Εως την τελευταία τριακονταετία του 19ου αιώνα, οι Μυκήνες και η Τροία, δύο πόλεις κεντρικές στα ομηρικά έπη, διατηρούσαν κρυμμένα τα μυστικά τους. Παράλληλα, παρέμενε το ερώτημα για το αν οι στίχοι του μεγάλου ραψωδού απηχούσαν, έστω και λίγο, μια πραγματικότητα που είχε υπάρξει πριν από χιλιετίες, αν είχαν δηλαδή ένα ορισμένο ιστορικό υπόβαθρο. Αυτός που άλλαξε τα δεδομένα ήταν ένας τολμηρός και πολυταξιδεμένος Γερμανός έμπορος, ο Χάινριχ Σλήμαν (1822-1890), ο οποίος είχε γοητευτεί από παιδί από τον Όμηρο και την Ιλιάδα, είχε μάθει πλήθος γλωσσών και είχε νυμφευθεί την Ελληνίδα Σοφία Εγκαστρωμένου. Ήταν το 1870 όταν άρχιζε την ανασκαφή της Τροίας, η οποία τον έκανε διάσημο· έξι χρόνια αργότερα, άρχιζε την ανασκαφή στης Μυκήνες. Και οι δύο αποτέλεσαν σταθμό στην ιστορία της Αρχαιολογίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η συζήτηση τόσο για τα ευρήματά του και τη σημασία τους, όσο και για τις μεθόδους και τον βίο του Σλήμαν υπήρξε συνεχής. Η «Καθημερινή» την παρακολουθούσε και την παρουσίαζε στους αναγνώστες. Στο πλαίσιο αυτό, το 1938 παρουσίασε τις απόψεις του Γερμανού καθηγητή Μάγιερ, ενώ τον Απρίλιο του 1967 δημοσίευσε κατ’ αποκλειστικότητα μια βιογραφία του Σλήμαν γραμμένη από τους Lynn και Gray Poole. Η βιογραφία (μέρος της οποίας περιλαμβάνεται εδώ) δεν ολοκληρώθηκε στην «Κ», καθώς η εφημερίδα διέκοψε την κυκλοφορία της μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Το 1995, ο ομότιμος σήμερα καθηγητής Αρχαιολογίας Γ. Κορρές θα υπογράψει μια σύντομη, πλην εξαιρετικά περιεκτική αποτίμηση του έργου του Σλήμαν. Μια ανάλογη αποτίμηση κάνει και ο Κώστας Νικολέντζος, έχοντας πρόσφατη την έκθεση που οργανώθηκε από το Μουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Βερολίνου, με αφορμή την επέτειο των 200 ετών από τη γέννηση του Σλήμαν.
Ένας χαρισματικός πολίτης του κόσμου
Στις 8 Ιανουαρίου 2023, μια ομάδα μαθητών από το Heinrich Schliemann Gymnasium του Βερολίνου «έκλεινε» με μια παράσταση-δρώμενο τη μεγαλειώδη και σημαντική έκθεση που οργανώθηκε από το Μουσείο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας του Βερολίνου και απεκαλείτο «Schliemann’s Welten – Οι κόσμοι του Schliemann». Τόσο η έκθεση όσο και το μαθητικό δρώμενο ήταν αφιερωμένα στην επέτειο των 200 ετών από τη γέννηση του Γερμανού επιχειρηματία και αρχαιολόγου (6 Ιανουαρίου 1822). Η έκθεση διαιρείτο θεματικά αλλά και χωροταξικά σε δύο τμήματα: το ένα παρουσίασε την περιπετειώδη ζωή και τα ταξίδια του Σλήμαν σε όλη την υφήλιο (Ιαπωνία, Αμερική, Ρωσία, Αίγυπτο κ.α.) και το δεύτερο εξέθετε ευρήματα από τις πολυθρύλητες ανασκαφές του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Ελλάδα (Τροία, Μυκήνες, Τίρυνθα, Ορχομενός).
