Με τις φλόγες να μην έχουν ακόμη σβήσει στη Σμύρνη και το βάρος της καταστροφής να είναι τεράστιο, στις 11 Σεπτεμβρίου 1922 εκδηλώθηκε στη Λέσβο και τη Χίο –όπου είχαν διαπεραιωθεί τμήματα των ελληνικών δυνάμεων– κίνημα του Στρατού και του Στόλου, με επικεφαλής τους συνταγματάρχες Ν. Πλαστήρα και Στ. Γονατά και τον αντιπλοίαρχο ∆. Φωκά. Στα αιτήματα των επαναστατών, που έπλευσαν αμέσως προς την Αττική, περιλαμβάνονταν η παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου, η διάλυση της Εθνοσυνέλευσης και η δημιουργία κυβέρνησης ικανής να επανοικοδομήσει σχέσεις εμπιστοσύνης προς τους Συμμάχους, έως ότου προκηρυχθούν εκλογές. Η Καθημερινή (15/9/1922) εκτιμούσε ότι την έκρηξή του «προκάλεσαν σφάλματα και ατυχίαι βαρύταται» και θεωρούσε «φυσική» την επικράτησή του, διότι η γλώσσα του «ήτο γλώσσα αληθειών. Και η αλήθεια παρέσυρε τους πάντας». Μία ημέρα πριν, έγραφε: «Το κίνημα ουδείς θέλει να θεωρήση προδοτικόν. Το απεκδέχονται όλοι ως ελληνικόν, πατριωτικόν κίνημα, με σκοπόν την σωτηρίαν της Ελλάδος. Ευχόμεθα και πιστεύομεν ότι εις τον σκοπόν αυτόν, τον ιερόν, τον υπέρτατον σκοπόν παντός πατριώτου θα φθάσωμεν όλοι, συντονίζοντες τας προσπαθείας μας». Και μία ημέρα μετά περιέγραφε την είσοδο της Επαναστατικής Επιτροπής στην Αθήνα. Σταδιακά, τα δημοσιεύματα της εφημερίδας θα αναδείξουν τα ζητήματα που είχαν τεθεί επί τάπητος: Θα ήταν πραγματικά ακομμάτιστη η Επαναστατική Επιτροπή και η κυβέρνηση που όρισε ή θα στήριζαν τη βενιζελική πλευρά; Πώς θα γινόταν η επανασύνδεση με τους συμμάχους; Ποια θα ήταν η τύχη των συλληφθέντων (πολιτικών και στρατιωτικών) ως υπευθύνων για τη Μικρασιατική Καταστροφή; Πώς θα διασφαλιζόταν η πορεία προς μια ισότιμη εκλογική αναμέτρηση;
Η υποδοχή της Επαναστατικής Επιτροπής
Αι Αθήναι υπεδέχθησαν χθες με ενθουσιασμόν την Επαναστατικήν Επιτροπήν. Η πρωτεύουσα εξημερώθη σημαιοστόλιστος δι’ ελληνικών καi συμμαχικών σημαιών, τα καταστήματα ηνοίχθησαν εν μέρει και αι υπηρεσίαι των υπουργείων ήργησαν, προκειμένου να γίνη η υποδοχή της Τριμελούς Επιτροπής.
Περί την 9ην πρωινήν, πολύς κόσμος συνέρρευσεν εις το Νέον Φάληρον, όπου θα εγίνετο η απόβασις της Επιτροπής, και εις την λεωφόρον Συγγρού, οπόθεν θα διήρχετο αύτη, επί κεφαλής φάλαγγος του εθνικού στρατού.
Περί την 10ην πρωινήν, πλήθη κόσμου κατέκλυσαν την λεωφόρον Συγγρού, και Αμαλίας, και την πλατείαν των Παλαιών Ανακτόρων.
Ολίγον προ της 11ης πρωινής, ώρας ωρισθείσης διά την λαϊκήν δεξίωσιν, ανεφάνη, εις το βάθος της λεωφόρου Συγγρού, η κορυφή της φάλαγγος. Ηγούντο έφιπποι οι συνταγματάρχαι Γονατάς, Πλαστήρας και Πρωτοσύγγελος, ηκολούθει δε το επιτελείον των.
Επί τη εμφανίσει των αρχηγών του κινήματος τα πλήθη εκρήγνυνται εις φρενιτιώδεις ζητωκραυγάς και επευφημίας:
– Ζήτω ο Πλαστήρας.
– Ζήτω ο Γονατάς.
Τα ονόματα των μελών του επαναστατικού κινήματος έρχονται εις τα χείλη του Λαού, ζητωκραυγάζοντος αδιακόπως. Το πλήθος συνωθείται περί τους αρχηγούς της επαναστάσεως, οι δε προπορευόμενοι ιππείς δυσκόλως κατορθώνουν να ανοίξουν δίοδον μέσω του ενθουσιώντος λαού.
Κατά την είσοδόν της εις την λεωφόρον Αμαλίας, η Επαναστατική Επιτροπή γίνεται αντικείμενον ζωηροτέρων εκδηλώσεων εκ μέρους του πλήθους.
Εκ της λεωφόρου Αμαλίας, η κορυφή της φάλαγγος εισέρχεται, υπό αδιαλείπτους λαϊκάς εκδηλώσεις, εις την λεωφόρον Κηφισσίας και κατευθύνεται εις το Πεδίον του Άρεως, όπου τα στρατεύματα παρελαύνουν προ της Επαναστατικής Επιτροπής.
Ακολούθως τα τμήματα, κατευθυνθέντα εις τους στρατώνας των παραπηγμάτων, κατηυλίσθησαν εκεί.
***
Καθ’ ην ώραν εγίνετο εις τας Αθήνας η είσοδος της Επαναστατικής Επιτροπής, μετά της εκ Φαλήρου φάλαγγος, άλλα τμήματα στρατού εισήρχοντο εις την πόλιν ερχόμενα από το Λαύριον, Πόρτο-Ράφτη και Ραφίναν, όπου είχον αποβιβασθή.
Η 7η Μεραρχία υπό τον συνταγματάρχην Κουρουσόπουλον –μέλος της Επαναστατικής Επιτροπής– ηγουμένης και της 5ης του κ. Γαρδίκα απεβιβάσθη εις Πόρτο-Ράφτη και Ραφίναν.
Η δύναμις της 7ης Μεραρχίας ανέρχεται εις 4.000 άνδρας, της δε 5ης εις 7.500 μετά 10 πεδινών πυροβόλων, 80 πολυβόλων και πλήρους του ορειβατικού πυροβολικού.
Αι δύο Μεραρχίαι συνηντήθησαν προελαύνουσαι προς τας Αθήνας εις την Αγίαν Παρασκευήν.
∆ι’ άλλης οδού επροχώρει η 13η Μεραρχία.
Αι Μεραρχίαι έφθασαν και εισήλθον εις την πόλιν εκ διαφόρων σημείων προ μεσημβρίας. Τα τμήματα εστρατωνίσθησαν εις το Ζάππειον και τα Παραπήγματα.
Το Στρατηγείον, εγκατασταθέν προσωρινώς εις τα Παραπήγματα, θα μεταφερθή, κατά πάσαν πιθανότητα, εις τα γραφεία της Αναπληρωματικής ∆ιοικήσεως.
***
Η Επαναστατική Επιτροπή μετά την παρέλασιν του στρατού κατηυθύνθη εις την Αναπληρωματικήν ∆ιοίκησιν, όπου συνεσκέφθη μετά των διαφόρων Αρχών και παρέσχεν ωρισμένας οδηγίας προς αυτάς.
Προς αντιπροσώπους του τύπου τα μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής ετόνισαν ότι η Επανάστασις εις ουδένα κομματικόν σκοπόν αποβλέπει και ότι έχει στερράν την απόφασιν όπως ουδόλως παρεκκλίνη του σκοπού τούτου.
«Πάσα σκέψις και πάσα προσπάθεια προς εκμετάλλευσιν του επαναστατικού κινήματος δεν θα επιτραπή».
Οι εκ των μελών της διοικούσης Επιτροπής κ.κ. Πλαστήρας και Γονατάς συνταγματάρχαι, ευθύς μετά την εγκατάστασίν των ανεκοίνωσαν τα εξής:
«Όπως ήδη κατ’ επανάληψιν προεκηρύξαμεν, ο σκοπός της επαναστάσεως είνε απολύτως εθνικός και ουδεμίαν έχει κομματικήν χροιάν.
