ, τα διακοσμητικά, οι φωτογραφικές πλάκες, γενικώς οι φωτογραφίες από τα μέσα του 190υ αιώνα με κεντρικό θέμα πάντα το Άγιο Όρος, οι εκδόσεις του, μονόφυλλα και κάρτες, αποτελούν ένα σύνολο μουσειακό, αλλά και σημαντικό κεφάλαιο της νεότερης αγιορείτικης ιστορίας. Όλο αυτό το υλικό μαζί με όσα συγκεντρώθηκαν, αγοράστηκαν, δωρήθηκαν ή παραχωρήθηκαν αποτέλεσαν τη βάση για την ίδρυση της Αγιορειτικής Φωτοθήκης με πρωτοβουλία και οργάνωση από τον Σιμωνοπετρίτη ιερομόναχο π. Ιουστίνο.

Με δεδομένο ότι στο Άγιον Όρος η τέχνη της φωτογραφίας άνθησε από τις πρώτες κιόλας δεκαετίες της εφεύρεσής της (1839), η συλλογή των φωτογραφιών αποτυπώνει την ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης εποχής. Κεντρικό στοιχείο της συλλογής είναι οι γιάλινες πλάκες που είχαν αρχειοθετηθεί στο Αγιορειτικό Τυπογραφείο στις Καρυές και προέρχονταν από τα πολλά φωτογραφικά εργαστήρια που δημιουργήθηκαν στο Άγιο Όρος. Ειδικά σε αυτό το υλικό απεικονίζονται σκηνές καθημερινής ζωής, φωτογραφικά πορτραίτα μοναχών, προσκυνητών και εργαζομένων όπως και οικογενειακές φωτογραφίες αγροτών και αστών της γύρω κυρίως περιοχής. 

Η προσπάθεια διάσωσης, συντήρησης και μελέτης του πλούσιου φωτογραφικού υλικού του Άθω επεκτάθηκε στην αποδελτίωση δημοσιευμένων φωτογραφιών και στην απόκτηση σχετικού υλικού από συλλογές και αρχεία εκτός Αγίου Όρους. Παράλληλα, προχώρησε η έρευνα για έναν πλήρη κατάλογο των φωτογράφων, μοναχών και λαϊκών, που εργάστηκαν στον Άθω, μόνιμα ή προσωρινά ή σε επίσημες αποστολές, καθώς και  εργαστηρίων που λειτούργησαν κατά καιρούς. Οι εορτές της χιλιετηρίδας (1963), γεγονός πολύ σημαντικό, έδωσαν την ευκαιρία σε πολλούς φωτογράφους να εργαστούν στο Όρος. Η εποικοδομητική αυτή πρωτοβουλία σε συνδυασμό με εκδόσεις και εκθέσεις εκτός Αγίου Όρους και η συνεπαγόμενη ευρεία δημοσιότητα πρόσφεραν το έναυσμα για δωρεές και προσφορές συλλογών, με αποτέλεσμα ο όγκος του συγκεντρωθέντος υλικού να είναι ιδιαίτερα μεγάλος. 

Καρπός αυτής της πρωτοβουλίας ήταν αυτονόητο να είναι σειρά εκδόσεων με τον ίδιο τον τίτλο της «Αγιορειτικής Φωτοθήκης», με την παρουσίαση, σε αυτοτελή τεύχη, αλλά και σε θεματικές ενότητες του σπουδαιότερου τμήματος του υπάρχοντος υλικού, κυρίως του παλαιοτέρου. Επίσης, οι φωτογραφικές μαρτυρίες, με τη δημοσίευσή τους, αποτελούν σημείο αναφοράς στη μελέτη της νεότερης αγιορείτικης και ελληνικής ιστορίας.

Βιβλιογράφοι – Βιβλιοδετικά εργαστήρια

Εκ παραλλήλου ως προς την ύπαρξη και δραστηριότητα των τυπογραφείων, στη μοναστική πολιτεία αναπτύχθηκαν δύο σημαντικές τέχνες, που συνάδουν με την κάλυψη προσωπικών και λειτουργικών αναγκών των μοναχών. Είναι η βιβλιογραφία και η βιβλιοδεσία.