Γιατί όμως το γερμανικό μουσείο θέλησε να τιμήσει έναν άνθρωπο ο οποίος έζησε και έδρασε τον 19ο αιώνα κι έχει πολλάκις κατηγορηθεί για τις ανορθόδοξες ερευνητικές του μεθόδους ή ακόμη για την παραποίηση ή και τη σκόπιμη παρερμήνευση των ανασκαφικών του δεδομένων; Γιατί ακόμη και σήμερα τα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια αναφέρονται με κολακευτικά σχόλια σε αυτόν και στην Ελληνίδα σύζυγό του; Τι έχει να πει και να διδάξει ο Σλήμαν στον άνθρωπο του 21ου αιώνα;
Κατ’ αρχάς, επινοητικότητα. Ο Γερμανός επιχειρηματίας – αρχαιολόγος αποδείχθηκε ένας «δαιμόνιος» έμπορος, ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις εκμεταλλεύτηκε τη συγκυρία για να αποκτήσει πλούτη. Κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-56), καταγόμενος από ένα ουδέτερο κράτος (Πρωσία), δραστηριοποιείται εμπορικά στη Ρωσία και ασχολείται με την εισαγωγή και την κατεργασία του ινδικού λουλακιού, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στη βαφή των γαλάζιων στολών των Ρώσων πεζικάριων. Λίγο νωρίτερα (1850-1852) είχε μεταβεί στην Καλιφόρνια (ΗΠΑ) για να διευθετήσει τα περιουσιακά ζητήματα του χρυσοθήρα αδερφού του. Εκεί ίδρυσε τράπεζα και κατόρθωσε να διπλασιάσει την περιουσία του.
Ο Σλήμαν υπήρξε ένας γνήσιος κοσμοπολίτης. Το 1858 ταξιδεύει στη Σουηδία, στη ∆ανία, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Αίγυπτο, στο βόρειο Σουδάν, στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στην Τουρκία, ενώ για πρώτη φορά επισκέπτεται την Ελλάδα και κατόπιν μεταβαίνει στη Γαλλία και στην Ισπανία. Η περιήγηση στον Παλαιό Κόσμο ολοκληρώνεται τον Οκτώβριο του 1859. Το 1864-1866 ανοίγει τα φτερά του σε άλλες ηπείρους, καθώς περιηγείται την Ιαπωνία, την Κίνα, τις Ινδίες και τέλος τις ΗΠΑ. Θέλει να ανακαλύψει τον κόσμο, την υφήλιο, θέλει να γνωρίσει «πολλῶν δ᾿ ἀνθρώπων ἄστεα», όπως και ο ομηρικός Οδυσσέας. Εν συνεχεία, δημοσιεύει τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις (La Chine et le Japon au temps presen), δεν μένει όμως μόνο στις περιγραφές των τοπίων, των πόλεων, αλλά προσεγγίζει τα ήθη, τα έθιμα, τις θρησκευτικές πρακτικές, προσπαθεί να μάθει τη γλώσσα κάθε τόπου. Το ανήσυχο και ακούραστο πνεύμα του είναι κάτι εντελώς ανοίκειο και ξένο για την πρώτη –Ρωσίδα– σύζυγό του, Jekaterina.
Ο Γερμανός ερευνητής πρέπει να θεωρηθεί η επιτομή της έννοιας που στις μέρες μας αποκαλούμε «διά βίου μάθηση». Μαθαίνει συνεχώς κι αγόγγυστα ξένες γλώσσες, επινοεί μάλιστα δική του μέθοδο εκμάθησης ξένων γλωσσών, την οποία εκδίδει. Στο τέλος του βίου του γνώριζε καλά έως άριστα δώδεκα γλώσσες, ενώ διέθετε βασικές γνώσεις για άλλες εννέα. Στην ηλικία των 45 ετών, όντας ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας, εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης για να εντρυφήσει στην αρχαία ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία. ∆εν στέκεται όμως εκεί, γνωρίζει καλά πως έχει να αντιμετωπίσει το ακαδημαϊκό κατεστημένο της εποχής, το οποίο θα αμφισβητήσει τα πορίσματα των ερευνών του. Χρειάζεται έναν «νομιμοποιητικό» τίτλο, με τον οποίο θα γίνει αποδεκτός στους επιστημονικούς κύκλους. Μετά από ένα ταξίδι του στην Ελλάδα και την Τρωάδα (1868), συγγράφει στα γαλλικά τη διατριβή του με τίτλο Ithaque, le Péloponnèse, Τroie. Recherches archéologiques και την υποβάλλει προς υποστήριξη και έγκριση στο Πανεπιστήμιο του Ρόστοκ (1869). Μαζί με τη διατριβή επισυνάπτει και βιογραφικό του, γραμμένο στα λατινικά και στα αρχαία ελληνικά, όπου σημειώνει χαρακτηριστικά, δείχνοντας τη μεταστροφή του χαρακτήρα αλλά και ολόκληρης της κοσμοθεωρίας του: «Ἀπέστην oὖν ὁλοσχερῶς τῶν ἐμπορικῶν πραγμάτων, βουλόμενος τραπῆναι ἤδη ὅλως εἰς τὰς μάλιστα τὴν ἐμὴν ψυχὴν θελγούσας ἐπιστήμας». Αλλά ακόμη και μετά τις αρχαιολογικές του επιτυχίες, δεν διακόπτεται ούτε καν περιορίζεται η φιλομάθειά του, ούτε χαλιναγωγείται το ανήσυχο πνεύμα του, καθώς επισκέπτεται τα μουσεία της ∆υτικής Ευρώπης και κυρίως όσα διαθέτουν προϊστορικές συλλογές, για να βρει παράλληλα και συγκρίσιμο υλικό με τα ευρήματα των δικών του ερευνών.