»Το κίνημά μας αποβλέπει εις την επανόρθωσιν της τελευταίας καταστροφής και προ παντός εις την δημιουργίαν ισχυρού εθνικού στρατού προς σωτηρίαν της Θράκης και επίτευξιν ευτυχών εθνικών αποτελεσμάτων.
»Προς τον σκοπόν τούτον αποβλέποντες δεν θα επιτρέψωμεν επ’ ουδενί λόγω αντεκδικήσεις και κομματικάς εκδηλώσεις. Θα παταχθή αμειλίκτως πας, οιοσδήποτε και αν είνε, ο οποίος θα κάμη αντεκδικήσεις διά κομματικούς λόγους.
»Θα τιμωρηθούν μόνον οι κυρίως ένοχοι οι κατά κοινήν λαϊκήν συνείδησιν υπεύθυνοι της τελευταίας εθνικής συμφοράς».
Επίσης οι κ.κ. Γονατάς και Πλαστήρας ανεκοίνωσαν ότι ο τύπος θα αφεθή τελείως ελεύθερος προς εξάσκησιν του έργου του, προσέθηκαν δε ότι η διοικούσα Επαναστατική Επιτροπή θα εξακολουθήση παραμένουσα και μετά τον καταρτισμόν της Κυβερνήσεως μέχρι της συγκλήσεως νέας Εθνοσυνελεύσεως.
Ολίγον μετά την εις Αθήνας άφιξιν της Επαναστατικής Επιτροπής, εδόθη διά του Γραφείου Τύπου η ακόλουθος ανακοίνωσις:
Αριθ. 55)3
ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ
Χθες και προ της εισόδου του επαναστατικού στρατού εις Αθήνας, αξιωματικοί τινες και υπάλληλοι διατελούντες εν ενεργεία κατέλαβον εν τη πρωτευούση αρχάς τινας προς εξασφάλισιν της τάξεως, εκδόσαντες μάλιστα και προκηρύξεις ως προσωρινή επαναστατική επιτροπή.
∆ηλούμεν ότι διά τας ενεργείας ταύτας δεν εξουσιοδοτήθησαν παρά της Επαναστατικής Επιτροπής, ήτις θα εγκαταστήση τας νέας αρχάς, συμφώνως προς το πνεύμα της πρώτης προκηρύξεώς της.
Εκ της Επαναστατικής Επιτροπής
Συνταγματάρχαι Γονατάς, Πλαστήρας, αντιπλοίαρχος Φωκάς.
Η Καθημερινή, 16 Σεπτεμβρίου 1922
Η ενότης
Είναι κοινώς αντιληπτόν ότι από της πρώτης εμφανίσεως της Επαναστάσεως ήρχισε και συνεχίζεται μέχρι τούδε πάλη πεισματώδης. Παλαίουν οι πιστοί εκτελεσταί των αρχών της Επαναστάσεως –οι ηγέται της και οι πραγματικοί επαναστάται– προς τους παρεισάκτους «αδιαλλάκτους» –αδιαλλάκτους βενιζελικούς– οι οποίοι, προστρέξαντες εκ των υστέρων προς την Επανάστασιν, θέλουν να την εκτρέψουν των σκοπών της.
Φαίνεται ότι ο αγών αποκλίνει, ως είνε άλλως τε φυσικόν, προς τους εγκύρως εκπροσωπούντας την Επανάστασιν. Αλλ’ η πάλη δεν έληξε, και η διεξαγωγή της είνε καταφανής – χωρίς, ευτυχώς, ν’ αφήνη αμφιβολίας διά την έκβασίν της.
Ενδείξεις περί της συνεχίσεως της πάλης υπάρχουν πολλαί. Η αποχή, η πρώτη, ή οι δισταγμοί ωρισμένων παραγόντων πολιτικών, γνωστών διά την προσήλωσίν των εις το πνεύμα του επαναστατικού απροσωπολήπτου και ακομματίστου, και απροθύμων, ως εκ τούτου ακριβώς, να μετάσχουν της διαχειρίσεως των κοινών.
Ένδειξιν πάλης ακόμη –όχι όμως πλέον των πραγματικών επαναστατών προς τους προσδραμόντας αδιαλλάκτους, αλλά πάλης μεταξύ των απολύτως φιλελευθέρων αρχών προς αρχάς μη φιλελευθέρας– αποτελεί η περί την τύχην των συλληφθέντων πολιτική συζήτησις.
Ο αρχικός εκείνος αιματηρός θρύλος περί θανατώσεως των συλληφθέντων πολιτικών επί της «Λήμνου» δεν πιστεύεται πλέον παρά ως φοβερά παραδοξολογία, παρ’ ανευθύνων διασπαρείσα κατά τας πρώτας στιγμάς της επαναστατικής τρικυμίας. Αλλά γίνεται ακόμη και σήμερον λόγος περί μέτρων, από της φυλακίσεως διά λόγους παντοειδούς προνοίας, μέχρι του εις νησίδα περιορισμού. Τοιούτων μέτρων η εφαρμογή, πλέον ή θεμιτή επαναστατικώ δικαίω, απάδει εν τούτοις εις την πολιτικότητα ην η Επανάστασις, λίαν αξιεπαίνως, ηθέλησε ν’ αποδώση εις εαυτήν. Η ενέργεια εκλογών ιδεωδώς αμερολήπτων, ως ηγγυήθη η Επανάστασις και απεκδέχεται απ’ αυτής ο λαός, προϋποθέτει πλήρη ελευθερίαν μετοχής εις τας εκλογάς παντός πολιτικού – ανεξαρτήτως της γνώμης, ην ο τόπος θα ήθελε να εκδηλώση περί των εν λόγω πολιτικών εις τας κάλπας.
Πρέπει να ομολογηθή ότι μία Επανάστασις, αναδυθείσα ως φοίνιξ εκ μιας πολεμικής καταστροφής, όλως ειδικά πρέπει να λάβη μέτρα έναντι εκείνων τους οποίους θεωρεί ενόχους της καταστροφής ταύτης. Αλλ’ ιδού ότι αυτή η Επανάστασις το δικαίωμά της τούτο μεταβιβάζει εις την μελλοντικήν να συγκληθή Εθνοσυνέλευσιν. Θα ήτο συνεπώς ορθόν να ευρεθή εν προκειμένω τρόπος εξασφαλίζων και την πλήρη περί την ενέργειαν των εκλογών ελευθερίαν παντός, θέλοντος να μετάσχη αυτών, και την τιμωρίαν παντός ενόχου διά τας εθνικάς συμφοράς.
Η Επανάστασις δεν δύναται να χρησιμοποιηθή ως μέσον προς ιδιοτελείς σκοπούς.
Ούτως ή άλλως το ζήτημα της τύχης των συλληφθέντων πολιτικών ούτε πρωτεύον είνε, ούτε αποτελεί αντικείμενον πάλης μεταξύ της πραγματικής Επαναστάσεως και των παρεισάκτων αδιαλλάκτων βενιζελικών. Είνε ζήτημα τοιαύτης ή αλλοίας αντιλήψεως των εκπροσωπούντων την Επανάστασιν. Και υπάρχει η ελπίς ότι θα κανονισθή κατά τον ορθότερον δυνατόν τρόπον μέχρι της προκηρύξεως των εκλογών. Σήμερον προέχει το ζήτημα της επικρατήσεως ή μη των διαφόρων βενιζελικών αδιαλλάκτων, προς τους οποίους διεξάγουν φαίνεται εύτολμον πάλην οι γνήσιοι αντιπρόσωποι, οι δημιουργοί και οι ηγέται της Επαναστάσεως.
Εν τη προσπαθεία ταύτη, η οποία θα την αποδείξη και εκ των υστέρων οίαν την επίστευσε και την ενεκολπώθη ο λαός, θα έχη η Επανάστασις του λαού ολοκλήρου την ενίσχυσιν. Ολοκλήρου εξαιρέσει μόνον ορνέων τινών της καταιγίδος, προσδραμόντων από περάτων Ελλάδος είτε με όνειρα νυκτών του Αγίου Βαρθολομαίου είτε με την ελπίδα της υφαρπαγής των δικαιωμάτων, όσα δεν ελπίζουν ν’ αποκτήσουν διά των εκλογών.
