Φτάσαμε στο τελευταίο μέρος με μαρτυρίες, φωτογραφίες, ημερολόγια και επιστολικά δελτάρια από τα αρχεία των αναγνωστών μας, που ζωντανεύουν γνωστές και άγνωστες πτυχές του Έπους του ’40.
Αυτή τη φορά, εστιάσαμε στις πιο πικρές και συνάμα ηρωικές πτυχές του Ελληνοϊταλικού Πολέμου: στους Έλληνες στρατιώτες που έπεσαν στα πεδία των μαχών. Τους παρουσιάζουμε μέσα από τις φωτογραφίες και τις επιστολές τους, που παρέμειναν ως τα μοναδικά απτά τους ενθύμια.
Μεταφερόμαστε επίσης στα τόσο ιδιαίτερα Χριστούγεννα του 1940, που βρήκαν χιλιάδες Έλληνες να μάχονται στο μέτωπο, καθώς αποτελούσαν μία ακόμη μέρα πολεμικών επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα συγκινητική είναι η επιστολή ενός στρατιώτη από την Αλβανία, γραμμένη σε κατασχεθέν ιταλικό επιστολικό δελτάριο, στην οποία φαίνεται να ανησυχεί περισσότερο για την ασφάλεια της συζύγου του παρά για τη δική του.
Τέλος, συγκλονιστική είναι μία μαρτυρία από τη Μάχη της Κρήτης, την τελευταία πράξη της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα, καθώς και η ιστορία επιβίωσης ενός μικρού παιδιού κατά την Κατοχή, που αναγκάστηκε να κάνει μια σειρά δουλειές του ποδαριού για να βοηθήσει την οικογένειά του.
«…πήραμε τη ζωή στα χέρια μας»
[…] Στις 28 Οκτωβρίου 1940 το πρωί, καθώς φώναζα φρέσκα κουλούρια έξω από τον Ναό του Άγιου Σπυρίδωνα στο Παγκράτι, άκουσα την πρώτη σειρήνα του πολέμου…
Την ώρα που άκουγα τη σειρήνα, άνοιξε μια κυρία το παράθυρό της να πάρει κουλούρια, και μου λέει «πόλεμος με τους Ιταλούς». Από τότε αρχίζει η περιπέτεια της ζωής μας. Εγώ 11 ετών, ο αδερφός μου 8, η αδερφή μου 5 και ο τελευταίος 2 ετών.
Εγώ και ο δεύτερος αδερφός μου πήραμε τη ζωή στα χέρια μας. Αρχικώς πήραμε από έναν ταβλά, τον κρεμάσαμε μπροστά μας και πηγαίναμε στην οδό Αθηνάς (Μοναστηράκι) και αγοράζαμε από καραμελάδικα καραμέλες, λουκούμια και μερικά άλλα, και τα πηγαίναμε σε μέρη που σύχναζαν ραντεβουδάκια και τα πουλάγαμε.
Βλέποντας ότι δεν βγάζαμε τα προς το ζην, αποφασίσαμε να αλλάξουμε δουλειά. Βρήκαμε ένα μεγάλο καρότσι και το πηγαίναμε στον σταθμό Λαρίσης, όπου ερχόντουσαν αμαξοστοιχίες από τη Λάρισα με επαρχιώτες, οι οποίοι έφερναν σιτάρι και διάφορα άλλα, και τους κάναμε μεταφορές. Οι αμαξοστοιχίες ερχόντουσαν συνήθως μεσάνυχτα, και εμείς είχαμε κάνει μια μπαγαποντιά στο καρότσι. Βάζαμε από κάτω ένα είδος καταπαχτής και βάζαμε όρθια καρφιά στο καρότσι, τα οποία τα τρύπαγαν τα τσουβάλια και έπεφτε ό,τι είχαν, όσπρια, στάρι, μέσα στην καταπαχτή.