Υπήρξε θιασώτης της διεπιστημονικότητας, καθώς ήξερε πως ο ίδιος δεν διέθετε τις γνώσεις για να αντιμετωπίσει και να ερμηνεύσει το σύνολο των ευρημάτων μιας ανασκαφής. Στις δημοσιεύσεις του υπάρχουν ιδιαίτερα κεφάλαια, τα οποία εκπονούνται από ανθρωπολόγους, επιγραφολόγους, νομισματολόγους κ.ά.
∆ημοσιεύει άμεσα και χωρίς καθυστέρηση τις ανασκαφικές του έρευνες, τα βιβλία του καθίστανται ευπώλητα σε όλη την Ευρώπη και για να αυξήσει έτι περαιτέρω τις πωλήσεις του προσπαθεί, και ενίοτε πετυχαίνει, ο πρόλογος της έκδοσης να γράφεται από έναν δημοφιλή και πασίγνωστο πολιτικό (π.χ. τον πρωθυπουργό της Βρετανίας Gladstone στην έκδοση των Μυκηνών). Για την επαρκή τεκμηρίωση των αρχαιολογικών του δεδομένων χρησιμοποιεί εν εκτάσει τη φωτογραφία, καινοτομία που μόλις εισάγεται στην επιστήμη της Αρχαιολογίας. ∆υστυχώς, απεικονίζει φωτογραφικά μόνο τα ευρήματα και όχι τις ανασκαφικές φάσεις-στρώματα, δηλαδή δεν προβαίνει στην αυτονόητη για τις μέρες μας τεκμηρίωση. Μια άλλη καινοτομία που εισάγει ο Σλήμαν είναι η διενέργεια χημικών αναλύσεων σε τεμάχια χαλκού και χρυσού από τις ανασκαφές των Μυκηνών.
Προωθεί και προβάλλει τις έρευνές του μέσα από τη συγγραφή βιβλίων, από διαλέξεις, άρθρα και καταχωρίσεις σε εφημερίδες, μέσα από την καλλιέργεια σχέσεων και επαφών με πολιτικούς ή/και πολιτειακούς παράγοντες. ∆εν είναι τυχαίο το ότι αναγγέλλει την εύρεση των θαυμαστών τέχνεργων από τον Ταφικό Κύκλο Α΄ των Μυκηνών πρώτα στον βασιλιά Γεώργιο, ενώ παραθέτει δείπνο προς τιμήν του αυτοκράτορα της Βραζιλίας στο εσωτερικό του Θολωτού Τάφου του Ατρέα. Κινείται βάσει όρων μάρκετινγκ και ταυτίζει συγκεκριμένη νεκρική προσωπίδα με τον αρχηγό των Ελλήνων στον Τρωικό Πόλεμο, τον βασιλιά των Μυκηνών, τον ξακουστό Αγαμέμνονα. Και όταν θέλει να εξασφαλίσει τους δικούς του όρους για τη μελέτη των ευρημάτων του από τις Μυκήνες, δεν διστάζει να προτείνει στον τότε γραμματέα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Στ. Κουμανούδη, να μεταφερθούν οι ανεκτίμητοι θησαυροί και να φυλαχθούν στο ανάκτορο του Γεωργίου, ιδέα που προκαλεί την αρνητική αντίδραση του Κουμανούδη. Φυσικά οι διασυνδέσεις του με υψηλά ιστάμενα άτομα τον οδηγούν σε προσπάθειες παράκαμψης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και καταστρατήγησης της κείμενης νομοθεσίας, με αποτέλεσμα την πρόκληση διενέξεων και προστριβών είτε με τον αρχαιολόγο Παν. Σταματάκη, επόπτη των ανασκαφών στις Μυκήνες, είτε με τον Π. Ευστρατιάδη (γενικό έφορο αρχαιοτήτων).