Προς πάντας τούτους αγωνίζονται μέχρι τούδε αποφασιστικώς όσοι θέλουν να εφαρμόσουν πραγματικώς τας αρχάς της Επαναστάσεως. Εις την τοιαύτην υπέρ των αρχών της πάλην έχει περί αυτήν η Επανάστασις την μεγίστην πλειονότητα του λαού, ανεξαρτήτως αποχρώσεων κομματικών και πολιτικών διαιρέσεων.
Πεδίον αγώνος προς επικράτησιν πολιτικήν πρόκειται το πεδίον των εκλογών. Η Επανάστασις δεν δύναται να χρησιμοποιηθή ως μέσον προς τοιούτους ιδιοτελείς σκοπούς – σκοπούς χωριστικούς, αντί ενωτικών. Η Επανάστασις δεν ήλθε να χωρίση. Να ενώση ήλθε. […]
Η Καθημερινή, 16 Σεπτεμβρίου 1922
∆ιάγγελμα της Επαναστάσεως προς τον Λαόν
Η Επαναστατική Επιτροπή, έχουσα την αντίληψιν ότι εισέτι δεν έχει επιτευχθή πλήρης σαφήνεια ως προς τον πολιτικόν χαρακτήρα και τους σκοπούς της Επαναστάσεως, θεωρεί επιβεβλημένον όπως προβή εις τας ακολούθους δηλώσεις:
Η Επανάστασις έχει ταχθή «υπεράνω των κομμάτων». Αυτό σημαίνει ότι η Επανάστασις ούτε κομματίζεται, ούτε φατριάζει. Και θα τηρήση, μέχρι των εκλογών, κατά τας οποίας θα εκφρασθή ελευθέρως η κυρίαρχος θέλησις του Λαού, και δικαιοσύνην και ευνομίαν και τάξιν.
Αλλά δεν σημαίνει ότι η Επανάστασις δεν ακολουθεί ωρισμένην Εθνικήν Πολιτικήν, αφού αυτή ακόμη η ύπαρξις της Επαναστάσεως αποτελεί πολιτικήν. Και η πολιτική της Εθνικής σωτηρίας την οποίαν διέγραψεν η επανάστασις δεν συνίστατο μόνον εις τον εξαναγκασμόν της παραιτήσεως του Κωνσταντίνου, αλλά –χωρίς βεβαίως να θίγη τας βάσεις του Πολιτεύματος– και εις την κατάλυσιν ολοκλήρου του Κωνσταντινικού-αυλικού, πολιτικού και στρατιωτικού συγκροτήματος, το οποίον έταξε τον Βασιλέα υπεράνω της Πατρίδος, κατέλυσε τας λαϊκάς ελευθερίας και τοιουτοτρόπως επροκάλεσε την μεγάλην εθνικήν συμφοράν.
Επίσης, η πολιτική της Επαναστάσεως συνίσταται εις την προσπάθειαν προς πλήρη ανασύνδεσιν των συμμαχικών σχέσεων της Ελλάδος προς τας Μεγάλας ∆υνάμεις, επειδή πιστεύει ότι μόνον τοιουτοτρόπως είναι δυνατή η Εθνική σωτηρία.
Συνεπώς, η Επανάστασις ευρίσκεται αντιμέτωπος και θεωρεί εχθρούς της Πατρίδος όλους ανεξαιρέτως τους πρωτοστατήσαντας παράγοντας του Κωνσταντινισμού, εις τους οποίους οφείλεται η διάρρηξις των Συμμαχιών, η μεγάλη Τραγωδία του Γένους.
Και τέλος, πολιτική της Εθνικής σωτηρίας συνίσταται εις την προσπάθειαν προς έξαρσιν του εθνικού φρονήματος και συναδέλφωσιν. Αλλ’ η συναδέλφωσις θα ήτο αρχή ανήθικος αν επρόκειτο να σημαίνη λήθην ή μετάθεσιν των τρομερών ευθυνών, σύγχυσιν των αθώων και των ενόχων.
Η Επανάστασις αποβλέπει εις συναδέλφωσιν του πλανηθέντος Λαού, ο οποίος υπέστη υπό των αναξίων Αρχόντων τας σκληροτάτας θυσίας αίματος, χρήματος και τιμής. Αλλά θεωρεί επιβεβλημένην την παραδειγματικήν ποινικήν τιμωρίαν των «Εχθρών της Πατρίδος», εις τους οποίους οφείλεται η κατάρρευσις του μικρασιατικού μετώπου, καθώς και η διεθνής καταδίκη της Θράκης –η οποία, δυστυχώς, είχε προηγηθεί της Επαναστάσεως– καθώς και τον οριστικόν, ηθικόν και πολιτικόν, θάνατον των πρωτουργών της καταστροφής.
Η Επανάστασις έχει επιφέρη μεταβολάς πολιτειακάς και προσωπικάς. Αλλά τότε μόνον θα έχη επιτύxη ολόκληρον τον προορισμόν της, εάν επακολουθήσουν και βαθύτεραι μεταβολαί ηθικαί, εάν επέλθη η έξαρσις των ψυχών και των συνειδήσεων. Μόνον ο πάνδημος στιγματισμός των μεγάλων ενόχων. Μόνον η βαθυτάτη επίγνωσις των αρρήκτων δεσμών, οι οποίοι συνδέουν την Ελλάδα με τους φυσικούς της Συμμάχους και η πανηγυρική εκδήλωσις των αισθημάτων αυτών του Ελληνικού Λαού. Μόνον η πάνδημος θέλησις μιας πολιτικής αναγεννήσεως –η πρόταξις της πατρίδος υπεράνω των ατομικών συμφερόντων και των παθών– δύναται να συμπληρώση το έργον της Εθνικής περισυλλογής, το οποίον ενεκαινίασεν η Επανάστασις και να παράσχη ελπίδα διά καλλίτερον μέλλον.
Η πολιτική της Εθνικής σωτηρίας συνίσταται εις την προσπάθειαν προς έξαρσιν του εθνικού φρονήματος και συναδέλφωσιν.
Προς τον σκοπόν αυτόν η Επαναστατική Επιτροπή απευθύνει θερμοτάτην έκκλησιν προς τον Ελληνικόν Λαόν, εις τον οποίον, διά προσεχών εκλογών, παραδίδει και εμπιστεύεται την συνέχειαν και την ολοκλήρωσιν του έργου της Εθνικής σωτηρίας.
Γονατάς
Πλαστήρας
Σακελλαρόπουλος
Χατζηκυριάκος
Φωκάς
Η Καθημερινή, 5 Οκτωβρίου 1922
Επάνοδος
Η προς την κομματικήν των αποστολήν απορρόφησις των κυβερνώντων την χώραν σήμερον, συνεχίζεται κακή και επιβλαβής – απώλεια χρόνου πολυτίμου.
Η Επανάστασις διέκρινε και διεκήρυξε την ανάγκην της ανασυνδέσεως των συμμαχιών μεταξύ της Ελλάδος και των Συμμάχων. Εις την Επανάστασιν, όμως, υποκαταστήσασαν, επαναστατικώ δικαίω, τον λαόν εν τη ενασκήσει των κυριαρχικών δικαιωμάτων, υποδεικνύομεν ότι η Κυβέρνησις –εκτελεστική των επαναστατικών θελήσεων εξουσία– εξελθούσα της αποστολής της ταύτης, απεδύθη εις αγώνα αλώσεως του εκλογικού φρονήματος υπέρ του βενιζελισμού.
Η Κυβέρνησις, ναυσιπλοούσα υπό πνοάς βενιζελικάς, και πλοηγουμένη από τινος υπό του εκ Γαλλίας ελθόντος διά να πλοηγήση την Ελλάδα μέχρι των εκλογών και ν’ απέλθη, δεν εννοεί να αντιληφθή ότι, υπέρ πάσαν άλλην ενασχόλησιν, οφείλει να επιδοθή εις την υπεσχημένην, και ανατεθειμένην αυτή, θετικήν επάνοδον της Ελλάδος προς τας «συμμαχίας». Είναι τούτο θέλησις –και αιτία– της Επαναστάσεως, είναι θέλησις του ελληνικού λαού, συμφωνήσαντος εις πάσαν θυσίαν προς επίτευξίν της.
