Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923, έκλεισε έναν ολόκληρο κύκλο γεγονότων, οι απαρχές των οποίων βρίσκονταν αρκετά χρόνια πριν. Οι εργασίες της ∆ιάσκεψης ξεκίνησαν στις 7 Νοεμβρίου 1922, μεσολάβησαν δε σκληρές διαπραγματεύσεις, περίοδοι διακοπής και πολλές εναλλαγές πριν οι εργασίες ολοκληρωθούν και η συνθήκη τεθεί σε ισχύ, λίγο αργότερα. Ενδιαμέσως, στις 30 Ιανουαρίου 1923, είχε υπογραφεί στη Λωζάννη η Σύμβαση περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών, η οποία συμπεριλήφθηκε στην κατοπινή Συνθήκη. Στις αρχές Αυγούστου 1923, λίγες ημέρες μετά την ολοκλήρωση των εργασιών της ∆ιάσκεψης, ο Σπύρος Α. Μεταξάς καταγράφει στην Καθημερινή βήμα βήμα όλη τη διαδρομή των διαπραγματεύσεων στη Λωζάννη. Το χρονικό του αποτελεί τμήμα μιας σειράς κειμένων με γενικό τίτλο «Η Ελλάς από του Ιουλίου του 1914 μέχρι του Ιουλίου 1923» –δηλωτικό του χρονικού κύκλου εντός του οποίου τοποθετείται η Συνθήκη– και υπότιτλο «Ένα βλέμμα εις την ιστορίαν της μεγαλειτέρας ελληνικής προσπαθείας». Μέσα από τις μέρα μέρα (τουλάχιστον για τις ημέρες που υπήρχαν εργασίες ή εξελίξεις στο πλαίσιο της ∆ιάσκεψης) περιγραφές του Μεταξά αναδεικνύονται τα κύρια επίδικα (οικονομικά, γεωπολιτικά, στρατιωτικά κ.ά.) μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και μεταξύ των Συμμάχων και της Τουρκίας) που απασχόλησαν, η διαπραγματευτική τακτική των συμμετεχόντων, οι υποχωρήσεις που έγιναν ώστε να γίνει εφικτή η συμφωνία, οι πρωταγωνιστές των συζητήσεων. Τέλος, καταγράφονται εν συντομία οι βασικοί όροι της Συνθήκης.
Μετά την ήτταν
Μετά την Ελληνικήν καταστροφήν, οι Σύμμαχοι επαναλαμβάνουν τας συνεννοήσεις των διά την μετά της Τουρκίας ειρήνην.
Την 7 Σεπτεμβρίου: Συγκροτείται εις Παρισίους 18η ∆ιάσκεψις των υπουργών των Εξωτερικών των Συμμάχων. Μετέχουν ο κ. Πουανκαρέ, πρωθυπουργός και υπουργός των Εξωτερικών της Γαλλίας, ο κ. Κώρζον διά την Αγγλίαν και ο κ. Σφόρτσα διά την Ιταλίαν.
Την 11 Σεπτεμβρίου: Η ∆ιάσκεψις καταλήγει εις την σύνταξιν προσκλήσεως προς την Κυβέρνησιν της Αγκύρας, όπως αποστείλη αντιπροσώπους προς σύναψιν ανακωχής. Οι αφορώντες την Ελλάδα όροι, τεθέντες εις την πρόσκλησιν, έχουν ως εξής:
«…Αι Συμμαχικαί Κυβερνήσεις δράττονται της ευκαιρίας ταύτης (της προσκλήσεως) όπως δηλώσουν ότι αποβλέπουν μετ’ ευμενείας εις την επιθυμίαν της Τουρκίας όπως ανακτήση την Ανατολικήν Θράκην μέχρι του Έβρου, συμπεριλαμβανομένης και της Αδριανουπόλεως… Αι Σύμμαχοι Κυβερνήσεις είνε διατεθειμέναι όπως αποδώσουν εις την Τουρκίαν τα σύνορα ταύτα…».
Την 24 Σεπτεμβρίου: Συνέρχεται εις Λονδίνον 19η ∆ιάσκεψις μετεχόντων του κ. Πουανκαρέ, του λόρδου Κώρζον και του πρεσβευτού της Ιταλίας Γκάλλι, ήτις παρακολουθεί τας συζητήσεις της ∆ιασκέψεως περί ανακωχής, παρέχουσα οδηγίας διά τα κατ’ αυτάς παρουσιαζόμενα ζητήματα.
Η Διάσκεψις της Λωζάννης
Μετά την υπογραφήν του πρωτοκόλλου της Ανακωχής, οι Σύμμαχοι από κοινού μετά της Κυβερνήσεως της Αγκύρας, αποφασίζουν την σύγκλησιν εις Λωζάννην την 7ην Νοεμβρίου ∆ιασκέψεως, διά την συζήτησιν των όρων της ειρήνης. Είναι η 20ή διά το Ανατολικόν ∆ιάσκεψις.
Την 4ην Νοεμβρίου, ο Λόρδος Κώρζον διέρχεται εκ Παρισίων και μετά του κ. Πουανκαρέ αναχωρούν εις το Τεριτέ, προάστειον της Λωζάννης, όπου συγκροτείται προκαταρκτική διάσκεψις, μετέχοντος και του επί τούτω αφιχθέντος εκεί Ιταλού πρωθυπουργού κ. Μουσσολίνι.
7 Νοεμβρίου: Άρχεται των εργασιών της η ∆ιάσκεψις της Λωζάννης. Κατά την εναρκτήριον συνεδρίασιν, προεδρεύει ο Πρόεδρος της Ελβετικής Ομοσπονδίας Χάαμπ.
Μετέχουν: ∆ιά την Αγγλίαν ο Λόρδος Κώρζον, μετ’ επιτελείου άλλων πολιτικών και στρατιωτικών εμπειρογνωμόνων. ∆ιά την Γαλλίαν, οι κ. Πουανκαρέ, Μπαρρέρ, Πελλέ και Βεϊγκάν. ∆ιά την Ιταλίαν, οι κ. Μουσσολίνι, Μοντάνια και Γκαρόνι. ∆ιά την Ιαπωνίαν ο Λόρδος Γκριού. ∆ιά την Τουρκίαν οι Ισμέτ Πασσάς και Τζελαλεδίν Βέης. ∆ιά την Ελλάδα οι κ. Βενιζέλος και Κακλαμάνος. ∆ιά την Σερβίαν, ο κ. Νίντσις. ∆ιά την Ρουμανίαν ο κ. Ντούκα, διά την Τσεχοσλοβακίαν ο κ. Μπέννες. ∆ιά την Ρωσσίαν, ο μετέπειτα δολοφονηθείς εν Λωζάννη Βορόφσκυ και διά την Βουλγαρίαν ο τότε πρωθυπουργός Σταμπολίσκυ.
Παρίσταται επίσης ως «παρατηρητής» ο Αμερικανός Τσάιντλ.
Μετά τας πρώτας συνεδριάσεις, οι κ. Πουανκαρέ και Μουσσολίνι εγκαταλείπουν την Λωζάννην.
12 Νοεμβρίου: Η ∆ιάσκεψις καθορίζει τα ελληνοτουρκικά σύνορα της Θράκης δεχθείσα ως γραμμήν οροθετικήν τον ρουν του Έβρου. Η ∆υτική Θράκη επιδικάζεται εις την Ελλάδα.
13 Νοεμβρίου: Απορρίπτεται η τουρκική αξίωσις περί αυτονομήσεως των νήσων του Αιγαίου και η Βουλγαρική περί εδαφικής διεξόδου εις το Αιγαίον.
14 Νοεμβρίου: Συνέρχεται εις πρώτην συνεδρίασιν η οικονομική επιτροπή της ∆ιασκέψεως. Ο Ισμέτ πασσάς διατυπώνει τας αξιώσεις της Τουρκίας περί καταβολής αποζημιώσεων εκ μέρους της Ελλάδας.
20 Νοεμβρίου: Αφιχθέντος και του επί των εξωτερικών επιτρόπου της Ρωσσίας, η ∆ιάσκεψις επιλαμβάνεται, συμμετοχή των Ρώσσων, του ζητήματος της ελευθερίας των Στενών.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών
22 Νοεμβρίου: Άρχονται αι συζητήσεις διά την ανταλλαγήν των πληθυσμών.
1 ∆εκεμβρίου: Επέρχεται συμφωνία επί του ζητήματος της ανταλλαγής των πληθυσμών και υπογράφεται η σχετική σύμβασις, έχουσα εν περιλήψει ούτω:
Το πρώτον άρθρον αναφέρει ότι θα υπόκεινται από της 1ης Μαΐου 1923 εις υποχρεωτικήν ανταλλαγήν οι Τούρκοι υπήκοοι, ελληνορθόδοξοι το θρήσκευμα εγκατεστημένοι εις εδάφη της Τουρκίας και οι υπήκοοι Έλληνες Μουσουλμάνοι το θρήσκευμα οι εγκατεστημένοι εν Ελλάδι.
Άρθρον 2ον – Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να επανέλθουν εις τας αρχικάς των εστίας εις την Τουρκίαν ή την Ελλάδα άνευ αδείας των δύο Κυβερνήσεων. ∆εν υπόκεινται εις την υποχρεωτικήν ανταλλαγήν οι Έλληνες κάτοικοι Κωνσταντινουπόλεως και οι Μουσουλμάνοι της ∆υτικής Θράκης.
Θα θεωρηθώσιν ως κάτοικοι Έλληνες της Κωνσταντινουπόλεως όλοι οι Έλληνες οι εγκατεστημένοι εκεί προ της 30 Οκτωβρίου 1918. Ως Μουσουλμάνοι κάτοικοι της ∆υτ. Θράκης θα θεωρηθούν όλοι οι Μουσουλμάνοι οι εγκατεστημένοι ανατολικώς της συνοριακής γραμμής χαραχθείσης το 1913 υπό της συνθήκης του Βουκουρεστίου.
Άρθρον 3ον – Οι Έλληνες και Μουσουλμάνοι οι εγκαταλείψαντες από της 18ης Οκτωβρίου 1912 τα εδάφη των οποίων οι κάτοικοι Έλληνες και Τούρκοι υπόκεινται εις ανταλλαγήν θεωρούνται ως περιλαμβανόμενοι εις την ανταλλαγήν.