Για την επαρκή τεκμηρίωση των αρχαιολογικών του δεδομένων χρησιμοποιεί εν εκτάσει τη φωτογραφία, καινοτομία που μόλις εισάγεται στην επιστήμη της Αρχαιολογίας.
Ο Χ. Σλήμαν ανεδείχθη σε ένα σημαίνον μέλος της αθηναϊκής κοινωνίας και η κατοικία του, το Ιλίου Μέλαθρον, υπήρξε το σημείο συνάντησης της υψηλής κοινωνίας και των διανοουμένων. Οι Σλήμαν, ο Ερρίκος και η Ελληνίδα σύζυγός του Σοφία, ήταν πάντα φιλόξενοι οικοδεσπότες και συχνά οι βραδιές του συγκέντρωναν τα βλέμματα και προκαλούσαν κοινωνικά σχόλια στον αθηναϊκό Τύπο της εποχής.
Ο Σλήμαν έχει κατανοήσει τη σημασία τού να είσαι μέλος μιας ομάδας, προκειμένου να καταφέρεις πιο εύκολα τους στόχους σου. Μαθαίνει Ελληνικά, νυμφεύεται Ελληνίδα, παρέχει ελληνική παιδεία στα δύο του παιδιά (τον Αγαμέμνονα και την Ανδρομάχη), φτιάχνει το σπιτικό του στην Αθήνα, ασπάζεται, υιοθετεί και προσαρμόζει το αφήγημα της αδιάσπαστης συνέχειας του ελληνικού έθνους. Είναι σίγουρος πως οι Μυκηναίοι ήταν Έλληνες (υπόθεση που θα επιβεβαιωθεί σχεδόν ογδόντα χρόνια αργότερα)· γράφει μάλιστα χαρακτηριστικά σε αίτησή του προς το Υπουργείο Παιδείας και Εκκλησιαστικών: « […] επιθυμώ να γείνω χρήσιμος εις την Ελλάδα ανασκάπτων τας Μυκήνας και την Ολυμπίαν προς διαλεύκανσιν της παναρχαιοτάτης Ιστορίας της Ελλάδος».
Η έκθεση του Βερολίνου τιτλοφορείτο «Οι κόσμοι του Schliemann», όμως ο Γερμανός αρχαιολόγος ήταν αναμφισβήτητα πολίτης του κόσμου, με πολλές προσωπικότητες και συμπεριφορές. Υπήρξε ικανός και επιδέξιος επιχειρηματίας, κορυφαίος οπορτουνιστής, πιστός και φιλόστοργος οικογενειάρχης (τόσο για την πρώτη, την αποκαλούμενη ρωσική οικογένειά του, όσο και για την ελληνική), ενώ ταυτόχρονα συμπεριφέρθηκε με κυνισμό στη Ρωσίδα σύζυγο, την οποία διαζεύχθηκε αφού έλαβε πρώτα την αμερικανική υπηκοότητα. Ο Σλήμαν, παρότι πλούσιος, χαρακτηρίζεται αυστηρός και φειδωλός με τα έξοδα του νοικοκυριού, εμμονικός και πείσμων στις συνήθειές του, ιδιότητες που οδήγησαν τη Σοφία Σλήμαν στη μελαγχολία και ενίοτε στην απόγνωση. Ενώ προσπάθησε να εφαρμόσει επιστημονική μέθοδο στις ανασκαφές του, παραβίαζε συνεχώς την ελληνική νομοθεσία, αγνοούσε ή ερχόταν σε αντιπαράθεση με τον Παν. Σταμάτακη, επόπτη της εν Μυκήναις έρευνας.
Eν κατακλείδι και συνεκτιμώντας τα παραπάνω, μπορούμε να οδηγηθούμε στο ασφαλές συμπέρασμα ότι ο Σλήμαν υπήρξε ένας πρωτοπόρος, ρομαντικός μα και πραγματιστής, αλλά πάνω από όλα ένας χαρισματικός και προικισμένος με απίστευτες ικανότητες και δεξιότητες πολίτης του κόσμου. Είμαι πεπεισμένος ότι και μετά από 100 έτη θα εξακολουθούμε να μιλάμε γι’ αυτόν με θαυμασμό, αναγνωρίζοντάς του πολλά προτερήματα και παραβλέποντας τις σκοτεινές πλευρές της προσωπικότητάς του και της ερευνητικής του δραστηριότητας.