Με τον όρο βιβλιογραφία εννοείται εδώ η συγγραφή κειμένων ή και λειτουργικών βιβλίων ακόμη και η αντιγραφή κειμένων άλλων συντακτών ή βιβλίων για τη διάσωσή τους με τη δημιουργία αντιτύπων. Τόσο τα προϊόντα της βιβλιογραφίας όσο και της αντιγραφής απαιτούσαν στη συνέχεια όχι μόνο την εκτύπωσή τους όσο και το «δέσιμό» τους σε βιβλίο. Και εδώ υπεισέρχεται η τέχνη της βιβλιοδεσίας, της στάχωσης και του τεχνίτη της βιβλιοδέτη ή του βιβλιοαμφιάστη. Ως προς τη βιβλιογραφία ο αριθμός των μοναχών που ασχολήθηκαν με αυτήν είναι τεράστιος στα 1000 και πλέον χρόνια της αθωνικής ιστορίας. Άφησαν στις βιβλιοθήκες των μονών και κελλιών τους μνημεία μελετών, σκέψεων, βίους αγίων και μη, συμβουλών, γεροντικών παραινέσεων, λειτουργικών βιβλίων και πολλών άλλων. Ως προς τη βιβλιοδεσία, όμως, ο αριθμός των τεχνιτών είναι μικρός, κάποια απλά βιβλιοδετεία στις αρχές του 20^ου αιώνα, αλλά οι τέσσερεις μοναχοί με το όνομα Νήφων, οι τρεις, και ένας ο Ευθύμιος, ο ένας διάδοχος του άλλου, έγραψαν ιστορία με την αξιοσύνη τους στο εργαστήριό τους που έφερε την ονομασία «Άθως».

Το βιβλιοδετείο ξεκινάει το 1886, όταν ο Νήφων, ο επιλεγόμενος Α’, ως πνευματικός της Ιεράς Κοινότητας αποκτά το κουτλουμουσιανό κελλί του Αγίου Ευθυμίου, λίγο έξω από την πρωτεύουσα του Αγίου Όρους, τις Καρυές και αρχίζει τη βιβλιοδεσία, με τέχνη, υπομονή και επιμονή, πολλή προσευχή αλλά και με υλικά και μηχανές που πρωτοπορούσαν στην εποχή τους. Στη συνοδεία του και συν-τεχνίτης ο ιερομόναχος Ευθύμιος, ο Καλαβρυτινός, ο οποίος επισημοποιεί τη λειτουργία του βιβλιοδετείου το 1892. Ακολουθεί ο επίσης Καλαβρυτινός ιερομόναχος Νήφων ο Β’ και ο κύκλος κλείνει με τον ιεροδιάκονο Νήφωνα τον Γ’, ο οποίος πεθαίνει το 1992, έτος που σηματοδοτεί και τη διακοπή ελλείψει διαδόχου τεχνίτη. Έργα του βιβλιοδετείου με αισθητική και στέρεη μοναδικότητα, κοσμούν βιβλιοθήκες, μουσεία και εκθέσεις και αποτελούν διαχρονικό σημείο βιβλιοδετικής αναφοράς.

Σημαδόφωνα Μουσικής Τυπογραφίας

Μια ιδιαίτερη κατηγορία τυπογραφικών στοιχείων είναι εκείνα που αποτυπώνουν στο χαρτί τα μουσικά σύμβολα στις παρτιτούρες. Ειδικότερα, στην αγιορείτικη τυπογραφική τέχνη η αναφορά αφορά στα σημαδόφωνα και σχετίζονται με τα σύμβολα της βυζαντινής μουσικής. Μια ολόκληρη σειρά σημαδόφωνων που συμπλήρωναν ως εξαρτήματα το «Αγιορειτικόν Τυπογραφείον» βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για την απόκτησή της από τρίτους, μετά τη διακοπή λειτουργίας του Τυπογραφείου. Ανήκαν από το 1930 στον μοναχό Νεκτάριο Κατσαρό και τη διάθεσή τους, πιο σωστά πώληση, αποφάσισαν περί το 1977 οι τότε κάτοχοί τους Ιβηρίτες κελλιώτες μοναχοί Παντελεήμων και Θεοφύλακτος. Στην Αθήνα συναντήθηκαν με τον φιλόμουσο και ψάλτη καθηγητή Γρηγόρη Θ. Στάθη στον οποίο πρότειναν την αγορά της συλλογής [17 κάσες με πλήρη μουσικά σημαδόφωνα] ή τη μεσολάβησή του για την πώληση σε τρίτους, ακόμη και στο εξωτερικό, όπως μνημονεύει ο ίδιος ο Στάθης σε άρθρο του. Ο φόβος για τη μετανάστευση των στοιχείων και όλης της συλλογής στο εξωτερικό ήταν διάχυτος και τελικώς ο καθηγητής Στάθης με άλλους δύο φίλους του συγκέντρωσαν το απαιτούμενο ποσό και αποθήκευσαν το πολύτιμο κτήμα. Κυριολεκτικά σε αποθήκη και μόλις περί το 1997 με κοινή πρωτοβουλία του ιερομονάχου π. Ιουστίνου και του Γ.Θ.Στάθη μεταβιβάστηκε η συλλογή στη Σιμωνόπετρα, επιστρέφοντας έτσι στο Άγιο Όρος.