Άρθρον 4ον – Οι άνδρες (ζώντες) οι κρατούμενοι εν Τουρκία προστάται οικογενειών ανήκοντες εις τον ελληνικόν πληθυσμόν και των οποίων αι οικογένειαι εγκατέλειψαν τα τουρκικά εδάφη θα ανταλλαγούν πρώτοι, αποστελλόμενοι εις την Ελλάδα.
Άρθρα 5ον, 6ον – Ουδεμία προσβολή κατά των δικαιωμάτων της περιουσίας θέλει γίνη των υπό μετανάστευσιν πληθυσμών εν Τουρκία και Ελλάδι ούτε εμπόδιον θέλει τεθή εις την αναχώρησιν των μελλόντων να μεταναστεύσουν, οι οποίοι αποκτούν την υπηκοότητα του Κράτους εις το οποίον μεταναστεύουν από της ημέρας της αφίξεώς των.
Άρθρον 8ον – Αι κινηταί περιουσίαι θα δύνανται να μεταφερθώσιν ελευθέρως ως και των Κοινοτήτων.
Άρθρον 9ον – Τα ακίνητα, αγροί κ.λπ. θα δύνανται να εκποιηθώσι διά των Μικτών επιτροπών των προβλεπομένων διά του άρθρου 11, αι οποίαι θα αποτελεσθούν εκ 4 μερών εξ εκάστου των συμβαλλομένων Κρατών και 3 μελών εκλεγομένων υπό του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών και ανηκόντων εις Κράτη μη μετασχόντα του πολέμου 1914-1918.
Η επιτροπή θα συσταθή ένα μήνα αφού τεθή εις ισχύν η σύμβασις αύτη, θα είνε μικτή, θα εδρεύη εν Ελλάδι ή εν Τουρκία, θα ιδρύη δε υποεπιτροπάς εξ ενός Τούρκου και ενός Έλληνος με πρόεδρον υπήκοον ουδετέρου Κράτους.
Η σύμβασις θα ισχύση ένα μήνα μετά την κύρωσιν της Συνθήκης της ειρήνης υπό των δύο συμβαλλομένων.
Ακολουθεί δήλωσις της τουρκικής αντιπροσωπείας καθ’ ην η Κυβέρνησις της Αγκύρας, χωρίς να αναμείνη να τεθή εις ισχύν η σύμβασις, θα ελευθερώση τον άρρενα πληθυσμόν του οποίου αι οικογένειαι εγκατέλειψαν το τουρκικόν έδαφος.
Αι μειονότητες
Την 7 ∆εκεμβρίου επέρχεται συμφωνία επί της προστασίας των μειονοτήτων και υπογράφεται η σχετική σύμβασις, περιλαμβάνουσα τας εξής διατάξεις:
Η Τουρκία υποχρεούται να παραχωρήση εις τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη προστασίαν ζωής και ελευθερίας αδιακρίτως εθνικότητος ως και διά την εξάσκησιν του επαγγέλματός των· οι μη Μουσουλμάνοι έχουν τα αυτά με τους Τούρκους δικαιώματα.
Αι μη μουσουλμανικαί μειονότητες θα έχουν το δικαίωμα να ιδρύουν, να ελέγχουν και διατηρούν δι’ ιδίων εξόδων, ιδρύματα, θρησκευτικά και κοινωνικά, σχολεία και να κάμουν χρήσιν της γλώσσης της εθνικότητός των και των θρησκευτικών των καθηκόντων.
Εις την ∆ημοσίαν εκπαίδευσιν η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παράσχη ευκολίαν διά την εξασφάλισιν της διδασκαλίας της γλώσσης των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων, εις την προκαταρκτικήν εκπαίδευσιν.
Η διάταξις αύτη δεν αποκλείει το δικαίωμα της Τουρκίας όπως η τουρκική γλώσσα είνε υποχρεωτική. Προβλέπεται και οικονομική ενίσχυσις των σχολείων των εθνοτήτων.
Η Τουρκία υποχρεούται να παράσχη πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, νεκροταφεία και θρησκευτικά ιδρύματα. Ουδεμία άρνησις διά την ίδρυσιν νέων.
Η Τουρκία αναγνωρίζει ότι αι διατάξεις αι αφορώσαι την προστασίαν των μειονοτήτων θα αποτελέσουν υποχρεώσεις διεθνούς ενδιαφέροντος και θα τεθώσιν υπό την εγγύησιν της Κοινωνίας των Εθνών.
7 ∆εκεμβρίου: Οι Τούρκοι δέχονται την προστασίαν των Μειονοτήτων.
9 ∆εκεμβρίου: Μετά εικοσαημέρου συζητήσεις αίτινες προεκάλεσαν τρις κινδύνους διακοπής της ∆ιασκέψεως, λύεται και το ζήτημα των Στενών, της Τουρκίας αποδεχθείσης το Συμμαχικόν σχέδιον με τινάς επιφυλάξεις.
10 ∆εκεμβρίου: Υπογράφεται η διά τα Στενά συμφωνία και η ∆ιάσκεψις διακόπτει το έργον της λόγω των εορτών.
14 ∆εκεμβρίου: Επαναλαμβάνονται αι εργασίαι της ∆ιασκέψεως. Συζητείται το ζήτημα των ∆ιομολογήσεων, το οποίον προκαλεί νέους κινδύνους διακοπής λόγω της Τουρκικής αδιαλλαξίας.
Έκτοτε και μέχρι τέλους του έτους η ∆ιάσκεψις ουδεμίαν ζωήν εδείκνυε πλέον. Ειργάζοντο μόνον αι διάφοροι υποεπιτροπαί, χωρίς εις ουδέν να καταλήγουν. Οι κίνδυνοι της ειρήνης διεφαίνοντο ήδη σαφώς, αναγκάσαντες τας Συμμάχους Κυβερνήσεις να προβούν εις δύο διαβήματα προς την Ελλάδα ίνα προλάβουν στρατιωτικήν επέμβασιν αυτής, το εν την 23ην και το έτερον την 29ην ∆εκεμβρίου.
Η ειρήνη αποκαθίσταται εν Ανατολή
Ληγούσης της πρώτης ακριβώς εξαμηνίας του 1923, επιτυγχάνεται τέλος η ειρήνη. Οι Σύμμαχοι, μεταβαίνοντες από υποχωρήσεως εις υποχώρησιν και θυσιάζοντες ασυζητητεί σχεδόν όλα τα εκ του μεγάλου πολέμου κέρδη των, κατορθώνουν ώστε η Τουρκία να επιβάλη εις τους νικητάς της τους όρους της.
Καθ’ όλον το πρώτον δεκαήμερον του Ιανουαρίου, η ∆ιάσκεψις της Λωζάννης προσπαθεί ματαίως να δώση μίαν διέξοδον εις την εκκρεμότητα, χωρίς ουδέν να επιτυγχάνη.
13 Ιανουαρίου: Οι Σύμμαχοι φοβούμενοι πολεμικήν ενέργειαν της Ελλάδος, λόγω της παρατεινομένης εκκρεμότητος, προβαίνουν εις τρίτον διάβημα προς την Ελληνικήν Κυβέρνησιν δηλούντες ότι δεν θα επιτρέψουν επανάληψιν του πολέμου.
18 Ιανουαρίου: Πρωτοβουλία της Αγγλίας, οι Σύμμαχοι επιδίδουν εις την Τουρκικήν αντιπροσωπείαν σχέδιον συνθήκης, δηλούντες ότι αναμένουν απάντησιν μέχρι της 22 Ιανουαρίου. Ο Λορδος Κώρζον εδήλου επιπροσθέτως ότι θα ανεχώρει εκ Λωζάννης την ημέραν αυτήν αν η Τουρκία δεν εδήλου αποδοχήν του σχεδίου.
Το επιδοθέν Συμμαχικόν σχέδιον της συνθήκης περιελάμβανε τας εξής διατάξεις:
Τα νέα σύνορα του Τουρκικού Κράτους καθορίζονται:
1ον προς την Βουλγαρίαν. Από το στόμιον του Rezvaya μέχρι της αριστεράς όχθης του Έβρου, σημείον ενώσεως των τριών συνόρων Τουρκίας, Βουλγαρίας, Ελλάδος.
Τα νότια σύνορα της Βουλγαρίας ως είνε σήμερον χαραγμένα.
2ον προς την Ελλάδα: Εκ του ανωτέρω σημείου μέχρι του σημείου του καθορισθέντος διά της συνθήκης της Σόφιας την 26 Σεπτεμβρίου 1915 η γραμμή διέρχεται την όχθην του Έβρου, αφήνουσα την Αδριανούπολιν εις την Τουρκίαν.
Η αριστερά όχθη του Έβρου. Εκ του εις άνω σημείου προς την Νοτιοανατολικήν διεύθυνσιν μέχρι του σημείου όπου διέρχεται προ της Αδριανουπόλεως.
Τα σύνορα τα οποία έχουν καθορισθή διά της συνθήκης της Σόφιας της 26ης Σεπτεμβρίου 1915. Αφίεται εις την Τουρκίαν ο σταθμός εις τον οποίον καταλήγει σήμερον ο βραχίων του σιδηροδρόμου ειδικώς εστρωμένος διά να εξυπηρετήση την πόλιν της Αδριανουπόλεως και εις την Ελλάδα η πόλις και ο σταθμός του Καραγάτς.
Εκ του σημείου τούτου μέχρι της θαλάσσης του Αιγαίου: Η αριστερά όχθη του Έβρου.
∆ιατηρείται η Ελληνική κυριαρχία επί των νήσων της ανατολικής Μεσογείου εκτός των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, ήτοι των νήσων Λήμνου, Σαμοθράκης, Μυτιλήνης, Χίου, Σάμου και Ικαρίας υπό την επιφύλαξιν de stipulation της παρούσης συνθήκης σχετικώς με τας νήσους τας τεθείσας υπό την κυριαρχίαν της Ιταλίας.