Κώστας Νικολέντζος, Προϊστάμενος του Τμήματος Συλλογών Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
«Με εξαιρετική χαρά αναγγέλλω εις την Υμετέραν Μεγαλειότητα ότι ανεκάλυψα τους τάφους τους οποίους η παράδοσις, που απηχεί ο Παυσανίας, αναγνωρίζει ως τα μνήματα του Αγαμέμνονος, της Κασσάνδρας, του Ευρυμέδοντος και των συντρόφων τους […]. Ευρήκα μέσα στα μνήματα τεράστιους θησαυρούς από αρχαϊκά χρυσά αντικείμενα. Καθώς εργάζομαι από καθαρή αγάπη για την επιστήμη, δεν έχω βεβαίως καμμίαν αξίωσιν επί των θησαυρών αυτών, τους οποίους χαρίζω με ζωηρό ενθουσιασμό αθίκτους στην Ελλάδα. Είθε να δώση ο Θεός οι θησαυροί αυτοί να γίνουν ο ακρογωνιαίος λίθος ενός αμέτρητου εθνικού πλούτου».
16/28 Νοεμβρίου 1876, Επιστολή του Σλήμαν στον βασιλέα Γεώργιο
Ένα πάθος, δύο αγάπες
Ο Σλήμαν σ’ ένα γράμμα που έγραψε την ημέρα του γάμου του σε κάποιο φίλο γράφει: «Όταν ζήτησα από τους γονείς της Σοφίας την άδεια να την παντρευτώ, τους ρώτησα αν τους ενοχλούσε ο προηγούμενος γάμος μου και το διαζύγιο. Εκείνοι απάντησαν: “∆όξα τω Θεώ, δεν θέλουμε το κακό της κόρης μας και θάταν πολύ άσχημο να εμποδίσουμε μια τέτοια ευτυχία για την οποία θα μας ζηλεύη όλη η Ελλάδα. Και δέκα χιλιάδες χρόνια να περιμένουμε δεν θα ξαναέχουμε την τιμή να μας ζητήση την κόρη μας ένας Σλήμαν. Ακόμα και οι Ερινύες θα μας τιμωρήσουν για μια τέτοια αμαρτία, γι’ αυτό πάρε την κόρη μας και ζήσε μαζί της…”».
Έχοντας εξασφαλίσει την πατρική συγκατάθεση, ο Σλήμαν ζήτησε κάπως επιτακτικά ο γάμος να μην αργοπορήση περισσότερο από μερικές εβδομάδες. Η κυρία Βικτωρία δίστασε κάπως, τελικά όμως ο Σλήμαν επεβλήθη. Ο Σλήμαν και ο Βίμπος επρόκειτο να κάνουν μία επίσκεψη ακόμη, όπου θα παρευρισκόταν ολόκληρη η οικογένεια [Καστρωμένου]. Το αν η Σοφία εξεπλάγη βλέποντας τον ξένο που είχε δη στο Αρσάκειο δεν το έδειξε καθόλου. Χαιρέτησε χαμογελώντας το θείο της, που την φίλησε στο μέτωπο και μετά είπε: «Σοφία, από εδώ ο φίλος μου Ερρίκος Σλήμαν». Εκείνη άπλωσε το χέρι της με χάρη.
Κανείς στη διάρκεια εκείνης της απλής συναντήσεως δεν μπορούσε να προβλέψη τις παρεξηγήσεις των επομένων ημερών ή την μελλοντική σύγκρουση δύο ανθρώπων με έντονη προσωπικότητα ή τις θαυμάσιες χαρές που θα μοιράζονταν μαζί δύο πρόσωπα που αγαπιόντουσαν βαθειά. Η Σοφία, σεμνή μ’ ένα απλό βαμβακερό φόρεμα, τα μαύρα της μαλλιά λυτά στους ώμους, ήταν η τυπική εικόνα της νεαρής θυγατέρας που οι γονείς την παρουσιάζουν σ’ έναν επισκέπτη. Λίγο ψηλότερος απ’ τη Σοφία, ο Σλήμαν, με τους κυρτούς ώμους, τα αραιά μαλλιά, δεν ταίριαζε καθόλου σ’ αυτό το λεπτοκαμωμένο κοριτσόπουλο που επρόκειτο να παντρευτή, και μάλιστα γρήγορα.