Σε λίγο, επειδή και εκεί άρχισε να μη βγαίνει το μεροκάματο, αρχίσαμε τη μαναβική. Παίρναμε το καρότσι και πηγαίναμε στη λαχαναγορά, η οποία ήταν τότε Πειραιώς και Ιερά Οδός γωνία, και φορτώναμε είδη μαναβικής και γυρίζαμε στις γειτονιές και τα πουλάγαμε. Με την πάροδο του χρόνου, και αυτή η δουλειά δεν πήγε καλά, γιατί οι άλλοι μανάβηδες είχανε άλλα μέσα. Ζώα, κάρα, μηχανές, και εμείς δεν μπορούσαμε να τους συναγωνιστούμε. Τότε αρχίσαμε να πηγαίνουμε στα Μεσόγεια για χόρτα του βουνού. Σπάτα, Κορωπί, Ραφήνα, Παιανία (Λιόπεσι λεγόταν τότε), Μαρκόπουλο, Βραυρώνα και, αφού μαζεύαμε 2-3 τσουβάλια, τα βάζαμε στο καρότσι και ξεκινάγαμε για την Αθήνα. Τα φέρναμε στη γειτονιά. Δίπλα από το σπίτι μας υπήρχε ένα πηγάδι όπου τα πηγαίναμε και μετά γυρίζαμε στη γειτονιά και φωνάζαμε «του βουνού διάφορα χόρτα» και βγάζαμε και ένα ειδικό χόρτο για το στομάχι, το οποίο λεγότανε Αλιβάρβαρο, γιατί τότε δεν υπήρχαν τα φάρμακα που υπάρχουν σήμερα. […]
Αποσπάσματα από τις αναμνήσεις του Ι. Γρυπάρη, ο οποίος τον Οκτώβριο του 1940 ήταν 11 ετών, ζούσε στην Αθήνα και έκανε δουλειές του ποδαριού για να βοηθήσει την οικογένειά του.
[Αποστολέας: Πέτρος Πλακογιάννης]
«Είναι Χριστούγεννα!»
Είναι Χριστούγεννα! Βρισκόμαστε στα υψώματα έξω από το χωριό Ραμπάνι, σε υψόμετρο 930 μέτρων.
Είναι 5 το πρωί. Ακόμη βαθύ σκοτάδι. Ετοιμαζόμαστε για την επίθεση κατά του υψώματος 1200μ, το οποίο μάς στοίχισε την απώλεια πολλών ανδρών. Όλοι οι άνδρες της πυροβολαρχίας μας ετοιμάζονται, καθώς και οι υπόλοιπες δεκατρείς πυροβολαρχίες, που βρίσκονται παραπλεύρως στα παρακείμενα υψώματα. Εμείς κατέχουμε το κέντρο της σειράς. Λάβαμε το ρόφημά μας και περιμένουμε την διαταγή. Τα γύρω βουνά είναι κατάλευκα από το χιόνι. Παντού ησυχία! Δεν ακούγεται θόρυβος καθόλου. Όλη η φύση κοιμάται! Τίποτε δεν προαισθάνεται από την καταιγίδα που θα ενσκήψει μέσα σε λίγο στους κόλπους της.
Κίνηση μόνο μεγάλη παρατηρείται. Είναι τα μεταγωγικά, τα οποία καθ’ όλη την νύκτα συνεχίζουν την μεταφορά πυρομαχικών κυρίως και τροφίμων στα προχωρημένα τμήματα του Πεζικού. Το πρωινό ξύπνημα μου θυμίζει το ξύπνημα στο σπίτι μου από τους ήχους της καμπάνας των Χριστουγέννων.
Η σκέψη αυτή δεν κρατήθηκε για πολύ, διότι η φροντίδα για τον ουλαμό μου μ’ έκανε να χάσω την ωραία εικόνα απ’ το νου μου.