Το καθεστώς των νήσων
Η Ελληνική Κυβέρνησις υποχρεούται να τηρή τους ακολούθους όρους εις τας νήσους Μυτιλήνην, Χίον, Σάμον, Ικαρίαν:
1) Να μη ιδρύη ναυτικάς βάσεις, ούτε ν’ ανεγείρη οχυρωματικά έργα.
2) Εις τον ελληνικόν αεροπορικόν στόλον απαγορεύεται να εκτελή πτήσεις υπέρ τα εδάφη της Ασιατικής ακτής. Το ίδιον και διά τον τουρκικόν αεροπορικόν στόλον, όστις δεν θα δύναται να ίπταται άνωθεν των νήσων.
3) Αι ελληνικαί στρατιωτικαί δυνάμεις θα είνε περιωρισμέναι μόνον εις τας απαραιτήτους, αποσπάσματα μόνον διά την άσκησιν των καλουμένων εις τα εδάφη ταύτα, ως και εις την ανάλογον δύναμιν της χωροφυλακής.
Αι νήσοι Ίμβρος και Τένεδος παραμένουν υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν. Θα απολαύουν ειδικής διοικητικής οργανώσεως εκ τοπικών στοιχείων, εις τρόπον ώστε να παρέχεται πάσα εγγύησις εις τον ιθαγενή μη μουσουλμανικόν πληθυσμόν, τοπικής διοικήσεως, προστασίας της προσωπικής ελευθερίας και των περιουσιών.
Οι κάτοικοι των νήσων τούτων δεν υπόκεινται εις ανταλλαγήν.
Η Τουρκία παραιτείται υπέρ της Ιταλίας των δικαιωμάτων ή τίτλων της επί των ∆ωδεκανήσων, περιλαμβανομένου και του Καστελλορίζου.
Η Τουρκία δηλοί ότι αναγνωρίζει την προσάρτησιν της Κύπρου την προκηρυχθείσαν υπό της Αγγλικής Κυβερνήσεως την 5 Νοεμβρίου 1914.
Αναγνωρίζεται η αρχή της ελευθερίας της διόδου, ναυσιπλοΐας εν τη θαλάσση και εις τον αέρα εν καιρώ ειρήνης ως και εν καιρώ πολέμου, εις τα στενά των ∆αρδανελλίων και του Βοσπόρου, ως και εις την θάλασσαν του Μαρμαρά.
Οικονομικοί όροι
Τα Κράτη της Βαλκανικής, αι νήσοι αι αναφερόμεναι εις την σύμβασιν, τα νεωστί ιδρυθέντα Κράτη εν Μ. Ασία, τα αποσπασθέντα από την Τουρκίαν εδάφη είτε μετά το 1912-13 είτε διά της παρούσης συμβάσεως, δέον να μετάσχουν εις τα ενιαύσια βάρη της υπηρεσίας του ∆ημοσίου Οθωμανικού χρέους.
Μεταξύ αυτών θα κατανεμηθούν αναλόγως και τα προ του 1912 δάνεια της Τουρκίας ως και τα γενόμενα μετά το 1912-1913.
∆ιά πάσαν διαφωνίαν ορίζεται ως διαιτητής το ∆ικαστήριον της Χάγης.
Αι απαιτήσεις της Τουρκικής Κυβερνήσεως έναντι της Ελλάδος και αι ανταπαιτήσεις της Ελλάδος κατά της Τουρκίας υποβληθείσαι εις Λωζάννην θα αποτελέσουν αντικείμενον μεταγενεστέρας συμφωνίας μεταξύ των δύο Κυβερνήσεων. Εις περίπτωσιν διαφωνίας το ζήτημα θα κανονισθή διά διαιτησίας.
∆ιαιτητικόν μικτόν δικαστήριον θα ιδρυθή μεταξύ των Συμμάχων δυνάμεων και της Τουρκίας.
Αι εμπορικαί σχέσεις θα διέπωνται υπό των διατάξεων της ειδικής συμβάσεως.
∆ιά τας οικονομικάς παραχωρήσεις, η σύμβασις προέβλεπεν ότι αι γενόμεναι παραχωρήσεις προς ξένους υπηκόους προ της 29 Οκτωβρίου 1914 υπό της Οθωμανικής Κυβερνήσεως επί των εδαφών των παραμενόντων τουρκικών θα αποκατασταθώσιν ακέραιαι εις όλα τα δικαιώματά των και τας υποχρεώσεις τας πηγαζούσας εκ των συμβολαίων.
Προεβλέπετο επίσης χρονική περίοδος παρατάσεως των παραχωρήσεων.
Τα δικαιώματα της βιομηχανικής ιδιοκτησίας και της πνευματικής ιδιοκτησίας ως υπήρχον την 1ην Αυγούστου 1914 συμφώνως προς την νομοθεσίαν εκάστου των συμβαλλομένων θα αποκατασταθώσιν ως και τα κτηθέντα κατά την διάρκειαν του πολέμου δικαιώματα.
Αναγνωρίζεται το έγκυρον των δοθεισών διαταγών γενομένων δαπανών και των ληφθέντων μέτρων εν Τουρκία από της 30 Οκτωβρίου 1918 υπό των ∆υνάμεων αι οποίαι κατέλαβον την Κωνσταντινούπολιν, ιδίως όσον αφορά τας περιουσίας, δικαιώματα και συμφέροντα των υπηκόων των και των ξένων. Ουδεμία απαίτησις θέλει εγερθή εναντίον των Συμμάχων των καταλαβόντων την Κωνσταντινούπολιν. Θα αναγνωρισθούν δε όλαι αι δικαιοπραξίαι ως και αι αποφάσεις των συμμαχικών δικαστηρίων.
Άλλαι συμβάσεις
Το Συμμαχικόν σχέδιον της συνθήκης συνωδεύετο και εκ των κατωτέρω συμβάσεων:
Επί τη βάσει ισότητος δικαιωμάτων Τούρκων και ξένων συμφώνως προς τους τουρκικούς νόμους, άσκησιν επαγγέλματος, μορφώσεως και λοιπά.
Οι ξένοι υπήκοοι θα καταφεύγουν εις τα τουρκικά δικαστήρια ως και οι Τούρκοι άνευ ουδεμιάς διακρίσεως.
Εις τα ζητήματα του προσωπικού θεσμού, γάμων, διαζυγίων, προικών, πατρότητος, αρμόδια είνε μόνον τα Εθνικά ∆ικαστήρια, εις ωρισμένας δε περιστάσεις και τα Τουρκικά ∆ικαστήρια.
Εις την Τουρκίαν οι υπήκοοι των ξένων Κρατών θα υπόκεινται από απόψεως ποινικού δικαίου συμφώνως προς τους εν χρήσει κανόνας του διεθνούς δικαίου εις τα τουρκικά ∆ικαστήρια, δι’ όλα τα εγκλήματα και παραβάσεις διαπραχθείσας υπό των ξένων υπηκόων εν Τουρκία ουδέν εμπόδιον θέλει παρεμβληθή εις τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας των θρησκευτικών σχολείων, ιδρυμάτων, νοσοκομείων, θα λειτουργούν συμφώνως προς τους τουρκικούς νόμους.
Η τουρκική Κυβέρνησις δηλοί ότι προς τον σκοπόν να εξασφαλίση εις τους ξένους ενώπιον των τουρκικών δικαστηρίων όλας τας εγγυήσεις απονομής καλής δικαιοσύνης και ταυτοχρόνως εν τη θελήσει αυτής όπως ασκή πλήρη τα δικαιώματα της κυριαρχίας της άνευ αναμίξεως ξένων, προτίθεται να προσλάβη εις την υπηρεσίαν της διά μίαν περίοδον την οποίαν ήθελε κρίνει αναγκαίαν, όχι δε πέραν της πενταετούς, δικαστικούς Συμβούλους οριζομένους υπό του ∆ιαιτητικού ∆ιεθνούς ∆ικαστηρίου. Ούτοι θα είνε υπάλληλοι του Υπουργείου της ∆ικαιοσύνης. Θα μετέχουν εις τας επιτροπάς των δικαστικών μεταρρυθμίσεων και θα παρίστανται εις τας συνεδριάσεις των Εφετείων Κωνσταντινουπόλεως, Σμύρνης και των πρωτοδικείων Σαμψούντος, Αδάνων. Θα χρησιμοποιούνται εις τας υποθέσεις τας ενδιαφερούσας διεθνώς την Τουρκίαν. Ούτοι θα δέχωνται τα παράπονα των ξένων, είτε διοικητικής φύσεως είτε ποινικής, και θα επισύρουν την προσοχήν των Τουρκικών Αρχών. Τα εισαγόμενα εκ του εξωτερικού είδη εις την Τουρκίαν, είτε φυσικά είτε βιομηχανικά, θα υπόκεινται εις καταβολήν δασμού οθωμανικού τεθέντος εν ισχύι από της 1ης Σεπτεμβρίου 1916 και εις νόμισμα τουρκικόν.
Ευκολίαι παρέχονται διά την καταβολήν των δημοτικών φόρων ή τοπικών προς τον σκοπόν να δοθή λήθη εις τα γεγονότα τα οποία ετάραξαν την Ανατολήν, ουδείς εκ των κατοίκων της Ελλάδος και της Τουρκίας δεν θα θιγή ή θα υποστή τι διά τον λόγον της στρατιωτικής ή πολιτικής διαγωγής του ή διά βοήθειαν παρασχεθείσαν εις τινά των ξένων ∆υνάμεων των υπογραψασών την συνθήκην μεταξύ 1ης Αυγούστου 1914 και 20 Νοεμβρίου 1922.
Ουδείς εκ των κατοίκων των αποσπασθεισών χωρών εκ της Τουρκίας θέλει κακοποιηθή διά πράξεις διαπραχθείσας εν Τουρκία κατά την περίοδον Αυγούστου 1914-Νοεμβρίου 1922.
Η ∆ιάσκεψις ναυαγεί
22 Ιανουαρίου: Την 4 μ.μ. συνέρχεται εν ολομελεία η ∆ιάσκεψις και ο Ισμέτ πασσάς επιδίδει την Τουρκικήν απάντησιν, περιλαμβάνουσα τας εξής αντιπροτάσεις:
∆ιήρει το σχέδιον εις δύο μέρη. Το εν εδήλου ότι ήτο πρόθυμος να υπογράψη αμέσως και διά του οποίου θα αποκαθίστατο η ειρήνη, το 2ον ανεφέρετο εις τεχνικά ζητήματα και το οποίον έκρινεν ότι θα έχρηζε νέων διαπραγματεύσεων.