Στο τραπέζι ο Σλήμαν μιλούσε με ευφράδεια και γοητεία και πνευματική λάμψη, χαρίσματα που ποτέ του δεν φανέρωνε έξω από τον στενό κύκλο των φίλων και της οικογενείας. Εκείνοι απ’ τους γνωστούς του που τον νόμιζαν στεγνό και λιγομίλητο θα νόμιζαν βέβαια αδύνατο το γεγονός ότι σ’ όλη τη διάρκεια του φαγητού κράτησε τους ακροατάς του κυριολεκτικά μαγεμένους. Η οικογένεια η ίδια και οι συγγενείς που ήταν καλεσμένοι έμειναν όλοι γοητευμένοι απ’ τον κοσμοπολίτη αυτόν ταξιδιώτη που μιλούσε με τέτοια οικειότητα για μέρη που εκείνοι ήξεραν μόνον απ’ τον χάρτη.
Η οικογένεια Καστρωμένου δεν ήξερε ότι η επιτυχία του Σλήμαν ήταν το αποτέλεσμα και η εκπλήρωση των νεανικών ονείρων του. Ο Ερρίκος Σλήμαν γεννήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 1822, στο Νόι Μπούκνοβ, στη Γερμανία, και τον επόμενο χρόνο μετεφέρθη στο Ανκερσάγκεν, όπου ο πατέρας του διορίστηκε εφημέριος. Ο Ερρίκος ήταν το ένα απ’ τα επτά παιδιά της οικογενείας, ενώ τα υπόλοιπα ήταν δύο αγόρια και τέσσερα κορίτσια.
Στο σπίτι του πατέρα του, πλάι στην εκκλησία του μικρού χωριού, ο νεαρός Ερρίκος άκουσε για πρώτη φορά τον Ερνέστο Σλήμαν να μιλή για την αρχαία Τροία. Αν και δεν ήταν ούτε επιστήμων ούτε αρχαιολόγος, ο εφημέριος είχε πάθος με την αρχαία ιστορία και συχνά μιλούσε για την τραγική τύχη του Ηρακλείου και της Πομπηίας. Ο Ερνέστος Σλήμαν, που αναφερόταν με θαυμασμό στα μεγάλα κατορθώματα των ομηρικών ηρώων και τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου, βρήκε σύμμαχο τον γιο του, που πάντα υπερασπιζόταν την τρωική περιπέτεια. Ο Ερρίκος λυπόταν που η Τροία εξηφανίσθη χωρίς ν’ αφήση ίχνη.
Η χαρά του παιδιού ήταν απερίγραπτη όταν το 1829 πήρε Χριστουγεννιάτικο δώρο την «Παγκόσμια Ιστορία» του δρος Γκεώργκ Λούντβιχ Γιέρρερ, που είχε και μια εικόνα της Τροίας στις φλόγες. Ο Ερρίκος έλεγε κυριολεκτικά αναστατωμένος στους γονείς του ότι ο Γιέρρερ θάπρεπε να είχε δη την Τροία, γιατί αλλοιώς πώς θα μπορούσε να την παρουσιάση τόσο πιστά. Ο εφημέριος είπε στον γιο του ότι η εικόνα ήταν φανταστική. Ο Ερρίκος όμως δεν πειθόταν. Επέμενε ότι, αν τέτοια μεγάλα τείχη υπήρξαν κάποτε, δεν μπορεί να είχαν καταστραφή τελείως. «Τα ερείπια πρέπει να βρίσκονται θαμμένα στη γη», έλεγε με επιμονή. Και τότε ο Ερρίκος ορκιζόταν ότι κάποια μέρα θα ξέθαβε την Τροία κι ο πατέρας του συμφωνούσε.
Ίσως η παραχώρηση αυτή του πατέρα ήταν για να σταματήση μια ανώφελη συζήτηση και να ξεγελάση κάπως ένα μικρό παιδί που πίστευε σε μύθους για μακρινές χώρες αλλά και για την ίδια τη γειτονιά του. O μικρός Ερρίκος περιπλανιόταν στο Ανκερσάγκεν ψάχνοντας για φαντάσματα που ελέγετο ότι τριγύριζαν εκεί και για κάποιο θησαυρό που ήταν θαμμένος στο νεκροταφείο και στα ερείπια ενός παληού πύργου. Η έμφυτη κλίση του για τα παράξενα και μυστηριώδη φούντωσε κι έγινε πάθος εξ αιτίας αυτών που άκουγε ότι συνέβαιναν εκεί στο μέρος που ζούσε. Υποτίθεται ότι ένα φάντασμα κυκλοφορούσε στον κήπο της εκκλησίας κι ένα άλλο στη λίμνη πέρα απ’ τον κήπο. Ο θησαυρός έλεγαν ότι ήταν θαμμένος σε διάφορες τοποθεσίες μέσα ή γύρω απ’ το χωριό κι ένα πόδι φύτρωνε κανονικά σ’ έναν τάφο στο νεκροταφείο. Στην αυτοβιογραφία του ο Σλήμαν βεβαιώνει ότι «με την παιδική μου αφέλεια τα πίστευα όλα αυτά βέβαια» και διηγείται με λεπτομέρειες την κάθε μια απ’ τις ιστορίες που κυκλοφορούσαν στο χωριό.