Η ώρα πλησιάζει για να αρχίσουμε την προπαρασκευή της επίθεσης. Αρχίζει να γλυκοχαράζει. Στις 6.20 λαμβάνομε την διαταγή της ταχείας εκτελέσεως της βολής με όλα τα μέσα. Αμέσως όλοι, με όρεξη και ακατάσχετο ενθουσιασμό, αρχίζουμε την προπαρασκευή. Ομοβροντίες και άλλα είδη βολών δονούν τα γύρω μέρη. Το χωριό ξυπνάει απ’ τις εκπυρσοκροτήσεις και, βλέποντας την μεγάλη επιτυχία, όλοι ζητωκραυγάζουν υπέρ του Πυροβολικού. Στον ενθουσιασμό αυτό εμείς οι αξιωματικοί ζούμε στιγμές αλησμόνητες, νομίζουμε ότι πετάμε. Τα βλήματά μας σφυρίζουν στον αέρα και κάνουν τον εχθρό να τρομοκρατείται.
Τραγούδια διάφορα καθώς και τα κάλαντα ψέλνονται από τους στρατιώτες μας με όρεξη μεγάλη, ενώ η βολή συνεχίζεται. Οι λάμψεις των πυροβόλων φωτίζουν ολόκληρο το χωριό και τα γύρω υψώματα. Οι εχθρικές οβίδες ανασκάπτουν το γύρω έδαφος. Ο εχθρός, καθώς μας πληροφορούν, πιάστηκε στον ύπνο. Οι διαρρήξεις των εχθρικών οβίδων και οι εκπυρσοκροτήσεις μας δονούν τις χαράδρες και ο αντίλαλος ακούγεται χιλιόμετρα μακριά. […]
Οι στρατιώτες μας τρέχουν με την υποστήριξη των πυρών των πολυβόλων και των όλμων. Σε μια στιγμή σταματούν. Κάθε βράχος, κάθε σκίνο στέλνει φονικά πυρά στον εχθρό που φεύγει. Μετά από λίγο ακούγεται η σάλπιγγα. Ριγούμε όλοι στο παρατηρητήριο. Ετοιμάζονται για την έφοδο. Ένα σύνθημα ακούγεται και μετά από λίγο ακούγεται από την χαράδρα ο αντίλαλος «Αέραα… Αέραα…»
Οι στρατιώτες τρέχουν, ενώ οι ξιφολόγχες αστράφτουν και κάνουν τον εχθρό να φεύγει πανικόβλητος. Καθώς τρέχουν τα παλικάρια της μάχης, βλέπω να πέφτουν τρία τέσσερα επάνω σε μικρά σκίνα. Νομίζω ότι λαβώθηκαν ή σκοτώθηκαν. Ένα δάκρυ συμπόνιας κυλάει στο μάγουλό μου. Έκλεισαν τα μάτια τους με τον ενθουσιασμό στο πρόσωπό τους, έπεσαν ηρωικώς τιμημένοι για πάντα. Η έφοδος συνεχίζεται. Άλλοι στρατιώτες μας συλλαμβάνουν τον εχθρό στα χαρακώματα, άλλοι καταδιώκουν τον εχθρό και άλλοι διευθετούν τις θέσεις τους παράμερα. Μία άλλη συγκινητική εικόνα έρχεται να συνεχίσει την προηγουμένη. Αφαιρώντας τα κιάλια μου, μπροστά μας και μέσα στο πολυβολείο βλέπω δύο νεκρούς στρατιώτες μας. Το πολυβόλο έχει σιγήσει μαζί με τα τιμημένα παιδιά. Στο πολυβολείο τώρα βασιλεύει νεκρική σιγή.
Κάποιοι γονείς, κάποιοι αδελφοί, κάποια χήρα μάνα θα περιμένει το παιδί της, χωρίς να γνωρίζει τώρα ότι έκλεισε τα μάτια του με την χαρά και την τελευταία λέξη του «Πες στην μάνα μου…» τελείωσε ενδόξως.