Ο Ισμέτ απεδέχετο το πρώτο τμήμα περιλαμβάνον τους εδαφικούς όρους, τα ζητήματα της εθνικότητος και των μειονοτήτων εκτός του ζητήματος της Μοσούλης, διά το οποίον εζήτει χωρισμόν και το οποίον θα συνεζητείτο εντός έτους δι’ ιδιαιτέρων διαπραγματεύσεων μεταξύ Τουρκίας και Αγγλίας. Απεδέχετο επίσης τους δημοσιονομικούς όρους υπό τας ακολούθους επιφυλάξεις.
Αντί προσφυγής εις διαιτησίαν των δανειστών των σιδηροδρόμων προετίμα την επιβάρυνσιν των χωρών των διαδεχθεισών την Τουρκίαν. Εις το ζήτημα του ∆ημοσίου χρέους εδέχετο να υπογράψη τους δημοσιονομικούς όρους εάν εγένοντο δεκταί αι επιφυλάξεις αύται. Απέμενε μόνον προς διακανονισμόν το ζήτημα των επανορθώσεων των οφειλομένων υπό της Ελλάδος διά τας καταστροφάς εν Μ. Ασία.
Εις την απάντησίν του ο Ισμέτ ανεφέρετο εις τας περιουσίας, τα δικαιώματα των Συμμάχων, τα συμβόλαια, δικαστήρια, παραχωρήσεις, χρέη, βιομηχανικήν ιδιοκτησίαν, τέχνας, γράμματα, μικτά διαιτητικά δικαστήρια, συμβάσεις και εις την σύμβασιν της ναυσιπλοΐας.
∆ιά το καθεστώς των ξένων, ο Ισμέτ εζήτει τροποποίησιν, απαιτεί λεπτομερή καθορισμόν των εγγυήσεων αι οποίαι θα παρεχωρούντο εις τους ξένους και των οποίων η διάρκεια προσωρινή, δεν θα υπερέβαινε την 5ετίαν.
Τελευταία συνεδρίασις
Οι Σύμμαχοι μετά την απάντησιν έκριναν ότι έδει η συνθήκη ή να γίνη δεκτή εις το σύνολον ή να απορριφθή.
Η διαφωνία υπήρχε κυρίως επί των εξής 4 σημείων:
1) Της Μοσούλης 2) Των Ελληνικών επανορθώσεων 3) των δικαστικών εγγυήσεων και 4) των οικονομικών όρων.
Την αντίστασιν του Ισμέτ εις τους οικονομικούς όρους ο Μπομπάρ ηρμήνευσεν ως πρόθεσιν της Τουρκίας να εμποδίση εις τους Συμμάχους την επέμβασιν υπέρ των Οθωμανικών εταιριών των οποίων τα κεφάλαια ήσαν συμμαχικά, θεωρούσα ότι αύτη έθιγε την κυριαρχίαν της και η θέσις αύτη υπεστηρίχθη υπό των Τούρκων από της αρχής της ∆ιασκέψεως.
Ο Μπομπάρ ζητήσας εξηγήσεις διά τον αποκλεισμόν των οικονομικών όρων έλαβε την απάντησιν από την τουρκικήν αντιπροσωπείαν ότι τα περισσότερα των οικονομικών άρθρων της συνθήκης εκρίνοντο απαράδεκτα.
Η σύμβασις των Στενών και η σύμβασις η αφορώσα τα σύνορα της Θράκης εγένοντο δεκτά ως και το ζήτημα των στρατιωτικών δυνάμεων εις την Ανατολικήν Θράκην.
∆ιά την Μοσούλην ο Κώρζον προέτεινε να συζητηθή απ’ ευθείας το ζήτημα μεταξύ Αγγλίας και Τουρκίας εντός έτους και εάν δεν επήρχετο συμβιβασμός να παρεπέμπετο εις την Κοινωνίαν των Εθνών. Ο Ισμέτ εδέχθη.
∆ιά τας Ελληνικάς επανορθώσεις ο Ισμέτ εδέχθη να παραπεμφθή το ζήτημα εις την διαιτησίαν εάν αι Κυβερνήσεις Ελλάδος και Τουρκίας δεν ήθελον κατορθώσει να συμφωνήσουν εις ιδιαιτέρας διαπραγματεύσεις.
Ο Ισμέτ επί των άλλων σημείων έμεινεν ακλόνητος εις τας απόψεις του. Αι προσπάθειαι της Γαλλίας και Ιταλίας προς συμφιλίωσιν απέβησαν άκαρποι.
Η Αγγλική αντιπροσωπεία ανεχώρησε την 9.30 εσπερινήν και η ∆ιάσκεψις ευρέθη εις την ανάγκην να διακόψη τας συνεδριάσεις της.
Τοιουτοτρόπως εναυάγησεν η πρώτη περίοδος της ∆ιασκέψεως.
Μετά την διακοπήν
25 Ιανουαρίου: Αναχωρεί η τουρκική αντιπροσωπεία.
Αυθημερόν: Τουρκικόν τελεσίγραφον προς τους ναυάρχους των εν Σμύρνη συμμαχικών πολεμικών ηξίου τον εντός 24ώρου απόπλουν όλων των πολεμικών. Οι Σύμμαχοι ηρνήθησαν φαινομενικώς, ενίσχυσαν μάλιστα τους στόλους των, αλλ’ εντός τριημέρου ο λιμήν της Σμύρνης δεν είχεν ουδέ εν πολεμικόν σκάφος.
Το πρώτο 15θήμερον του Φεβρουαρίου κατηναλώθη εις εκθέσεις των αντιπροσωπειών διά το εγκαταλειφθέν έργον της ∆ιασκέψεως. Ο Ισμέτ πασσάς ωμίλει εις την Εθνοσυνέλευσιν της Αγκύρας την 8 Φεβρουαρίου. Αι συζητήσεις της Αγκύρας διήρκεσαν μέχρι της 5ης Μαρτίου κατά το νέον ημερολόγιον, το οποίον εδέχθη η Ελλάς την 17ην Φεβρουαρίου.
6 Μαρτίου: Ο εν Κωνσταντινουπόλει αντιπρόσωπος της Αγκύρας Αδνάν βέης επιδίδει εις τους Συμμάχους αρμοστάς το κείμενον ψηφίσματος της Εθνοσυνελεύσεως, δι’ ου ενεκρίνετο η στάσις του Ισμέτ και υπεβάλλοντο εις τους Συμμάχους νέαι προτάσεις.
17 Μαρτίου: Άρχεται ανταλλαγή των αιχμαλώτων Ελλάδος και Τουρκίας.
21 Μαρτίου: Συνέρχεται εις Λονδίνον ∆ιάσκεψις των Συμμάχων υπό την προεδρείαν του Λόρδου Κώρζον, ήτις εξετάζει τας Τουρκικάς προτάσεις.
30 Μαρτίου: Ληξάσης της ∆ιασκέψεως επιδίδονται εις Άγκυραν Συμμαχικαί αντιπροτάσεις, της τουρκικής Κυβερνήσεως καλουμένης εις επανάληψιν των διαπραγματεύσεων.
4 Απριλίου: Ο Αδνάν βέης επιδίδει εις τους εν Κωνσταντινουπόλει Συμμάχους αρμοστάς την απάντησιν της Κυβερνήσεώς του, δεχομένης την επανάληψιν των διαπραγματεύσεων εις Λωζάννην.
Κατόπιν της τουρκικής ταύτης απαντήσεως, ήρχισαν σύντονοι αι προπαρασκευαστικαί της νέας ∆ιασκέψεως ενέργειαι των Συμμάχων, προσπαθούντων κυρίως να συνταυτίσουν τας αντιλήψεις των επί των ζητημάτων άτινα προεκάλεσαν την πρώτην διακοπήν.
Η δευτέρα περίοδος
23 Απριλίου: Συνέρχεται εις πρώτην τυπικήν συνεδρίασιν, επαναλαμβάνουσα τας εργασίας της, η ∆ιάσκεψις της Λωζάννης. Οι αντιπρόσωποι είναι σχεδόν οι αυτοί. Απεφασίσθη η πρόσκλησις της τουρκικής αντιπροσωπείας προς υποβολήν των αντιπροτάσεών της.
24 Απριλίου: Εις την εδαφικήν επιτροπήν της ∆ιασκέψεως συζητούνται τα σύνορα της Θράκης. Οι Τούρκοι ζητούν τον μέσον ρουν του Έβρου. Η ελληνική και τουρκική εμμονή εις τας διατυπωθείσας αντιλήψεις άγει εις αναβολήν της συζητήσεως. Οι Τούρκοι ηξίωσαν επίσης την άμα τη κυρώσει της συνθήκης εκκένωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Συμμάχων.
Οι Τούρκοι ζητούν το Καστελλόριζον. ∆ηλούν επίσης ότι δεν παραιτούνται διά τα ∆ωδεκάνησα.
25 Απριλίου: Συνέρχεται η υπό την προεδρίαν του κ. Μοντάνια οικονομική επιτροπή. Συζητείται το ζήτημα της κατανομής του Οθωμανικού χρέους και παραπέμπεται εις επιτροπήν εμπειρογνωμόνων, λόγω της αναφυείσης ριζικής διαφωνίας. Το απόγευμα συνέρχεται η εδαφική επιτροπή. Οι Τούρκοι ζητούν το Καστελλόριζον. ∆ηλούν επίσης ότι δεν παραιτούνται του ενδιαφέροντός των διά τα ∆ωδεκάνησα. Τα ζητήματα παραπέμπονται εις ειδικήν επιτροπήν νομικών εμπειρογνωμόνων.
26 Απριλίου: Εις την οικονομικήν επιτροπήν, μετέχοντος και του τρίτου Έλληνος πληρεξουσίου κ. Α. Μιχαλακοπούλου, οι Τούρκοι αξιούν όπως η Ελλάς καταβάλη εις την Τουρκίαν την αξίαν των Μακεδονικών σιδηροδρόμων και μέρος της αξίας των Μικρασιατικών. Οι Έλληνες αποκρούουν την δευτέραν ταύτην αξίωσιν.