Υπεχρεώθημεν όλοι να πιστεύσωμεν –και το δεχόμεθα– ότι αιτία όλων των κακών υπήρξε «των συμμαχιών η διάρρηξις». Αλλ’ ο ελληνικός λαός, προς την θέλησιν του οποίου τόσην αισθάνονται πάντες ανάγκην να επιδείξουν ευλάβειαν, δικαιούται να ερωτήση: τι προς αποκατάστασιν των συμμαχιών γίνεται; Ποία ενέργεια κατεβλήθη ή καταβάλλεται προς επάνοδον της Ελλάδος εις την συμμαχίαν των Ισχυρών αφ’ ης εξέπεσεν αύτη;
Ο εκ Γαλλίας κατελθών διπλωμάτης, κατήλθεν, ατυχώς διά την Ελλάδα, ίνα πλοηγήση την Κυβέρνησιν προς «διπλωματικόν» εκβιασμόν του ελληνικού λαού όπως ψηφίση «άγκυραν». Και η Κυβέρνησις, αποδεχομένη και υιοθετούσα το εκ Παρισίων φόβητρον, συμπληρώνει αυτό με όσα η πείρα και η παράδοσις του κομματικού βενιζελισμού υποδεικνύουν μέσα: Το εκλογικόν σύστημα ολόκληρον πρόκειται να ανατραπή διά «Συντακτικού ∆ιατάγματος». Το σφαιρίδιον κρίνεται εξαιρετικώς βαρύ διά την βενιζελικήν τύχην. Αι εκλογικαί περιφέρειαι περιστέλλονται και διαστέλλονται αναλόγως προς την διάθεσιν του κ. Κροκιδά.
Των προσφύγων η τραγική ατυχία γίνεται αντικείμενον προσοχής και ενδιαφέροντος κυβερνητικού μόνον ως μέσον νοθείας του φρονήματος και της θελήσεως εκείνων των Ελλήνων πολιτών, οι οποίοι δεν εννοούν να αναγνωρίσουν ως θεόπεμπτον τον αρχηγόν των βενιζελικών. Η δικαστική ισοβιότης και η μονιμότης αναστέλλονται και, άνευ εγγυήσεως, παραδίδεται η τύχη του ελληνικού δικαστικού σώματος εις τοιαύτην Κυβέρνησιν. Η ανωτέρα διαβάθμισις της διοικητικής ιεραρχίας, οι Νομάρχαι, κρίνονται ως απαραίτητα εκλογικά στελέχη με τα οποία η Κυβέρνησις εννοεί να διεξαγάγη τον κατά της θελήσεως του ελληνικού λαού εκπολιορκητικόν αγώνα. Ολόκληρος ο δημόσιος οργανισμός ρίπτεται κατά σύστημα εις την βενιζελικήν χοάνην, ίνα εκείθεν εξέλθουν όργανα και στελέχη διά τον αγώνα τον εκλογικόν.
Εντός του πλαισίου τούτου κινείται η Κυβέρνησις – αι φροντίδες αύται κινούν και εμπνέουν τον κυβερνώντα βενιζελισμόν. Η διοικητική, η διπλωματική, η εκπαιδευτική, η οικονομική, η δικαστική μηχανή του Κράτους, όλα τα υπουργεία, μεταβάλλονται σταθερώς και προμελετημένως εις μέσα ενισχύσεως του εκλογικού μετώπου του βενιζελισμού.
Έξω της μανιώδους ταύτης προπαρασκευής έμεινεν η στρατιωτική μηχανή – έμεινεν έξω η Επανάστασις του ωργανωμένου αυτού σχεδίου της των πάντων υπαγωγής εις την «άγκυραν» και τα συμφέροντά της. Απησχολημένη εις την ανασυγκρότησιν, προσέχουσα εις ό,τι συντελεί προς ανασύνταξιν φρονήματος και δυνάμεων μέχρι τούδε, είναι καιρός να στραφή και προς τους κυβερνώντας. Είναι καιρός, αλλ’ έχει και υποχρέωσιν να υπενθυμίση εις τους ανθρώπους του κυβερνώντος βενιζελισμού ότι μιας ελληνικής Κυβερνήσεως η αποστολή είναι ριζικώς άλλη. Να υποδείξη εις ταύτην ότι δεν δικαιούται να παραβιάζη τόσον καταφώρως, διά μέσων τόσον αθεμίτων, συμβόλαιον το οποίον δημόσια υπεγράφη μεταξύ λαού και Επαναστάσεως: το συμβόλαιον του σεβασμού, μεταξύ άλλων όρων, της λαϊκής θελήσεως, διά της ενεργείας αμερολήπτων εκλογών.
Και παρά την υποχρέωσιν ταύτην ας την επαναφέρη εις την οδόν της αποστολής της, την οδόν της αποκαταστάσεως της Ελλάδος εις το εξωτερικόν, της προπαρασκευής του μεγάλου διπλωματικού αγώνος. Αν από της οδού ταύτης πάσαν καταβάλλει προσπάθειαν όπως την απομακρύνη ο εκ Παρισίων ενσκήψας διπλωμάτης, η Επανάστασις έχει υποχρέωσιν, απέναντι του λαού, να την επαναφέρη ταχέως. Ο λαός δεν αξιοί άλλο τι ειμή ελευθερίαν προς έκφρασιν της θελήσεώς του.
Η Καθημερινή, 7 Οκτωβρίου 1922
Η επανάστασις προς τον λαόν
Επιβλητικόν εις όγκον και εξαιρετικώς ενθουσιώδες συνεκροτήθη το χθεσινόν μέγα υπέρ του έργου της Επαναστάσεως συλλαλητήριον. Σύσσωμοι οι Αθηναίοι και Πειραιείς, μετά των εκ Μικράς Ασίας προσφύγων, συγκεντρωθέντες εις την προ των Παλαιών Ανακτόρων πλατείαν, διεκήρυξαν διά μίαν ακόμη φοράν την εμμονήν των εις τας διακηρυχθείσας υπό της Επαναστάσεως αρχάς.
Συμφώνως προς διαταγήν της Μητροπόλεως Αθηνών, ολίγον μετά την μεσημβρίαν χθες ήρχισαν κρουόμενοι οι κώδωνες των εκκλησιών εις τας Αθήνας και τoν Πειραιά, καλούντες τον λαόν εις συναγερμόν. Από της στιγμής εκείνης ήρχισαν να κλείουν το εν μετά το άλλο πρώτον τα κεντρικά και κατόπιν τα συνοικιακά καταστήματα και κέντρα αναψυχής, συμπεριλαμβανομένων και των εξοχικών τοιoύτων.
Αλλ’ αληθή συναγερμόν προυκάλεσεν η εμφάνισις υπέρ τας Αθήνας και τον Πειραιά αεροπλάνων άτινα έρριπτον δέσμας μικρών εντύπων επί των οποίων ανεγράφοντο τα εξής:
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΛΟΣ ΑΠΟΣΤΕΛΛΟΥΣΙΝ Α∆ΕΛΦΙΚΟΝ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΝ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΑΟΝ, ΤΑΧΘΕΝΤΑ ΠΑΡΑ ΤΟ ΠΛΕΥΡΟΝ ΤΟΥ ∆ΙΑ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙ∆ΟΣ.
Αλαλαγμοί ενθουσιασμού των μικρών εις όλας τας συνοικίας υπεδέχθησαν την εμφάνισιν των αεροπλάνων, ο δε θόρυβος των μηχανών των, αναμειγνυόμενος με τους ήχους των κωδώνων και τας ιαχάς των παίδων, απετέλεσε μεγαλειώδη βόμβον επικρατούντα εις ολόκληρον την πρωτεύουσαν, ήτις από πρωίας είχε λάβει πανηγυρικήν όψιν με την διακόσμησιν δημοσίων και ιδιωτικών καταστημάτων διά σημαιών ελληνικών και συμμαχικών. Πρωτοβουλία επίσης του δήμου Αθηναίων είχον σημαιοστολισθή αι πλατείαι Συντάγματος και Ομονοίας και αι οδοί Σταδίου και Πανεπιστημίου.
Από της 2ας απογευματινής ώρας ήρχισεν η εκκίνησις από όλας τας συνοικίας ανδρών, γυναικών και παίδων κατευθυνομένων εις τα ορισθέντα σημεία συγκεντρώσεως και τας πλατείας Ομονοίας, Συντάγματος και Ανακτόρων.