Η μάχη τελείωσε. Τώρα στο ύψωμα αυτό, όπου πέρασε αυτή η καταιγίδα, δεν βλέπουμε καμία κίνηση. Νεκρική σιγή. Βλέπουμε μόνο τα ηρωικά φίλια τμήματα να κρατούν σταθερά το ύψωμα. Δεν πέρασε μία ώρα και προβάλλονται στον ορίζοντα οι σιλουέτες των αιχμαλώτων Ιταλών, καθώς κατεβαίνουν την κορυφογραμμή. Είναι αντικείμενο ενθουσιωδών εκδηλώσεων των στρατιωτών μας. Είναι τα στρατεύματα των «Λύκων της Τοσκάνης», που ήρθαν πρόσφατα και αιχμαλωτίσθηκαν.
Έτσι τελείωσε η ιστορική αυτή μάχη.
Το μεσημέρι γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα κατενθουσιασμένοι με χορούς και τραγούδια. Οι ηρωικοί τραυματίες μας, κατερχόμενοι από το 1200 μ., ζητωκραυγάζονται από όλους τους στρατιώτες και αξιωματικούς. Συγκινούνται απ’ τις εκδηλώσεις και την συμπάθεια και δακρύζουν. Τους δίνουμε θάρρος με την υπόσχεση ότι όπως και αυτοί έπραξαν το καθήκον τους και εμείς θα συνεχίσουμε τις παραδόσεις της Πατρίδας μας, γράφοντας νέες σελίδες δόξας και ηρωισμού στην μακραίωνη ιστορία της. […]
Αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα του Γ. Κ. Παπαδημήτριου, ο οποίος αποφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Αναχώρησε για το αλβανικό μέτωπο με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του Πυροβολικού. Τραυματίστηκε τον Ιανουάριο του 1941, και μετά την ανάρρωσή του επέστρεψε στην πρώτη γραμμή.
[Αποστολέας: Δημήτρης Μπούκης]
Κεντρικό Μέτωπο, 27-10-1940. Τάγμα Προκάλ. Δελβινακίου
Η αυστηρά επιφυλακή που είχε τεθεί το Τάγμα από 7ημέρου, μετεβλήθη, την πρωίαν της 27ης Οκτωβρίου, εις πολεμικόν συναγερμόν. Από όλα σχεδόν τα προωθημένα φυλάκια Κακαβιάς, Μπούνας, Καστάνιανης και Δρυμάδων αναφέρονται στη διοίκηση του Τάγματος έντονες μετακινήσεις και προωθήσεις των Ιταλών προς τα ημέτερα φυλάκια, καθ’ όλην την διάρκειαν της νυκτός (26 προς 27).
Αλλά και οι πληροφορίες που είχε η Διοίκηση του Τάγματος, από πληροφοριοδότες (Έλληνες Βορειοηπειρώτες), που με κίνδυνο της ζωής των κατόρθωναν να διέρχονται τα αυστηρώς φρουρούμενα σύνορα για να μεταδώσουν κάθε κίνηση των Ιταλών, μαρτυρούσαν ότι επίκειται ιταλική επίθεση.
Ώρα 9η πρωϊνή της 27ης Οκτωβρίου, στην έδρα του Τάγματος, Χάνι Δελβινάκι, μέσα στη σκηνή του αείμνηστου Ταγματάρχη Τζ. Αλεβιζάτου [Τζαννής Αλεβιζάτος] είχαν συγκεντρωθεί σχεδόν όλοι οι διοικηταί λόχων και ανέμεναν με αγωνία τον αείμνηστο Μ. Φριζή, που θα επέστρεφε από ολονύκτιον επιθεώρησιν των φυλακίων.
παρουσία του βασιλιά Γεωργίου Β’, ο οποίος του παραδίδει το ξίφος. Ο Δ. Κόκκας υπηρέτησε στο 87ο Σύνταγμα Πεζικού κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο. Φονεύθηκε από γερμανικά αεροπλάνα στην Καλαμάτα, κατά τη μετακίνηση των ελληνικών στρατευμάτων προς τη Μέση Ανατολή [Αποστολέας: Έφη Κόκκα].