27 Απριλίου: Τούρκοι και Σύμμαχοι παραιτούνται αμοιβαίως των αποζημιώσεων. Εις την συνεδρίασιν της εδαφικής επιτροπής, οι Τούρκοι αξιούν όπως περιληφθή εις την συνθήκην η γαλλοκεμαλική συμφωνία. Επαναφέρουν επίσης το ζήτημα των θρακικών συνόρων, εις το οποίον όμως οι Έλληνες είναι ανένδοτοι. Συζητουμένων των ζητημάτων ∆ωδεκανήσων και των άλλων αποσπωμένων της Τουρκίας εδαφών, οι Τούρκοι δέχονται διάταξιν καθ’ ην ουδέν δικαίωμα αναμίξεως έχουν πλέον επί των εδαφών τούτων.
28 Απριλίου: Συζητείται το ζήτημα των οικονομικών παραχωρήσεων εκ μέρους της Τουρκίας. Η Τουρκία αξιοί όπως σχετικαί διαπραγματεύσεις διεξαχθούν εις Άγκυραν.
29 Απριλίου: Η συζήτησις των ∆ιομολογήσεων παρουσιάζει κινδύνους διακοπής της ∆ιασκέψεως. ∆ηλώσεις του Ισμέτ απειλούν επανάληψιν του πολέμου.
1 Μαΐου: Εις ιδιαιτέρας συνομιλίας του Γάλλου αντιπροσώπου στρατηγού Πελλέ και του Ισμέτ πασά, συζητείται το ζήτημα των τοκομεριδίων, επί του οποίου υφίσταται ήδη ριζικωτάτη διαφωνία. Η Τουρκία αξιοί όπως η καταβολή γίνη εις χαρτονόμισμα, ενώ η Γαλλία επιμένει αξιούσα την εις χρυσόν καταβολήν. Το ζήτημα προκαλεί νέους φόβους ναυαγίου της ∆ιασκέψεως.
2 Μαΐου: Το ζήτημα των τοκομεριδίων απασχολεί εις νέας μακράς συζητήσεις τους Πελλέ και Ισμέτ. Η Τουρκία ενισχύει τον στρατόν της εν Συρία. Η είδησις προκαλεί κατάπληξιν. Η Γαλλία προβαίνει εις έντονον διάβημα προς την Τουρκίαν.
3 Μαΐου: Ο στρατηγός Πελλέ δηλοί εις τον Ισμέτ ότι είναι αδύνατος η συνέχισις των εργασιών της ∆ιασκέψεως υπό την απειλήν των τουρκικών τηλεβόλων της Συρίας.
4 Μαΐου: Εις την εδαφικήν και πολιτικήν επιτροπήν συζητούνται και πάλιν αι διομολογήσεις. Ο Ισμέτ παρουσιάζεται εις άκρον αδιάλλακτος, δηλών ότι δι’ αυτόν αι διομολογήσεις είναι κατηργημέναι. Συνέρχεται εις πρώτην συνεδρίασιν η επιτροπή της αμνηστείας. Ο κ. Μοντάνια ζητεί την αμνήστευσιν των Ελλήνων αξιωματικών οίτινες κατηγορούνται διά την Μικρασιατικήν ήτταν. Ο κ. Βενιζέλος ανθίσταται, δηλών ότι δεν υπογράφει την συνθήκην με τοιαύτην διάταξιν. Το ζήτημα αναβάλλεται.
6 Μαΐου: Η ∆ιάσκεψις ουδεμίαν πρόοδον σημειώνει. Ουδεμία επιτροπή συνεδρίασεν.
7 Μαΐου: Οι Σύμμαχοι υποχωρούν εις το ζήτημα των διομολογήσεων. Στρατιωτικαί συγκεντρώσεις σημειούνται εις την Αν. Θράκην. Η Ελλάς δηλοί ότι δεν θα ανεχθή ταύτας κινήσεις και ότι θα λάβη τα επιβαλλόμενα μέτρα. Ο κ. Βενιζέλος ζητεί παρά των Συμμάχων την ταχείαν συζήτησιν του ζητήματος των ελληνοτουρκικών επανορθώσεων.
8 Μαΐου: Η δημοσιονομική επιτροπή επιβάλλει ποσόν 60.000 λιρών τουρκικών εις την Ελλάδα ως υποχρέωσιν αυτής διά τας οφειλομένας δόσεις του ∆ημοσίου Οθωμανικού χρέους.
9 Μαΐου: Εις την δημοσιονομικήν επιτροπήν οι Τούρκοι, συζητουμένου του καταμερισμού του ∆ημοσίου Οθωμανικού χρέους, αξιούν και πάλιν την εκ μέρους της Ελλάδος πληρωμήν μέρους της αξίας των μικρασιατικών σιδηροδρόμων. Η Ελλάς προτείνει την παραπομπήν του ζητήματος εις το ∆ιεθνές ∆ιαιτητικόν ∆ικαστήριον της Χάγης. Συζητείται κατόπιν το ζήτημα των τοκομεριδίων. Προ της τουρκικής επιμονής το ζήτημα μένει και πάλιν εκκρεμές.
Ελληνοτουρκικαί επανορθώσεις
10 Μαΐου: Εις συνεδρίασιν της οικονομικής επιτροπής συζητείται εν ταις λεπτομερείαις της η εμπορική σύμβασις και η σύμβασις περί αγκυροβολείων και τελωνείων, χωρίς να ληφθή ουδεμία απόφασις. Ο Ρώσσος αντιπρόσωπος Βορόφσκυ δολοφονείται εις το ξενοδοχείον του.
11 Μαΐου: Εις την πολιτικήν Επιτροπήν οι Τούρκοι αξιούν όρους εξασφαλίζοντας τους εν Ελλάδι και Νοτιοσλαυία Μουσουλμάνους. Συζητείται κατόπιν το ζήτημα των βακουφικών κτημάτων, των οποίων τον σεβασμόν ηξίωσαν οι Τούρκοι.
12 Μαΐου: Οι Σύμμαχοι πληρεξούσιοι εις ιδιαιτέρας συσκέψεις ασχολούνται με το ζήτημα των ελληνοτουρκικών επανορθώσεων, το οποίον εγκυμονεί ήδη μεγάλους κινδύνους διά την ειρήνην, λόγω της εκατέρωθεν αδιαλλαξίας. Ο κ. Μοντάνια επρότεινε να απευθυνθή διακοίνωσις προς την Ελλάδα, καλουμένην να αποδεχθή συμμαχικήν διαιτησίαν επί του ζητήματος.
13 Μαΐου: Εις Λωζάννην φθάνει ο Έλλην υπουργός των Εξωτερικών κ. Αλεξανδρής, κομιστής αποφάσεων της ελληνικής Κυβερνήσεως διά το ζήτημα των επανορθώσεων. Η Ελλάς είναι αποφασισμένη να λύση όπως δήποτε το ζήτημα, μη ανεχομένη επί πλέον την εκκρεμότητα. Συγκροτείται μακρά σύσκεψις των μελών της ελληνικής αντιπροσωπείας και του κ. Αλεξανδρή. Την 6 μ.μ. ο κ. Βενιζέλος επισκέπτεται τον Σερ Ρούμπολντ, εις ον ανακοινοί τας ελληνικάς αποφάσεις.
14 Μαΐου: Ο κ. Βενιζέλος επισκέπτεται διά πρώτην φοράν τον Ισμέτ πασσάν, εις τον οποίον καθιστά γνωστάς τας ελληνικάς αντιλήψεις επί του ζητήματος των επανορθώσεων και ζητεί την συζήτησιν του ζητήματος μέχρι της 19ης του μηνός. Το ελληνικόν διάβημα προκαλεί μεγάλας ανησυχίας παρά τοις συμμαχικοίς κύκλοις, εντεινομένας και εκ των πληροφοριών περί φιλοπολέμου ρεύματος εν Ελλάδι, μόλις συγκρατουμένου. Το απόγευμα της αυτής ημέρας ο κ. Αλεξανδρής συναντάται μετά του Σερ Ρούμπολντ, όστις τονίζει την ανάγκην της διατηρήσεως της ειρήνης.
15 Μαΐου: Ο Ισμέτ πασσάς συναντάται μετά του Σερ Ρούμπολντ. Ο κ. Αλεξανδρής συνομιλεί μετά των κ.κ. Μοντάνια και Πελλέ. Οι Σύμμαχοι καταβάλλουν μεγάλας προσπαθείας προς αποτροπήν της ρήξεως.
16 Μαΐου: Η ∆ιάσκεψις αργεί λόγω του Βαϊραμίου.
17 Μαΐου: Ο κ. Βενιζέλος συναντάται διά δευτέραν φοράν μετά του Ισμέτ πασσά. Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι εν ιδιαιτέρα συσκέψει αποφασίζουν όπως αι αποζημιώσεις συζητηθούν την 22αν Μαΐου. Ο σερ Ρούμπολντ επισκεφθείς τον Ισμέτ πασσάν, τω συνέστησε να αποδεχθή την ελληνικήν άποψιν.
18 Μαΐου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι συνεχίζουν τας προσπαθείας των προς εξεύρεσιν μέσης λύσεως, αποκλειούσης τον κίνδυνον επαναλήψεως του πολέμου.
19 Μαΐου: Εν αναμονή της ορισθείσης διά την 22αν Μαΐου συζητήσεως, η κατάστασις παραμένει στάσιμος. Εις την συνεδρίασιν της πολιτικής επιτροπής γίνεται δεκτόν το 20όν άρθρον, προβλέπον την κατάργησιν των διομολογήσεων. Συζητείται επίσης το ζήτημα της αμνηστείας, χωρίς να ληφθή ουδεμία απόφασις.