Τρεις φιλαρμονικαί, δύο της φρουράς των Αθηνών και του ορφανοτροφείου Χατζηκώστα, περιέρχονται τας κεντρικάς οδούς παιανίζουσαι θούρια και πολεμικά εμβατήρια, τα δε πλήθη ακολουθούν ζητωκραυγάζοντα υπέρ της επαναστάσεως. Μεταξύ των ζητωκραυγών ακούονται και αι φωναί πλανοδίων μικροπωλητών οίτινες προσφέρουν αντί μιας δραχμής μικράς καρφίτσας με εικόνας των αρχηγών της Επαναστάσεως Γονατά και Πλαστήρα. Τα πλήθη από στιγμής εις στιγμήν ογκούνται και ο ενθουσιασμός γίνεται ολονέν ζωηρότερος.
Αλλεπάλληλοι αμαξοστοιχίαι του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου εξαιρετικώς πυκναί αποβιβάζουν εις τον σταθμόν Ομονοίας πλήθη κόσμου ανερχόμενα εκ Πειραιώς όπως μετάσχουν του συλλαλητηρίου. Άλλαι επίσης ειδικαί αμαξοστοιχίαι του Πελοποννησιακού και Λαρισσαϊκού μεταφέρουν εκ Πειραιώς μάζας λαού όλων των τάξεων, αίτινες κατευθύνονται εις την πλατείαν Ομονοίας.
Εν τω μεταξύ, εις τα Χαυτεία, ως είχεν ορισθή, συγκεντρούνται τα μέλη της Ομοσπονδίας, των Επαγγελματιών και περί την 3½ απογευματινήν, προηγουμένων των σημαιών και λαβάρων, αρχίζει η εκκίνησις του πλήθους κατευθυνομένου προς την πλατείαν Ανακτόρων διά των οδών Σταδίου και Πανεπιστημίου. Εις τους εξώστας των οικιών και ξενοδοχείων αντιπρόσωποι του ωραίου φύλου χειροκροτούν και ζητωκραυγάζουν ενθουσιωδώς τους διαδηλωτάς.
Από το παράθυρον του άνω πατώματος ενός ξενοδοχείου της πλατείας Ομονοίας μία νεαρά κυρία κινεί με τας δύο χείρας της μεγάλην σινδόνα και προκαλεί εξαιρετικόν ενθουσιασμόν.
Εξαιρετική επίσης ζωηρότης επικρατεί από των πρώτων απογευματινών ωρών εις την προ του ∆ημοτικού Θεάτρου και του Ταχυδρομείου πλατείαν.
Εις το παραπλεύρως του Ταχυδρομείου καφενείον αδελφών Γιαννάτου συγκεντρούνται τα μέλη του συνδέσμου κατωτέρων υπαλλήλων των ΤΤΤ. Απέναντι, εις την αίθουσαν του Εργατικού Κέντρου και κάτωθεν, συγκεντρούνται τα μέλη των εργατικών Σωματείων και μετά των λαβάρων των εκκινούν διά των οδών Αιόλου και Σταδίου κατευθυνόμενα εις τον τόπον της γενικής συγκεντρώσεως.
Συμφώνως προς τας δημοσιευθείσας προσκλήσεις, από τις 2 μ.μ. ήρχισαν να συγκεντρούνται εις την πλατείαν Μητροπόλεως οι έμποροι και βιομήχανοι Αθηνών και Πειραιώς, τα μέλη του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου, τα μέλη του Συνδέσμου των βιομηχάνων, τα μέλη του εμπορικού Συλλόγου, τα μέλη του Συλλόγου των εμποροϋπαλλήλων, τα μέλη του Συνδέσμου των υπαλλήλων των ανωνύμων εταιριών με τα προεδρεία των.
Άμα τη συγκεντρώσει όλων, ήρχισεν εις τας 3½ μ.μ. η εκκίνησις και διά της οδού Μητροπόλεως και πλατείας Συντάγματος μετέβησαν εις τον ορισθέντα δι’ αυτούς χώρον επί της πλατείας των Ανακτόρων.
Εν τω μεταξύ, η κίνησις εις την πλατείαν του Συντάγματος ήρχισε να γίνεται ζωηροτέρα, πληρωθείσης της πλατείας των Ανακτόρων. Τα τραμ Ιπποκράτους-Βοτανικού και Παγκρατίου φθάνουν ολονέν, μεταφέροντα τους κατοίκους των απομεμακρυσμένων συνοικιών των Αθηνών.
Εις τας 3½, συγκεντρωθέντα εις την πλατείαν, τα μέλη του Βορειοηπειρωτικού Συλλόγου μεταβαίνουν διά της οδού Όθωνος εις την πλατείαν των Ανακτόρων.
Η μουσική της φρουράς ανέρχεται την οδόν Σταδίου, παιανίζουσα διάφορα θούρια, και, διασχίζουσα την πλατείαν του Συντάγματος, μεταβαίνει προς τα Ανάκτορα, προπορευομένη ομάδων λαού.
Εντός ολίγης ώρας, η πλατεία του Συντάγματος πληρούται και ο συγκεντρωθείς κόσμος, μη ευρίσκων πού να τοποθετηθή –τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεια ήσαν κλειστά– διαχύνεται προς τον κήπον των Μουσών και τας οδούς Όθωνος και Γεωργίου του Α΄, και εκείθεν προσπαθεί να εύρη θέσιν κατάλληλον όπως θεάται του εξώστου των Ανακτόρων, ένθα είχον συγκεντρωθή τα μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής.
Οι εξώσται και τα παράθυρα των ξενοδοχείων της «Μεγάλης Βρεταννίας», «Αγγλίας» και «Αυτοκρατορικού», των υπουργείων Συγκοινωνιών και Στρατιωτικών και των άλλων οικιών είχον πληρωθή κόσμου, υπερτερούντος του ωραίου φύλου πάντοτε.
Αρκετοί ερασιτέχναι φωτογράφοι λαμβάνουν διαφόρους απόψεις από την πλατείαν του Συντάγματος. ∆εν καθυστέρησαν και οι λαμβάνοντες ταινίας κινηματογραφικάς από τας οδούς, την πλατείαν του Συντάγματος και τον εξώστην των Ανακτόρων.
Ισχυρά δε δύναμις χωροφυλάκων με τους αξιωματικούς των επέβλεπον την τάξιν εις την πλατείαν και τας πέριξ οδούς.
***
Εις την πλατείαν των Ανακτόρων από της 2½ μ.μ. ήρχισε να σημειώνη ζωηρότητα.
Εντός ημισείας ώρας, πληρούται διαφόρου κόσμου ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. Εις τας 3½ προσέρχονται το εν κατόπιν του άλλου τα διάφορα Σωματεία, Σύλλογοι και οργανώσεις Αθηνών και Πειραιώς, μετά 5-6 λαβάρων και σημαιών, και καταλαμβάνουν τας θέσεις των, ορισθείσας κάτωθεν του εξώστου των Ανακτόρων, όστις είναι κεκαλυμμένος διά τεραστίας ελληνικής σημαίας.
Προ της 4ης απογευματινής της ορισθείσης διά την συγκέντρωσιν, η πλατεία των Ανακτόρων είναι ασφυκτικώς πληρωμένη κόσμου. Άλλαι ομάδες κόσμου καταφθάνουσαι αναγκάζονται να μείνουν εις την λεωφόρον Αμαλίας και εις τον κήπον των Μουσών.
Η επί του εξώστου εμφάνισις των μελών της Επαναστατικής Επιτροπής μετά των μελών της οργανωτικής επιτροπής του συλλαλητηρίου προκαλεί θύελλαν ζητωκραυγών και χειροκροτημάτων.
– Ζήτω η Επανάστασις.
– Ζήτω ο Γονατάς.
– Ζήτω ο Πλαστήρας.
Μετά πάροδον αρκετής ώρας, κατορθούται να γίνη ησυχία και ο προεδρεύων της Γενικής Συνομοσπονδίας των Επαγγελματιών της Ελλάδος παντοπώλης κ. Παπακονδύλης, απευθυνόμενος προς τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως κ. Γονατάν, λέγει τα εξής, διακοπτόμενος υπό των ζητωκραυγών του πλήθους:
«Κύριε Αρχηγέ,
»Ο λαός των Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων διά του πανδήμου σημερινού συναγερμού του χαιρετίζει μετ’ ενθουσιασμού εν τω προσώπω Υμών τον προς σωτηρίαν της αγωνιζομένης Πατρίδος επαναστατήσαντα Εθνικόν στρατόν και στόλον.