Ποιος ξέρει πόσες φεγγαρόλουστες νύχτες θα πέρασε ο νεαρός Ερρίκος σκυμμένος στο παράθυρο του δωματίου του με την ελπίδα να δη το φάντασμα του πάστορος φον Ρούσντοφ, προγόνου του πατέρα του, που κυκλοφορούσε στον κήπο του εφημερίου και την κοπέλλα που έβγαινε τα μεσάνυχτα απ’ τη λίμνη κρατώντας ένα ασημένιο κύπελλο.
Την ημέρα οι εξερευνήσεις του Ερρίκου έπαιρναν μεγαλύτερη έκταση και σε πολλές μεριές μάλιστα άρχισε να σκάβη γεμάτος αισιοδοξία μ’ ένα μιστρί κι ένα μικρό φτιαράκι. Και υπήρχαν τόσα πράγματα για να πιστέψη: ένα μωρό ήταν θαμμένο με την χρυσή κούνια του σ’ ένα μικρό λόφο του γερμανικού χωριού. Θησαυρός ήταν θαμμένος κάπου κοντά στα ερείπια του στρογγυλού πύργου στον κήπο του άρχοντα της περιοχής. Μια μακρυά σειρά από πέτρες στο νεκροταφείο σημάδευαν τον τάφο κάποιου Χέννινγκ, ενός εγκληματία που το αριστερό του πόδι με την μαύρη μεταξωτή κάλτσα προεξείχε από τον τάφο αιώνες τώρα. Άνθρωποι της περιοχής έλεγαν ότι όταν ήταν παιδιά έκοψαν το πόδι και το χρησιμοποίησαν για να ρίξουν φρούτα από το γειτονικό περιβόλι. Μια σημείωση σχετική με το μύθο γραμμένη από τον Σλήμαν όταν είχε περάσει τα πενήντα, ηλικία καθόλου κατάλληλη για «παιδική αφέλεια», δείχνει ότι το ενδιαφέρον του εξακολουθούσε και τότε. «Σύμφωνα με την παράδοση, όταν πριν μερικά χρόνια διόρθωναν την εκκλησία του Ανκερσάγκεν, ένα κόκκαλο από πόδι βρέθηκε σε μικρό βάθος μπροστά στο βωμό όπως με διαβεβαίωσε ο εξάδελφός μου, αιδεσιμώτατος Χανς Μπέκερ, ο τωρινός ιερέας (1879)».
Πολύ λίγοι άνθρωποι τον καιρό που ο Ερρίκος ήταν παιδί συμμερίζονταν την πίστη του στους μύθους. Ο πατέρας του, που τον άφινε ηθελημένα να πιστεύη τις ιστορίες του χωριού του και την ύπαρξη της αρχαίας Τροίας, έζησε τελικά και είδε το γιο του διάσημο, έναν απ’ τους πιο εντυπωσιακούς και συγχρόνως πολυσυζητημένους ανθρώπους του 19ου αιώνος.
Οι περισσότεροι απ’ τους φίλους του Ερρίκου τον κορόιδευαν επειδή συζητούσε διαρκώς για την Τροία και τα παραμύθια που ακούγονταν στο Ανκερσάγκεν. Υπήρχαν όμως και δύο αδελφές, η Λουίζα και η Μίνα Μάικε, που άκουγαν τον Ερρίκο με πολλή προσοχή, πράγμα που τον κολάκευε. Η Μίνα έγινε η αγαπημένη των παιδικών του χρόνων και πάντα την περιελάμβανε στα μελλοντικά του όνειρα.