20 Μαΐου: Επίσης τουρκικόν ανακοινωθέν εν Λωζάννη αναφέρει ότι οι Τούρκοι θα επιμείνουν επί της αξιώσεως όπως η Ελλάς καταβάλη αποζημίωσιν τεσσάρων δισεκατομμυρίων χρυσών φράγκων. Οι φόβοι νέων περιπλοκών εντείνονται και πάλιν. Ελληνική αντιδήλωσις αυθημερόν βεβαιοί ότι η Ελλάς δεν δέχεται να πληρώση «ουδέ λεπτόν». Οι Σύμμαχοι προβαίνουν εις νέον διάβημα προς την Ελλάδα συνιστώντες μετριοπάθειαν. Η Ελλάς απαντά ότι δεν προτίθεται να διαταράξη την ειρήνην, υπέρ ης, τουναντίον, εργάζεται.
21 Μαΐου: Η ∆ιάσκεψς δεν συνεδρίασεν. Η συζήτησις των επανορθώσεων –ωρισμένη διά την 22αν– αναβάλλεται, των Τούρκων αντιπροσώπων μη λαβόντων οδηγίας.
22 Μαΐου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι συνεχίζουν τας προσπαθείας των προς εξεύρεσιν συμβιβαστικής λύσεως.
23 Μαΐου: Ο κ. Βενιζέλος συναντάται επενειλημμένως μετά των Συμμάχων αντιπροσώπων, οίτινες προτείνουν ήδη εδαφικάς παραχωρήσεις εν Θράκη προς την Τουρκίαν, αντί των επανορθώσεων.
24 Μαΐου: Ουδέν άξιον λόγου γεγονός σημειούται. Η ελληνική αντιπροσωπεία συνεννοείται μετά του Σέρβου αντιπροσώπου.
25 Μαΐου: Ανακοινούται εις τον Ισμέτ η πρότασις των Συμμάχων περί παραχωρήσεως του Καραγάτς, αντί αποζημιώσεων. Ο Τούρκος αντιπρόσωπος διεβίβασε την πρότασιν εις Άγκυραν, ζητών οδηγίας. Αποφασίζεται η συζήτησις των αποζημιώσεων διά την επομένην.
26 Μαΐου: Συζητούνται αι επανορθώσεις. Μετά τρίωρον συζήτησιν, επιτυγχάνεται συμφωνία. Η Τουρκία παραιτείται της αξιώσεως περί αποζημιώσεως εκ μέρους της Ελλάδος, λαμβάνουσα ως αντάλλαγμα το Καραγάτς, μετά μικράς περιοχής. Η επελθούσα συμφωνία είναι η εξής:
1ον) Αναγνώρισις εκ μέρους της Ελλάδος κατ’ αρχήν του δικαιώματος της Τουρκίας δι’ επανορθώσεις και πραγματική εγκατάλειψις εκ μέρους της Τουρκίας πάσης απαιτήσεως αποζητιώσεως.
2ον) ∆ιόρθωσις της μεθορίου της Θράκης, εις τρόπον ώστε η πόλις του Καραγάτς και τα πέριξ, μέχρι βάθους 2-3 χιλιομέτρων, να περιέρχωνται εις την Τουρκίαν.
3ον) Αμοιβαία υποχρέωσις της Ελλάδος και της Τουρκίας ν’ αποδώσουν τα πλοία τα κατασχεθέντα μετά την ανακωχήν του Μούδρου.
Η λύσις του ελληνοτουρκικού ζητήματος διαλύει πλέον πάντα φόβον περί επαναλήψεως του πολέμου και δίδει νέαν ζωήν εις την ∆ιάσκεψιν.
Η διαφωνία διά τα τοκομερίδια
27 Μαΐου: Η Βουλγαρική αντιπροσωπεία διαμαρτύρεται κατά της επελθούσης λύσεως, θιγούσης την Βουλγαρίαν εις το ζήτημα της διεξόδου εις το Αιγαίον. Η επελθούσα συμφωνία γεννά εις την Ελλάδα το αίσθημα της αμέσου ειρήνης, γίνεται δε ήδη λόγος και περί επικειμένης υπογραφής προκαταρκτικής τοιαύτης μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, προβλεπούσης και την αμοιβαίαν αποστράτευσιν.
28 Μαΐου: Συνεδριάζει η δημοσιονομική επιτροπή. Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι δηλούν αποδοχήν της ακυρώσεως πάσης αξιώσεως δι’ επανορθώσεις. Ο Ισμέτ ζητεί να εξαιρεθούν της ακυρώσεως αι τουρκικαί απαιτήσεις δι’ επιτάξεις γενομένας εν Μ. Ασία. Η αξίωσις απορρίπτεται. Ο Ισμέτ ζητεί την επίσπευσιν της συζητήσεως όλων των εκκρεμών συμμαχοτουρκικών ζητημάτων.
29 Μαΐου: Η υποεπιτροπή των εδαφικών ζητημάτων ασχολείται με τον καθορισμόν της νέας θρακικής μεθορίου, επί τη βάσει της συμφωνίας περί Καραγάτς.
30 Μαΐου: Λύεται οριστικώς και το ζήτημα των διομολογήσεων, με πλήρη υποχώρησιν των Συμμάχων, δεχθέντων την άρσιν και των δικαστικών εγγυήσεων.
31 Μαΐου: Συνεδριάζει μόνον η οικονομική επιτροπή. Επιτυγχάνεται η σύναψις της εμπορικής συμβάσεως. Το ζήτημα της διαρκείας αυτής διά τα μικρά κράτη παραπέμπεται εις εμπειρογνώμονας.
1 Ιουνίου: Συζητείται το ζήτημα των τοκομεριδίων του ∆ημοσίου Οθωμανικού χρέους, χωρίς να επιτευχθή και βήμα καν προς συμφωνίαν.
2 Ιουνίου: Ο κ. Πελλέ προτείνει συμβιβαστικήν λύσιν διά τα τοκομερίδια, την οποίαν αποκρούουν οι Τούρκοι, αξιούντες την εις χαρτονόμισμα καταβολήν των τοκομεριδίων.
3 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι ευρίσκονται εν αναμονή οδηγιών διά τα τοκομερίδια. Η Γαλλία είναι αδιάλλακτος εν τω ζητήματι τούτω.
4 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι δέχονται την ελληνικήν άποψιν εις το ζήτημα της αμνηστείας (να μη περιληφθούν οι έλληνες αξιωματικοί). Λύεται επίσης το ζήτημα των βακουφικών κτημάτων. Εις την πολιτικήν επιτροπήν λαμβάνονται αι εξής αποφάσεις:
1) Καθορίζεται ο μέσος ρους του Έβρου ως ελληνοτουρκική μεθόριος εν Θράκη.
2) Υπάγονται υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν η νησίς Μεκρέμπ και πάσα νησίς ευρισκομένη εις το στόμιον των ∆αρδανελλίων.
3) Η Τουρκία παραιτείται των αξιώσεών της επί της επί του ∆ουνάβεως νησίδος Αδά Καλέ.
4) Η Τουρκία παραιτείται του Καστελλορίζου υπέρ της Ιταλίας.
5) Λύεται το ζήτημα της αμνηστείας.
Η Ελλάς ανυπομονεί
Από της επομένης 5ης Ιουνίου, η ∆ιάσκεψις περιέρχεται εις στασιμότητα, εξ αφορμής του ζητήματος των τοκομεριδίων, του ζητήματος των παλαιών Τουρκικών παραχωρήσεων προς ξένας εταιρείας και του ζητήματος της εκκενώσεως των κατεχομένων Τουρκικών εδαφών.
Την 9ην Ιουνίου εκρήγνυται η Βουλγαρική επανάστασις, θεωρηθείσα ως νέος κίνδυνος της ειρήνης των Βαλκανίων. Η εξέλιξις εν γένει της εν Βουλγαρία καταστάσεως απέδειξεν αστήρικτον τον κίνδυνον τούτον.
10 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι και ο Ισμέτ πασσάς συνέρχονται εις μακράν σύσκεψιν. Οι Σύμμαχοι προβαίνουν εις σοβαράς υποχωρήσεις εν τω ζητήματι των τοκομεριδίων, αίτινες όμως δεν μεταβάλλουν την αδιάλλακτον στάσιν των Τούρκων.
11 Ιουνίου: Ο Ισμέτ πασσάς επιδίδει διακοίνωσιν προς τους Συμμάχους, δηλών ότι η Τουρκία μόνον εις χαρτονόμισμα δύναται να πληρώση τα τοκομερίδια. Επηκολούθησε τρίωρος σύσκεψις των Συμμάχων και Τούρκων αντιπροσώπων, εις ουδέν απολήξασα. Η Ελληνική αντιπροσωπεία προβαίνει εις το πρώτον αυτής διάβημα πλησίον των Συμμάχων, τονίζουσα την ανάγκη Ελληνοτουρκικής χωριστής ειρήνης, λόγω της παρατάσεως των Τουρκοσυμμαχικών διαπραγματεύσεων. Γίνεται εν τούτοις λόγος ήδη περί διακοπής της ∆ιασκέψεως.
12 Ιουνίου: Συνεχίζονται αι διαπραγματεύσεις Τούρκων και Συμμάχων αντιπροσώπων. Η Γαλλία φαίνεται διατεθειμένη εις υποχωρήσεις επί του ζητήματος των τοκομεριδίων.
13 Ιουνίου: Η Ελληνική αντιπροσωπεία προβαίνει εις νέον διάβημα διά την σύναψιν χωριστής ελληνοτουρκικής ειρήνης. Προς τους Συμμάχους αντιπροσώπους, απεστάλη η κάτωθι επιστολή:
Εξοχώτατε,
Μετά δυσαρεσκείας η ελληνική αντιπροσωπεία βλέπει ότι αι εργασίαι της ∆ιασκέψεως παρατείνονται. Η τοιαύτη παράτασις ως και η ενδεχομένη διακοπή της ∆ιασκέψεως προκαλούν ζωηράν ανησυχίαν παρά τη ελληνική κοινή γνώμη, η οποία διερωτάται αν δεν επέστη η στιγμή όπως τεθή τέρμα διά την Ελλάδα, εις την παρατεινομένην εκκρεμότητα.
Χωρίς να θέλη να φανή ότι δυσαρεστείται εναντίον οιουδήποτε, η Ελλάς φρονεί ότι δεν έχει πλέον λόγους παρατάσεως της επιστρατεύσεώς της, και λαμβάνει την τιμήν να ανακοινώση τα ανωτέρω εις τους Συμμάχους της και να ερωτήση αυτούς εάν είνε σύμφωνοι μετ’ αυτής, εις την ως άνω εκτιθεμένην άποψίν της.