»Παρά την συμφοράν την πλήξασαν το ελληνικόν Έθνος, ο ελληνικός Λαός δεν απώλεσε την πίστιν του επί την κατίσχυσιν του δικαίου των απελευθερωτικών του αγώνων, τασσόμενος δε παρά το πλευρόν των φυσικών του και εκ παραδόσεως Συμμάχων, διαδηλοί προς Υμάς ότι είναι πρόθυμος διά πάσαν νέαν θυσίαν προς σωτηρίαν της Πατρίδος.
»Αδελφωμένος και με ανυψωμένον το Εθνικόν φρόνημα, ο ελληνικός Λαός βεβαιοί Υμάς ότι επιθυμεί να παράσχη Υμίν ενίσχυσιν προς ανασυγκρότησιν του στρατεύματος, ποιείται δε θερμήν σύστασιν προς την Επανάστασιν όπως πατάξη αμειλίκτως τους λιποψυχήσαντας ενώπιον του εχθρού και τους αποφεύγοντας να χύσωσι το αίμα των υπό τας πτυχάς της Κυανολεύκου.
»Το ψήφισμα, όπερ θέλει αμέσως αναγνώσει ο Πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Αθηνών, αποτελεί, κύριε Αρχηγέ, το Εθνικόν Συμβόλαιον μεταξύ του Ελληνικού λαού και της Επαναστάσεως.
»∆ιά του ψηφίσματος ο ελληνικός Λαός ενστερνίζεται τας εξαγγελθείσας αρχάς και το πρόγραμμα της Επαναστάσεως και υπόσχεται πλήρη συνδρομή διά την επιτυχίαν του έργου αυτής.
»Ζήτω το Έθνος.
»Ζήτω ο Βασιλεύς Γεώργιος Β’!
»Ζήτω ο στρατός και ο στόλος».
Ζωηρόταται και παρατεταμέναι ζητωκραυγαί υπέρ του Έθνους, του Βασιλέως Γεωργίου, του Στρατού και του Στόλου εκάλυψαν τους τελευταίους λόγους του προέδρου των Επαγγελματιών.
***
Μετά το πέρας της προσφωνήσεως, ο Πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Αθηνών κ. Τυπάλδος ανέγνωσε το κάτωθι ψήφισμα:
Ο λαός Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων, εν τη πεποιθήσει ότι εκπροσωπεί και το αίσθημα και το φρόνημα σύμπαντος του ελληνικού λαού, συνελθών σύμερον την 9ην Οκτωβρίου, ημέραν Κυριακήν, εις πάνδημον συναγερμόν,
Ψηφίζει
1) Ο ελληνικός λαός δεχθείς από της πρώτης στιγμής ομοφώνως και μετ’ ενθουσιασμού τας αρχάς της Επαναστάσεως, κυροί διά του σημερινού πανδήμου εθνικού συλλαλητηρίου το πρόγραμμα αυτής, αποφασισμένος άμα εν απολύτω συμπνοία να ενισχύση με κάθε θυσίαν την επιτυχίαν του έργου της Εθνικής Αμύνης και της αναδημιουργίας του Κράτους.
2) Επικροτεί τον εξαναγκασμόν εις παραίτησιν του Βασιλέως Κωνσταντίνου, μη δυναμένου εν ουδεμιά περιπτώσει να επανέλθη πλέον επί του Ελληνικού Θρόνου.
3) ∆ιακηρύττει ασάλευτον την πίστιν αυτού ότι η θέσις της Ελλάδος είναι πλησίον των φυσικών της και εκ παραδόσεως φίλων και Συμμάχων, παρά το πλευρόν των οποίων επολέμησεν. Ζητεί δε ίνα παρ’ αυτής καταβληθή πάσα προσπάθεια προς άρσιν πάσης εκ του προσφάτου παρελθόντος δυσπιστίας.
4) Εκφράζει τον βαθύτατον πόνον και την αλληλεγγύην του προς τους αμεσώτερον πληγέντας εκ της Εθνικής συμφοράς Μικρασιάτας και Θράκας.
5) Εντέλλεται ίνα η Επιτροπή επιδώση το παρόν εις την Επαναστατικήν Επιτροπήν και την Κυβέρνησιν και τους αντιπροσώπους των Συμμάχων ∆υνάμεων».
Η πατρίς μας κινδυνεύει εισέτι σοβαρώς και ηνωμένοι ας εργασθώμεν διά να την σώσωμεν.
Υπό τας ζωηράς υπέρ των Συμμάχων ζητωκραυγάς, ο κ. Τυπάλδος επέδωκεν εις τον κ. Γονατάν αντίγραφον του ψηφίσματος.
***
Μετά την επίδοσιν του ψηφίσματος, ο αρχηγός της Επαναστατικής Επιτροπής συνταγματάρχης κ. Γονατάς, απευθυνόμενος προς τον λαόν, εδήλωσεν τα εξής:
«Η Επανάστασις από της πρώτης προκηρύξεώς της, της 11ης Σεπτεμβρίου, της ριφθείσης εις την πρωτεύουσα δι’ αεροπλάνου, διετύπωσε προκαταβολικώς την απόλυτον πεποίθησίν της ότι προς τας αρχάς και ιδέας της θα ήτο σύμφωνος, εκτός του στρατού και του στόλου, και ολόκληρος ο ελληνικός λαός.
Η υποδοχή ήτις εγένετο εις τον Πειραιά την 14ην Σεπτεμβρίου και εις τας Αθήνας την 15ην εις τον στόλον και τον στρατόν της Επαναστάσεως υπήρξεν τόσον πάνδημος, τόσον πανηγυρική, τόσον θερμή, ώστε η πεποίθησις ημών εδραιώθη ότι η Επανάστασις και το πρόγραμμα αυτής αντεποκρίθησαν εις το πανελλήνιον αίσθημα, εις την ωριμάσασαν πλέον ιδέαν της ανάγκης της μεταβολής του τότε σαπρού καθεστώτος, χάριν της σωτηρίας και μόνης της Πατρίδος, της φερομένης μέχρι της στιγμής εκείνης εις βέβαιον και αναπόφευκτον όλεθρον και καταστροφήν.
Τοσούτω το συναίσθημα τούτο υπήρξε ζωηρόν παρά τω λαώ και τω στρατώ, ώστε ελησμονήθη προς στιγμήν το Εθνικόν πένθος της μικρασιατικής συμφοράς και επανηγυρίσθη κατά την ημέραν εκείνην, και παρ’ αυτών ακόμη των δυστυχών προσφύγων, η Επανάστασις ως Εθνική νεκρανάστασις. Πάντες από της στιγμής εκείνης ησθάνοντο εαυτούς ασφαλείς και ελευθέρους εν μέσω των επαναστατημένων αλλά πειθαρχούντων στρατού και στόλου των τηρησάντων και τηρούντων εν απολύτω προς πάντας ισότητι θαυμασίως την τάξιν, και πάντες οι μέχρι τότε τελείως αποτεθαρρημένοι και απογοητευμένοι περί του μέλλοντος της Πατρίδος ήρχισαν αναθαρρούντες εκ της πεποιθήσεως ότι μόνον διά της επελθούσης διά της Επαναστάσεως καθεστωτικής μεταβολής θα ηδύνατο να ανακοπή η τελεία καταστροφή προς ην εφερόμεθα, να περισωθή ό,τι ήτο καιρός εισέτι και επέτρεψεν η Εθνική αύτη Επανάστασις να γεννηθώσι βάσιμοι ελπίδες ότι θα ίδωμεν εις το μέλλον καλλιτέρας και πάλιν ημέρας.
Πλην των Αθηνών και Πειραιώς, από της πρώτης ημέρας όλαι αι επαρχίαι του κράτους διά χιλιάδων τηλεγραφημάτων προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν κατεδήλουν την χαράν των διά την επελθούσαν μεταβολήν και ετάσσοντο παρά το πλευρόν της επαναστάσεως, ένθερμοι υποστηρικταί των ανιδιοτελών και αγνών προθέσεών της.
Η Επανάστασις δύναται να καυχηθή ότι σωφρόνως και αμερολήπτως διαχειρισθείσα την δύναμίν της, μέχρι σήμερον είλκυσεν και ελκύει καθημερινώς πλειοτέραν και αμέριστον την εμπιστοσύνην του Λαού.