Και η αγωνία των λοχαγών καθίστατο για κάθε λεπτό που περνούσε πιο μεγάλη, καθόσον έπρεπε το ταχύτερον να ευρίσκονται κοντά στους λόχους των.
Ξαφνικά στην είσοδο της σκηνής εμφανίζεται, κατάκοπος σχεδόν, ο Διοικητής του Τομέα, καλημερίζει, και χωρίς καμίαν καθυστέρησιν εισέρχεται στο θέμα:
«Παιδιά, σας κάλεσα εκτάκτως εδώ για να σας δώσω τις τελευταίες μου οδηγίες και ευχές. Έχουμε πόλεμο. Η επίθεση μπορεί και σήμερα ακόμη να εκδηλωθεί. Γι’ αυτό επιστρέψατε αμέσως στους Λόχους σας και να προβείτε αμέσως στην εφαρμογή του σχεδίου της πρώτης φάσεως, μετατόπισης των καταυλισμών σε νέες θέσεις μη επισημασμένες από τους Ιταλούς».
Τους συνιστά πιστήν εφαρμογήν του προδιαγεγραμμένου αμυντικού σχεδίου (άμα τη ιταλική επιθέσει) της βραδείας αμυντικής υποχώρησης, γνωστής εκ των προτέρων, εις την κυρίαν γραμμήν αντιστάσεως στο Καλπάκι.
Λαρίσης, όπου νοσηλευόταν τραυματίας [Αποστολέας: Μάριος Αθανασόπουλος].
Ο Διοικητής του Τάγματος Αλεβιζάτος κρατούσε στα χέρια του μία φωτογραφία με τα δύο μικρά παιδιά του. Την κοίταζε σκεπτικός και αφηρημένος. Τη στιγμή που εισέρχεται στη σκηνή ο [Μαρδοχαίος] Φριζής, μας καλημερίζει και, αποτεινόμενος στον Αλεβιζάτο, του λέει:
«Ε, Τζαννή, σε βλέπω μελαγχολικό… μήπως φοβάσαι τον πόλεμο;» Και ο Αλεβιζάτος απαντά:
«Όχι κ. Διοικητά… κοίταζα στη φωτογραφία τα παιδιά μου και σκέφτηκα: Άραγε θα τα ξαναδώ;».
Και ο Φριζής τού λέει:
«Μήπως εγώ ξέρω, ρε Τζαννή, αν θα δω τα δικά μου;»
Και οι δύο αυτοί αξιωματικοί έπεσαν μαχόμενοι όρθιοι στην πρώτη γραμμή, εμψυχώνοντας τους στρατιώτες των, δίνοντας παράδειγμα ηρωισμού και αυτοθυσίας.
Ο Τζαννής Αλεβιζάτος στις 19 Νοεμβρίου 1940, στη μάχη της Βήσσανης, και ο Μαρδοχαίος Φριζής στις 5 Δεκεμβρίου 1940, στην Πρεμετή.
Απόσπασμα από τις σημειώσεις του Δημήτριου Αναγνώστου, από το Μαυρονόρος Ηπείρου, ο οποίος πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο και υπηρέτησε ως έφεδρος υπολοχαγός σε μοίρα Πυροβολικού, στην έδρα του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου.
[Αποστολέας: Κωνσταντίνος Χρ. Κωστούλας]
Η μάχη της Κρήτης
20 Μαΐου 1941, κοντά στο Πάσχα, ξεκίνησε η Μάχη της Κρήτης.
Βλέπαμε τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές να πέφτουν από τον ουρανό κατά χιλιάδες. Είχα ευτυχώς 100 φυσίγγια δικά μου και το δικό μου περίστροφο. Έχοντας κρυφτεί πίσω από ένα δέντρο, αντικρίζω έναν Γερμανό στρατιώτη-αλεξιπτωτιστή που σε δευτερόλεπτα θα προσγειωνόταν δίπλα μου.
Ή αυτός ή εγώ, σκέφτηκα, δεν υπήρχε διέξοδος. Τον σκότωσα τη στιγμή που κατέβαινε και χάρη σ’ αυτό γλύτωσα εγώ και 11 Νεοζηλανδοί.