Ευαρεστηθήτε να δεχθήτε την έκφρασιν της εξαιρετικής προς υμάς υπολήψεώς μου.
Ελ. Βενιζέλος
14 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι εζήτησαν οδηγίας παρά των Κυβερνήσεών των επί του Ελληνικού διαβήματος. Προέβησαν αφ’ ετέρου εις συλλογικόν διάβημα παρά τω Ισμέτ καλούντες αυτόν όπως αποδεχθή συμβιβαστικήν λύσιν επί των εκκρεμών ζητημάτων.
15 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι απαντούν αρνούμενοι την χορήγησιν αδείας προς σύναψιν Ελληνοτουρκικής χωριστής ειρήνης. Αι αντιπροσωπείαι των Συμμάχων και της Τουρκίας συναντώνται και πάλιν, προσπαθούσαι να εξεύρουν λύσιν επί των εκκρεμών ζητημάτων.
Από της 16ης Ιουνίου τα εκκρεμή Συμμαχοτουρκικά ζητήματα αποτελούν αντικείμενον συνεννοήσεων μεταξύ των Συμμάχων Κυβερνήσεων και η ∆ιάσκεψις της Λωζάννης περιπίπτει εις νεκροφάνειαν, διαρκέσασαν επί εβδομάδα.
23 Ιουνίου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι, λαβόντες οδηγίας των Κυβερνήσεών των, καλούν τον Ισμέτ εις σύσκεψιν, διαρκέσασαν επί τετράωρον. Κατ’ αυτήν διεπιστώθη και πάλιν ριζική η αντίθεσις των δύο απόψεων.
24 Ιουνίου: Εις συνεδρίασιν της ∆ημοσιονομικής επιτροπής, Τούρκοι και Σύμμαχοι παραιτούνται αμοιβαίως των επανορθώσεων, διατυπωθέντος του σχετικού άρθρου της συνθήκης.
27 Ιουνίου: Καθορίζονται λεπτομερειακώς διάφορα λελυμένα ήδη ελληνοτουρκικά ζητήματα, εν οις και το ζήτημα των εν Μ. Ασία επιτάξεων.
Άλλαι προσπάθειαι
Μετά την αποτυχούσαν και πάλιν προσπάθειαν της 23 Ιουνίου προς συμφωνίαν Συμμαχοτουρκικήν, το ζήτημα των τοκομεριδίων επανέρχεται και πάλιν εις τας Συμμαχικάς Κυβερνήσεις, εξ ων η Γαλλική πιέζεται ήδη παρά της Αγγλικής προς υποχώρησιν. Αλλ’ αι ημέραι παρέρχονται, χωρίς να επιτευχθή η αναμενομένη συντόνισις των Αγγλογαλλικών απόψεων, και η ∆ιάσκεψις αδρανεί.
Την 2αν Ιουλίου ο Ισμέτ πασσάς απευθύνει διακοίνωσιν προς τους Συμμάχους αντιπροσώπους, διαμαρτυρόμενος διά την παράτασιν της εκκρεμότητος. Η διακοίνωσις έχει ως εξής:
«Προτείνοντες την 26ην Μαΐου την διευθέτησιν του ζητήματος των Ελληνοτουρκικών αποζημιώσεων, οι Σύμμαχοι διεβεβαίωσαν την Τουρκίαν ότι θα τύχη αναλόγων ευκολιών εις τα δημοσιονομικά ζητήματα τα αφορώντα αυτήν. Αμέσως κατόπιν τούτου επρότεινα την διευθέτησιν των εκκρεμών ζητημάτων και κατ’ εξοχήν των ζητημάτων των διομολογήσεων, της εκκενώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, των τοκομεριδίων και των παραχωρήσεων. Έκτοτε μόνον το ζήτημα των διομολογήσεων διηυθετήθη. Αναφορικώς προς τα απομένοντα εκκρεμή ζητήματα, αι ∆υνάμεις ανέβαλον πάντοτε την λήψιν αποφάσεως και ούτω δεν κατέστη δυνατόν να φθάσωμεν εις την ειρήνην.
»Η τουρκική αντιπροσωπεία κατέβαλε το “μάξιμουμ” των προσπαθειών της, μετήλθε πάντα τα μέσα και έλαβεν υπ’ όψει της την διατύπωσιν ήτις παρεσκευάσθη υπό των εμπειρογνωμόνων των Συμμάχων. Έκτοτε παρήλθον δύο εβδομάδες.
»Κατά την σύσκεψιν της 23 Ιουνίου δεν συνεζητήθησαν τα εκκρεμή ζητήματα, μολονότι ήσαν αναγεγραμμένα εις την ημερεσίαν διάταξιν. Εις πάντα τα διαβήματα εις α προέβην προς τους αντιπροσώπους των Συμμάχων, μοι εδόθη πάντοτε η απάντησις ότι τα εκκρεμή ζητήματα θα συνεζητούντο εντός δύο ημερών. Μολαταύτα παρήλθον τέσσερες ημέραι από του τελευταίου διαβήματός μου και ουδεμίαν απάντησιν έλαβον.
»Εγώ δεν έπαυσα να βεβαιώ ότι είμαι έτοιμος διά την άμεσον λύσιν πάντων των ζητημάτων. Η τουρκική αντιπροσωπεία κατέβαλε πάντοτε πάσαν προσπάθειαν προς αποτροπήν της επιβραδύνσεως της ειρήνης και διά τούτο λαμβάνει την τιμήν να ζητήση παρά της ∆ιασκέψεως την σύγκλησιν συνεδριάσεως, καθ’ ην να συζητηθούν αλληλοδιαδόχως τα ως άνω ζητήματα και ιδίως το ζήτημα των τοκομεριδίων, το οποίον αποτελεί το κυριώτερον εμπόδιον της συσκέψεως της ειρήνης.
Ισμέτ»
3 Ιουλίου: Οι Σύμμαχοι αντιπρόσωποι απαντούν εις την τουρκικήν διακοίνωσιν, αποδίδοντες την επιβράδυνσιν της ειρήνης εις την τουρκικήν αδιαλλαξίαν και δηλούντες ότι δέχονται την σύγκλησιν συνεδριάσεως προς λύσιν των εκκρεμών ζητημάτων. Εις σύσκεψιν των Ισμέτ πασσά και Βενιζέλου διαπιστούται η υπάρχουσα ελληνοτουρκική συμφωνία εφ’ όλων των ζητημάτων.
Ελληνοτουρκική συμφωνία
7 Ιουλίου: Κατατίθεται εις την Γραμματείαν της ∆ιασκέψεως κοινή δήλωσις των αντιπροσωπειών Τουρκίας και Ελλάδος περί της επελθούσης συμφωνίας. Τα συμπληρώσαντα την συμφωνίαν ζητήματα άτινα ελύθησαν είναι τα εξής:
1ον) Το Καραγάτς θα παραδοθή εις την Τουρκίαν ευθύς ως η Εθνοσυνέλευσις της Αγκύρας κυρώση την συνθήκην της ειρήνης. Πάντως η παράδοσις δεν θα γίνη προ του τέλους Σεπτεμβρίου. Οι κάτοικοι της εκχωρουμένης περιοχής θα δύνανται να παραμείνουν εις την εστίαν των 6 μήνας μετά την γενικήν κύρωσιν της συνθήκης. Ακολούθως, εάν θέλουν, θα δύνανται να χρησιμοποιήσουν τας διατάξεις της συμβάσεως περί ανταλλαγής των πληθυσμών.
2ον) Οι Τούρκοι παραιτούνται της αξιώσεως διά την πληρωμήν των επιτάξεων, των οποίων το ποσόν ανήρχετο εις εν εκατομμύριον λιρών στερλινών.
3ον) Η Ελλάς παραιτείται των κατασχεθέντων υπό των Τούρκων ατμοπολοίων, των οποίων ο αριθμός είνε ελάχιστος και συνάμα θα παραδώση εις την Τουρκίαν τα κατασχεθέντα μετά την ανακωχήν του Μούδρου Τουρκικά πλοία.
4ον) Η Τουρκία παραιτείται των εν Θράκη Σουλτανικών κτημάτων, τα οποία θα περιέλθουν εις την Ελλάδα χωρίς να καταβληθή αποζημίωσις δι’ αυτά.
Την αυτήν ημέραν, ο Γάλλος αντιπρόσωπος κ. Πελλέ επισκέπτεται τον Ισμέτ, εις ον ανακοινοί ότι επήλθε συμφωνία μεταξύ των Συμμάχων διά την λύσιν των τριών εκκρεμών ζητημάτων, της οποίας η διατύπωσις είναι η εξής:
1ον) Το ζήτημα των τοκομεριδίων θα μείνη έξω της συνθήκης της ειρήνης, ίνα διευθετηθή διά μεταγενεστέρων διαπραγματεύσεων. Η Γαλλία όμως θα προβή πιθανώς εις την δήλωσιν ότι επιφυλάσσεται να προστατεύση τα συμφέροντα των ομολογιούχων του ∆ημοσίου Οθωμανικού Χρέους.
2ον) Η εκκένωσις της Κωνσταντινουπόλεως θα γίνη ευθύς ως η Εθνοσυνέλευσις της Αγκύρας κυρώση την συνθήκην, χωρίς να αναμένεται η κύρωσις και υπό ετέρας των συμβαλλομένων ∆υνάμεων. Η κύρωσις υπό της Εθνοσυνελεύσεως της Αγκύρας υπολογίζεται ότι θα γίνη κατά τα τέλη του προσεχούς μηνός Αυγούστου. Συνεπώς η εκκένωσις της Κωνσταντινουπόλεως θα γίνη κατά τον Σεπτέμβριον.
3ον) Η Τουρκία θα δεχθή να αναγνωρίση κατ’ αρχήν τας παλαιάς οικονομικάς παραχωρήσεις.
Η συμφωνία αύτη των Συμμάχων εχαρακτηρίσθη γενικώς ως πλήρης υποχώρησις και ανεπτέρωσε τας ελπίδας διά την ευόδωσιν της ∆ιασκέψεως.