Η Επανάστασις επιθυμούσα να καταστήση σαφεστέρους τους σκοπούς της και κατάδηλον το πρόγραμμά της, πλην της αρχικής βραχυλόγου προκηρύξεώς της, εξέδωκε το διάγγελμα της 5ης Οκτωβρίου, το οποίον σαφώς κατέθεσεν ταύτα.
Το σημερινόν πάνδημον συλλαλητήριον, εις το οποίον μετά πολλής χαράς βλέπομεν ότι μετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι κάτοικοι των πόλεων Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων, αδιακρίτως πολιτικών κομμάτων, και το επιδοθέν υμίν ψήφισμα παρά της επιτροπής του συλλαλητηρίου αποτελούν την μάλλον επίσημον προσεπικύρωσιν παρά του λαού των αρχών και του προγράμματος της Επαναστάσεως. Ταύτα προσδίδουν νέον κύρος και νέαν δύναμιν εις την Επανάστασιν, ήτις δύναμαι να σας βεβαιώσω, χωρίς να κάμη κατάχρησιν της δυνάμεως και της εμπιστοσύνης μεθ’ ης την περιβάλλετε, θα επιζητήση μετά σταθερότητος την πλήρη εφαρμογήν του προγράμματός της του εγγυομένου την σωτηρίαν της Πατρίδος.
Εμμείνατε όμως και σεις σταθεροί εις την σημερινήν ωραίαν χειρονομίαν σας, φανήτε ανώτεροι προσωπικών επιδράσεων και μη καμφθήτε προ των παρουσιαζομένων δυσκολιών εν τη εφαρμογή του προγράμματος.
Ας έχωμεν υπ’ όψιν μας ότι η πατρίς μας κινδυνεύει εισέτι σοβαρώς και ηνωμένοι ας εργασθώμεν διά να την σώσωμεν. Η σημερινή ημέρα ας σημάνη την νίκην του αγνού πατριωτισμού έναντι του ευτελούς συμφέροντος και ας αποτελέση ιστορικόν σταθμόν εν τη σταδιοδρομία του Έθνους μας. Η σημερινή διακοπή του Εθνικού πένθους μας ας γίνη απαρχή να σβεσθή τούτο εντελώς και η ωραία Πατρίς μας διά των κοινών προσπαθειών μας ας καταλάβη και πάλιν εν τω κόσμω την θέσιν η οποία τη ανήκει».
Τον λόγον του κ. Γονατά εκάλυψαν θερμόταται εκδηλώσεις υπέρ της Επαναστάσεως εκ μέρους του λαού. Επί ώραν αρκετήν ο λαός ζητωκραυγάζει την επανάστασιν και διαδηλώνει ποικιλοτρόπως την πίστιν του προς αυτήν.
***
Αποκατασταθείσης τέλος ησυχίας, ομιλεί προς τον λαόν ο συνταγματάρχης κ. Πλαστήρας, ειπών τα εξής:
Εξ ονόματος της Επαναστάσεως, σας ευχαριστώ.
Αποτελεί σήμερον ο λαϊκός, ο πάνδημος συναγερμός, όπως είχεν αποτελέσει και την ημέραν κατά την οποίαν ανηρχόμεθα εις τας Αθήνας, ικανοποίησιν και τόνωσιν και δικαίωσιν της Επαναστάσεως.
Και αποτελεί ακόμη παρηγορίαν και βάλσαμον και ελπίδα μέσα εις την τραγικήν αυτήν εποχήν του πένθους και της οδύνης διά την μεγάλην Εθνικήν συμφοράν.
Έλληνες,
Ποίος έπειτα από τας λαμπράς ημέρας της δόξης, τας οποίας επανηγυρίζαμεν, ποίος το επερίμενε να συναντηθώμεν σήμερον, Λαός και Στρατός, διά να θρηνώμεν επάνω εις τα ερείπια;
Ποίος το επερίμενε, εκεί κάτω, εις την Ιωνίαν, την ιδικήν μας, ο Στρατός ο ελληνικός, ο τροπαιούχος των βαλκανικών μαχών, ο θριαμβευτής του μεγάλου πολέμου, να υποστή την καταισχύνην της ήττης και της φυγής; Και να εγκαταλείψη εκεί κάτω, ασπαίρουσαν, μίαν Ελλάδα ολόκληρον, διά να την παραδόση κατόπιν ο βάρβαρος εις την δήωσιν και την σφαγήν και τας φλόγας;
Και όταν πλέον η συμφορά –και της Ιωνίας και της Θράκης– είχε συντελεσθή, οι μεγάλοι εγκληματίαι, με την ευτέλειαν και την ανανδρίαν, η οποία πάντοτε τους εχαρακτήρισεν, επεχείρησαν να μεταθέσουν τας τρομεράς των ευθύνας. Και είπαν: «Η ήττα, η συμφορά είναι του στρατού, επειδή ο στρατός δεν ηθέλησε να πολεμήση!». Συκοφαντία!
Ο αγών είχε προδοθή.
Οι αρχηγοί, οι πλείστοι, εις τους οποίους το καταλυθέν καθεστώς είχεν εμπιστευθή την διοίκησιν, ήσαν ευτελή και αντάξια όργανα της απολυταρχίας. Αλλά ανάξιοι του στρατού.
Και οι Κυβερνήται, οι οποίοι επί δύο έτη εγκατέλειψαν τον στρατόν χωρίς επικουρίαν χρηματικήν, χωρίς φρονηματισμόν, οι οποίοι συστηματικώς του υπενόμευον την εθνικήν πίστιν, ήσαν ανάξιοι της Ελλάδος.
Ομιλώ προς τον Λαόν των Αθηνών και επιθυμώ να ακουσθώ από ολόκληρον τον Ελληνικόν Λαόν. ∆εν θα επιτρέψωμεν ποτέ να συκοφαντηθούν τα φιλότιμα τέκνα του Ελληνικού Λαού, οι γενναίοι συμμαχηταί μας και σύντροφοι, οι οποίοι και εις την Ιωνίαν επίσης έγραψαν με το αίμα των υπερόχους σελίδας αυτοθυσίας και ηρωισμού.
Ο στρατός ο ελληνικός υπήρξε πάντοτε, όπως και τώρα είναι εις την Θράκην, άξιος της Πατρίδος.
Υπεύθυνοι, ένοχοι, εγκληματίαι υπήρξαν οι άρχοντες, αυλικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί, οι οποίοι έταξαν ένα Βασιλέα υπεράνω της Πατρίδος· οι οποίοι απεξένωσαν την Ελλάδα από τους φυσικούς της Συμμάχους· οι οποίοι με διωγμούς, με φυλακίσεις, με μισθωτούς δολοφόνους κατέπνιξαν την κραυγήν της αγωνίας του Έθνους· οι οποίοι, δουλεύοντες εις τα συμφέροντα και τα πάθη των, εδίωξαν την αρετήν και επιβράβευσαν την ανανδρίαν, απηρνήθησαν την Φυλήν και παρεσκεύασαν την μικράν και κατισχυμένην Ελλάδα.
Αυτοί υπήρξαν οι εχθροί της Πατρίδος.
Και ας είναι, αυτοί, κατηραμένοι εις τους αιώνας.
Και θρηνούμεν σήμερον επάνω εις τα ερείπια.
Αλλά θα ήτο αναξιότης, θα ήτο ανανδρία και του Λαού και του Στρατού, αν κατεβάλλοντο από την θλίψιν, αν υπέκυπταν εις την συμφοράν. Η Φυλή έχει υποστεί πολλάκις δοκιμασίας. Αλλά αντέσχε πάντοτε και επάλαισε και ανέστη. Και τώρα διερχόμεθα ανάλογον κρίσιν. Αλλά δεν θα καταβληθώμεν, ημείς, και δεν θ’ αποθάνωμεν, και δεν θα φανώμεν κατώτεροι από μίαν Φυλήν αυθάδη και βάρβαρον, της οποίας η επέκτασις πέραν των φυσικών της συνόρων αποτελεί στίγμα διά τον σύγχρονον πολιτισμόν.
Και θα ζήσωμεν, ημείς! ∆ιότι δεν θα λησμονήσωμεν και δεν θ’ απαρνηθώμεν ποτέ ότι είμεθα κληρονόμοι μιας ιστορίας ενδόξου και είμεθα φορείς ενός μεγάλου προορισμού.