Ήταν ένα νεαρό παιδί γύρω στα δεκαεννιά, ξανθό με μπλε μάτια. Τα μάτια αυτά με ακολούθησαν σε όλη μου τη ζωή. Χιλιάδες αδικοχαμένα νεαρά παιδιά στο νεκροταφείο του Μάλεμε από τον ανθό της Γερμανίας. Τον κίνδυνο πρέπει να τον κυττάς κατάματα, όχι να κρύβεσαι,
γιατί τότε θα σε εύρη. Ο πόλεμος είναι πόλεμος.
Ήμουνα μόλις λίγες μέρες στο νησί και έγινε αμέσως κατοχή από τα γερμανικά στρατεύματα. Το νησί το φύλαγαν συμμαχικά στρατεύματα, από Μαορί μεταξύ άλλων.
Οι Εγγλέζοι δεν επέτρεπαν σε κανέναν Έλληνα να φύγει από τα Σφακιά και γενικά να εγκαταλείψει το νησί που βρισκόταν υπό αγγλική κατοχή.
Οι υψηλά ιστάμενοι έφυγαν από τους πρώτους για την Αίγυπτο. Τα πλοία, κάτι πολεμικά που είχαν έρθει για να φευγατίσουν ορισμένους Εγγλέζους, έφευγαν από την Κρήτη δυο και τρία μαζί κάθε φορά. Κάθε φουρνιά αποτελούσε μια «νηοπομπή». Τους Εγγλέζους τούς μάζευαν για να τους σώζουν και τους Έλληνες, όπως είπαμε, δεν τους άφηναν να φύγουν. Εγώ όμως έπρεπε να φύγω, έπρεπε να προλάβω την τελευταία νηοπομπή για να μπορέσω να φύγω με τους Νεοζηλανδούς. Τότε ανάμεσα στα θύματα του πολέμου διέκρινα έναν Μαορί που είχε σκοτωθεί και κειτόταν στα χωράφια. Αμέσως έβγαλα τα ρούχα μου και φόρεσα τη στολή του. Σαν μπαλάκια έπεφταν οι αλεξιπτωτιστές κι όποιος μπορούσε κρυβόταν για να σωθεί.
Με τα ρούχα του Μαορί έπρεπε να ξεγελάσω τους Εγγλέζους. Όταν όμως θα μου ζητούσαν να μιλήσω αγγλικά, τι θα έκανα που δεν ήξερα; Θα με καταλάβαιναν και θα πήγαινα χαμένος. Αστραπιαία επινόησα ένα άλλο κόλπο. Τραβώ μια γερή δαγκωνιά στο μάγουλο από μέσα, ώστε να δώσω την εντύπωση ότι δεν μπορώ να μιλήσω, και, μπρμπρουγιουβαβά, με τα αίματα που έτρεχαν
με επιβίβασαν.
Το πλοίο ήταν γρήγορο και ακολουθούσε πορεία ζικ-ζακ για να μην το πετύχουν τα Στούκας. Κοιμήθηκα επάνω στο κατάστρωμα. Χώθηκα κάπου και δεν ήρθα σε επικοινωνία με κανέναν, μέχρι που αποβιβαστήκαμε στην Αλεξάνδρεια στις 30 Μαΐου 1941.
Απόσπασμα από το ημερολόγιο του δικηγόρου Κωνσταντίνου Σταυρίτη, ο οποίος κατετάγη στην Α’ Μοίρα Αυτοκινήτων και πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο. Έλαβε μέρος στη Μάχη της Κρήτης και εν συνεχεία διέφυγε στην Αίγυπτο.
[Αποστολέας: Λουκία Κ. Σταυρίτη]
Λάμποβο. Προς τιμήν του πήρε το όνομά του το Στρατόπεδο «Παπακώστα» στην Άρτα [Αποστολέας: Ευτυχία Χρ. Παπακώστα].