Η υπογραφή της ειρήνης
8 Ιουλίου: Την πρωίαν συγκροτείται μακρά σύσκεψις των Συμμάχων και Τούρκων αντιπροσώπων καθ’ ην οι Σύμμαχοι ανέπτυξαν και προφορικώς τας προτάσεις των. Λύεται το ζήτημα της εκκενώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, των Συμμάχων δεχθέντων όπως αύτη συντελεσθή άμα τη επικυρώσει της συνθήκης υπό της Τουρκίας. Το απόγευμα συγκροτείται νέα σύσκεψις παραταθείσα μέχρι της 1 1/2 πρωινής. Κατ’ αυτήν επήλθεν τέλος πλήρης συμφωνία των Συμμάχων και Τούρκων, ήτις και ανεκοινώθη άμα τη λήξει της συνεδριάσεως. Το ζήτημα των τοκομεριδίων παραπέμπεται εις απ’ ευθείας μετά την ειρήνην συνεννοήσεις της Τουρκίας και των πιστωτών της. Οι Σύμμαχοι επιστρέφουν εις την Τουρκίαν το «Γκαίμπεν» και πάντα τα παρ’ αυτών κατασχεθέντα όπλα, τηλεβόλα και εν γένει πολεμικόν υλικόν. Η Τουρκία αναγνωρίζει κατ’ αρχήν τας παλαιάς προς εταιρείας παραχωρήσεις.
9 Ιουλίου: Η Γραμματεία της ∆ιασκέψεως συντάσσει τα σχετικά προς την επελθούσαν συμφωνίαν άρθρα της συνθήκης.
12 Ιουλίου: Νέαι διαφωνίαι συγκλονίζουν την ∆ιάσκεψιν. Οι Τούρκοι πληρεξούσιοι δηλούν ότι η εκκένωσις της Κωνσταντινουπόλεως συνεπάγεται και τον απόπλουν του Συμμαχικού στόλου. Η Αγγλία αξιοί εν τούτοις την παραμονήν δύο πολεμικών πλοίων της εις τα Στενά.
16 Ιουλίου: Αφ’ ου προηγήθηκαν μακραί επί τετραήμερον κατ’ ιδίαν διαπραγματεύσεις Συμμάχων και Τούρκων, οι αντιπρόσωποι συναντώνται εις επίσημον συνεδρίασιν της ∆ιασκέψεως, καθ’ ην λύεται και το τελευταίον αναφυέν ζήτημα, διά Συμμαχικής και πάλιν υποχωρήσεως. Γίνεται δεκτόν όπως ο Συμμαχικός στόλος αποπλεύση άμα τη εκκενώσει, παραμείνει δε ενά εν καταδρομικόν των τριών Συμμάχων μέχρι επικυρώσεως της Συμβάσεως των Στενών.
17 Ιουλίου: Η ∆ιάσκεψις συνέρχεται εν Ολομελεία και επικυροί τας επελθούσας συμφωνίας, ορίσασα την 24 Ιουλίου ως ημέραν υπογραφής της συνθήκης. Τοιουτοτρόπως ετερματίσθησαν διά της τελευταίας ταύτης συνεδριάσεως αι εργασίαι της ∆ιασκέψεως.
24 Ιουλίου: Την 3 1/2 μ.μ. Εις την μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της Λωζάννης υπογράφεται τέλος η συνθήκη της ειρήνης.
Η υπογραφείσα συνθήκη
Η υπογραφείσα συνθήκη της Λωζάννης περιλαμβάνει 143 άρθρα και 15 παραρτήματα.
Το καθ’ αυτόν κείμενον διαιρείται εις τρία μέρη.
Α’ Μέρος – Πολιτικοί όροι
Τμήμα 1 – Εδαφικοί όροι: Σύνορα: Εν Ευρώπη ο Έβρος, εν Ασία η γραμμή της συμφωνίας της Αγκύρας και άλλη γραμμή ήτις υπολείπεται να καθορισθή εν συνεννοήσει μετά της Αγγλίας προς το μέρος της Μοσούλης.
Μέτρα διαχαράξεως των συνόρων. Κατανομή των νήσων: Λήμνος, Σαμοθράκη, Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος εις την Ελλάδα· Ίμβρος, Τένεδος, Γαϊδουρονήσι εις την Τουρκίαν· και η ∆ωδεκάνησος εις την Ιταλίαν. Αφοπλισμός των νήσων.
Τμήμα 2 – Εθνικότητες: Απλή διατύπωσις γενικών αρχών.
Τμήμα 3 – Μειονότητες: Καταστατικός χάρτης ανάλογος προς εκείνον των άλλων συνθηκών ειρήνης.
Β’ Μέρος – ∆ημοσιονομικοί όροι
Τμήμα 1 – ∆ημόσιον Χρέος: Το μέρος τούτο πραγματεύεται περί της κατανομής του χρέους του παλαιού οθωμανικού κράτους μεταξύ των κρατών τα οποία εκληρονόμησαν τα εδάφη εκείνα. Η κατανομή αύτη βασίζεται κατά πρώτον λόγον επί των εισπράξεων των εδαφών τα οποία είχον προσαρτηθή εις έκαστον κράτος.
Τμήμα 2 – ∆ιάφοροι δημοσιονομικοί όροι: Αμοιβαία παραίτησις πάσης αποζημιώσεως και πάσης επανορθώσεως. Η Τουρκία παραιτείται μόνον: α) των 5 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών τα οποία κατεβλήθησαν εις την Αγγλίαν ως προκαταβολή έναντι των θωρηκτών των κατασκευαζομένων εις τα αγγλικά ναυπηγεία και τα οποία κατεσχέθησαν άμα τη κηρύξει του πολέμου· β) των 6 εκατομμυρίων λιρών τα οποία είχον μεταφερθή εις Γερμανίαν και Αυστρίαν.
Γ΄ Μέρος – Οικονομικοί όροι
Τμήμα 1 – Περιουσίαι και πρόσοδοι: Το κεφάλαιον τούτο πραγματεύεται περί της αποδόσεως των περιουσιών και των εξ αυτών προσόδων, εφ’ όσον υφίστανται αύται. Ως αρχή τίθεται η φιλική συνεννόησις, ή άλλως η προσφυγή εις το μικτόν διαιτητικόν δικαστήριον. Μέτρα διά την εκκαθάρισιν των εν Τουρκία γερμανικών και αυστριακών περιουσιών.
Τμήμα 2 – Συμβόλαια και παραγραφαί: Τα παλαιά συμβόλαια διατηρούνται εν ισχύι, εκτός των παραχωρήσεων αίτινες θ’ αποτελέσουν αντικείμενον ιδιαιτέρων συμφωνιών. Τα συμβόλαια τα συναφθέντα υπό της κυβερνήσεως Κωνσταντινουπόλεως μετά το κεμαλικόν κίνημα, την 16 Μαρτίου 1920 (ν.η.), δεν θα κυρωθούν υπό της Εθνοσυνελεύσεως της Αγκύρας.
Τμήμα 3 – Χρέη: Τα προ του πολέμου συναφθέντα ιδιωτικά χρέη είνε απαιτητά.
Τμήμα 4 – Μικτόν διαιτητικόν δικαστήριον: Το δικαστήριον τούτο θα έχη ως έργον την διευθέτησιν όλων των διαφορών αίτινες θα προκύψουν κατά την εκτέλεσιν της συνθήκης.
Παραρτήματα
Σύμβασις των Στενών: Απαγορεύεται η οχύρωσις. Η κυκλοφορία είνε ελευθέρα, εκτός των πλοίων έθνους τινός το οποίον ευρίσκεται εις εμπόλεμον κατάστασιν με την Τουρκίαν. Περιορίζεται ο αριθμός και το ποσόν της συνολικής χωρητικότητος των πολεμικών τα οποία δύνανται να παραμένουν εις τον Εύξεινον.
Σύνορα Θράκης: Λεπτομέρειαι διά το Καραγάτς.
∆ικαστική αρμοδιότης: Τύποι της αποκαταστάσεως της ειρήνης.
Εμπορικαί συμβάσεις: Ελάττωσις των τελωνειακών δασμών επί διετίαν. Ισότης δι’ όλους τους Συμμάχους.
Ανταλλαγή αιχμαλώτων Ελλήνων και Τούρκων. Απόδοσις των πολιτικών ομήρων: ∆ήλωσις περί της χορηγηθείσης δι’ όλας τας κατά την πολεμικήν περίοδον πολιτικάς πράξεις αμνηστείας. ∆ήλωσις περί των εν Ελλάδι μουσουλμανικών ιδιοκτησιών. ∆ήλωσις περί των υγειονομικών ζητημάτων. ∆ήλωσις περί της δικαστικής αρμοδιότητος.
Εκ των διομολογήσεων τούτο μόνον απομένει. Η Τουρκία εκφράζει την πρόθεσιν να προσλάβη εις την υπηρεσίαν της, επί πενταετίαν τουλάχιστον, Ευρωπαίους νομικούς συμβούλους οίτινες θα ασκούν έλεγχον κατά τας δίκας των ξένων εις τουρκικά δικαστήρια. Οι σύμβουλοι ούτοι θα εκλέγωνται εκ καταλόγου τον οποίον θα καταστρώνη το ∆ικαστήριον της Χάγης.
Πρωτόκολλον περί παραχωρήσεων: Οι έχοντες παλαιάς παραχωρήσεις δέον να συνεννοηθούν μετά της τουρκικής κυβερνήσεως. Η Αγγλία διατηρεί τα δικαιώματα της Τούρκις Πετρόλεουμ. Η Τουρκία υπόσχεται ν’ αποκαταστήση αγγλικάς τινάς και γαλλικάς παραχωρήσεις και να χορηγήση αντισταθμίσματα.
Πρωτόκολλον της συμμετοχής του Βελγίου και της Πορτογαλλίας.
Πρωτόκολλον αποχωρήσεως των Συμμαχικών στρατών: Εντός εξ εβδομάδων μετά την εκ μέρους της Τουρκίας κύρωσιν της συνθήκης, το βραδύτερον δε μέχρι της 31 ∆εκεμβρίου 1923.
Η Καθημερινή, 4-7 Αυγούστου 1923