Η Επανάστασις θα κάμη ολόκληρον το καθήκον της. Θα εκκαθαρίση το παρελθόν. Θ’ αντιμετωπίση το παρόν. Θα παρασκευάση το μέλλον.
Οι μεγάλοι ένοχοι θα τιμωρηθούν.
Η τραγωδία, διά να λήξη, χρειάζεται κάθαρσιν. Χρειάζεται εξιλασμός και εξαγνισμός. Χρειάζεται και πάλιν υγεία εις την ατμόσφαιραν. Χρειάζεται το παράδειγμα και η παράδοσις εις τον τόπον αυτόν, ότι οι «εχθροί της Πατρίδος» δεν ημπορούν να μένουν ασύδοτοι, αλλά κολάζονται.
Ο στρατός θ’ ανασυνταχθή. ∆ιοικούμενος από ηγήτορας εμψυχωτάς, φρονηματιζόμενος, εφοδιαζόμενος, θα καταστή και πάλιν, ως σύνολον, άξιος της πατρίδος.
Υπεράνω των κομμάτων πάντοτε, η Επανάστασις, αισθανομένη και δρώσα ως συνείδησις του Έθνους, θα υπηρετήση το έργον της περισυλλογής και της σωτηρίας, με αγνότητα, με αφοσίωσιν και με πίστιν.
Αλλά και ο λαός επίσης οφείλει να εκτελέση το ιδικόν του καθήκον. Η Επανάστασις δεν ημπορεί να έχη διάρκειαν. Εις τας χείρας του θ’ αποτεθεί και πάλιν η τύχη του. Και πρέπει να γνωρίζη εις τους σημερινούς κρισίμους καιρούς ότι αναλαμβάνει απέναντι της Φυλής βαρυτάτας ευθύνας. Η ευπιστία, η πλάνη του, η οποία δυστυχώς εστοίχισε τόσον ακριβά εις το Έθνος, δεν επιτρέπεται ποτέ πλέον να επαναληφθή.
Πρέπει προ παντός να εκδηλωθή ανεπιφύλακτος, πανηγυρική και ομόθυμος η θέλησις του ελληνικού Λαού, όπως επιδιωχθεί διά πάσης θυσίας η ανασύνδεσις των φιλικών σχέσεων προς τους εκ παραδόσεως συμμάχους και φίλους. Πρέπει να υπερνικηθούν και αδυναμίαι και συμφέροντα και πάθη. Η φιλοτιμία, η ευφυΐα, η ευψυχία του πρέπει να συμπληρωθούν με την κρίσιν, με την επίγνωσιν, με την εκτέλεσιν του καθήκοντος.
Κάτω από την σημαίαν του «Εθνικού Συνασπισμού» πρέπει να συντελεστή η αδέλφωσις των Ελλήνων. Είναι αδύνατος η σωτηρία εάν δεν μάθωμεν όλοι, επί τέλους, να ζητούμεν την ατομικήν ευτυχίαν μας μέσα εις την ευτυχίαν της Πατρίδος. Βαθύτατα, επάνω εις τα θεμέλια της ψυχής και της συνειδήσεως του Λαού, πρέπει να οικοδομηθή η εθνική σωτηρία και η πολιτική αναγέννησις. Επειδή μόνον τοιουτοτρόπως θα είναι ασφαλής και βιώσιμος.
Με την έκκλησιν, με την ελπίδα, με την πίστιν αυτήν, η Επανάστασις απευθύνει προς τον ελληνικόν Λαόν εγκάρδιον, αδελφικόν χαιρετισμόν.
***
Μετά την επίδοσιν του ψηφίσματος προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν και τους λόγους των κ.κ. Γονατά και Πλαστήρα, ήρχισεν η εκκίνησις του συγκεντρωμένου λαού διά της λεωφόρου του Πανεπιστημίου. Επροπορεύετο διμοιρία πεζικού με επί κεφαλής υπολοχαγόν και δύναμις χωροφυλακής, ηκολούθει δε η μουσική της Φρουράς παιανίζουσα διάφορα θούρια. Της ούτω διατεταγμένης πρωτοπορείας ηκολούθουν 5-6 λάβαρα διαφόρων Συντεχνιών, εν οις και το της Κοινής των Αλυτρώτων Επιτροπείας, μετά μεγάλου όγκου λαού ζητωκραυγάζοντος ενθουσιωδώς. Οι επί των παραθύρων και οικιών της λεωφόρου εχαιρέτων τους διαδηλωτάς με τας αυτάς ενθουσιώδεις εκδηλώσεις.
Προ της οικίας του κ. Βενιζέλου, αι επί του εξώστου αυτής κυρίαι, διά χειροκροτημάτων και διαφόρων άλλων χειρονομιών, προσεπάθουν να παρασύρουν τους διαδηλωτάς. Ελάχιστοι δε εξ αυτών απήντων διά χειροκροτημάτων, εις τας προσπαθείας ταύτας των αντιπροσώπων του ωραίου φύλου.
Προ των γραφείων της «Πατρίδος» ελάχιστα επίσης κρούσματα βενιζελίτιδος εσημειώθησαν, και ταύτα προερχόμενα από πρόσωπα τελείως άγνωστα εις το αθηναϊκόν κοινόν.
Από το «Ελεύθερον Βήμα» επεδείχθη τάσις όπως παρασυρθούν οι διαδηλωταί υπέρ της νεωστί αναφανείσης δημοκρατικής επιδημίας. Ατυχώς όμως διά τους νεοφωτίστους, ουδεμία ένδειξις προς υποστήριξίν της εσημειώθη εκ μέρους του παρερχομένου πλήθους.
Οι διαδηλωταί πάντοτε με την αυτήν τάξιν εξηκολούθησαν κατερχόμενοι, ενώ άλλοι εξεχύνοντο προς την οδόν Σταδίου διά των παρόδων.
Προ της πλατείας της Ομονοίας μερικοί γαυριάδες υπό την επίβλεψιν μερικών χωροφυλάκων εξετράπησαν ενθουσιασθέντες και ήρχισαν να ζητωκραυγάζουν υπέρ του κ. Βενιζέλου και να επιδεικνύουν μικράς εικόνας αυτού. Τούτο ήρκεσεν όπως αναγκάση τον πραγματικόν όγκον των διαδηλωτών να τραπή εις φυγήν.
Οι γαυριάδες ούτοι συνεχίζοντες την πορείαν των διηυθύνθησαν προς την οδόν Αθηνάς. Εκεί χωροφύλαξ, εκτελών το καθήκον του και σεβόμενος τας επαγγελίας της επί του συλλαλητηρίου οργανωτικής επιτροπής, επεχείρησε να παρέμβη όπως διαλύση τους διασαλευτάς της τάξεως.
Οι γαυριάδες επετέθησαν κατ’ αυτών, αλλ’ άλλοι προσδραμόντες εγκαίρως χωροφύλακες κατώρθωσαν να τον απαλλάξουν από τας χείρας των και επεχείρησαν την σύλληψίν των. Εν τω μεταξύ όμως δύο παρατυχόντες υπολοχαγοί επροστάτευσαν τους ολίγους αυτούς ταραξίας.
Παρόμοια μικροεπεισόδια εσημειώθησαν ολίγον περαιτέρω εις την οδόν Αθηνάς και εις την οδόν Σταδίου. Εθεάθη δε και ομάς 10-15 ατόμων οι οποίοι διελάλουν το δημοκρατικόν είδος των.
Τα επεισόδια όμως αυτά ήσαν τόσον ασήμαντα, ώστε δεν επηρέασαν διόλου την μεγάλην επιτυχίαν του Εθνικού χθεσινού συλλαλητηρίου, εις το οποίον αι συγκεντρωθείσαι εκατοντάδες χιλιάδες λαού διετράνωσαν μετά τόσης θερμότητος την προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν εμπιστοσύνην των.
Την νύκτα η πόλις εφωταγωγήθη, καθώς και όλα τα υπουργεία, δημόσια καταστήματα, τράπεζαι και άλλα μέγαρα επί της οδού Σταδίου. Ο κόσμος δε διεχύθη εις τα διάφορα καφενεία και ζαχαροπλαστεία, τα οποία ήνοιξαν άμα τη λήξει του συλλαλητηρίου.
Η Καθημερινή, 10 Οκτωβρίου 1922