***
Η ευτυχισμένη ζωή του ευφάνταστου παιδιού, που ονειρευόταν να ξεθάψει την Τροία, ταράχτηκε αναπάντεχα από τον πρόωρο θάνατο της μητέρας του. Τα επόμενα πέντε χρόνια το παιδί δεν είχε πια τίποτα που να του προκαλή χαρά. Ο πατέρας του, που είχε κάνει ερωμένη την υπηρέτρια του σπιτιού πριν κιόλας πεθάνη η γυναίκα του, έστειλε τον μικρό Ερρίκο να ζήση με τον θείο του, τον αιδεσιμώτατο Φρειδερίκο Σλήμαν, πάστορα της εκκλησίας του Κάλκορχσε. Το παιδί περνούσε καλά έως ότου ήρθε η δεύτερη αναποδιά. Ο Ερνέστος Σλήμαν κατηγορήθηκε για υπεξαίρεση των εκκλησιαστικών χρημάτων, τον απήλλαξαν από τα καθήκοντα του πάστορος και δεν αποκατεστάθη ως τα 1838. Στα 1834 ο Ερρίκος εγκατέλειψε το ιδιωτικό σχολείο που φοιτούσε και μπήκε στο πρακτικό λύκειο του Νόι Στρέλιτζ. Η μαθητική του ζωή τελείωσε στα 1836 και σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών μπήκε παραγιός σ’ ένα μπακάλικο στο Φύρστενμπεργκ.
Οι ώρες δουλειάς, απ’ τις πέντε το πρωί ως τις ένδεκα τη νύχτα, δεν άφιναν στο μικρό παραγιό ούτε στιγμή για ανάπαυση και μελέτη. Πουλούσε εμπορεύματα στο κατάστημα, σκούπιζε, ξεπακετάριζε διάφορα τρόφιμα, τα ταχτοποιούσε στα ράφια και έξυνε πατάτες από τις οποίες ο αφεντικός του έκανε το πολύ διαδεδομένο στην περιοχή ουίσκυ από πατάτες.
Οι περισσότεροι από τους φίλους του Ερρίκου τον κορόιδευαν επειδή συζητούσε διαρκώς για την Τροία.
Η ζωή του Ερρίκου ήταν μίζερη, ποτέ όμως δεν έχασε την αγάπη του για μάθηση. Συχνά ξαναθυμόταν ένα βράδυ που έπαιξε μεγάλο ρόλο στη ζωή του. Ο Χέρμαν Νιντερχαΐφερ, γιος του προτεστάντη ιερέα στο Ραίμπελ, στο Μέκλεμπουργκ της Γερμανίας, είχε σχεδόν τελειώσει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο του Νόι Ρούππιν, όταν τον απέβαλαν για ανάρμοστη συμπεριφορά. Ο νεαρός Νιντερχαΐφερ παραδόθηκε στο ποτό, το οποίο, όμως, δεν τον έκανε να ξεχάση τον Όμηρο.
Ένα βράδυ μπήκε στο μαγαζί που δούλευε ο Ερρίκος και απήγγειλε καμιά εκατοστή στίχους της Ιλιάδας, προσέχοντας να δίνη και τον ρυθμικό τόνο που απαιτούσε το μέτρο. «Αν και δεν καταλάβαινα λέξη, μου έκανε τρομερή εντύπωση ο μελωδικός ήχος των λέξεων και μ’ έκαναν να κλάψω για την δυστυχία και την αμορφωσιά μου. Τον έκανα να επαναλάβη τρεις φορές τους ίδιους στίχους, δίνοντάς του κάθε φορά από ένα ποτήρι ουίσκι που το πλήρωνα με τις λίγες δεκάρες, αυτές που αποτελούσαν την περιουσία μου ολόκληρη. Από εκείνη την στιγμή δεν σταμάτησα ποτέ να ευχαριστώ το Θεό που με τη δική του χάρη μπόρεσα να έχω την ευτυχία να μάθω ελληνικά».
Ο Ερρίκος υπέφερε τη δυστυχία του με θάρρος και αρνιόταν να υποταχτή στην εξαντλητική δουλειά και την αρρώστεια, την πείνα και την εγκατάλειψη. Προσβεβλημένος από φυματίωση τον καιρό που δούλευε στο μαγαζί, ανεχόταν στωικά τη βρώμα των φλεγμάτων του και τις αιμοπτύσεις. Αποφασισμένος να μορφωθή και να κερδίση τα χρήματα που του χρειάζονταν για να ξεθάψει την Τροία, ο Ερρίκος εγκατέλειψε τη δουλειά του νοιώθοντας ότι δεν υπήρχε κανένα μέλλον γι’ αυτόν στο στενό περιβάλλον του Φύρστενμπεργκ. Πριν απ’ όλα όμως έπρεπε να ξαναβρή την υγεία του. Νομίζοντας ότι ένα θαλάσσιο ταξίδι θα του έκανε καλό, έπιασε δουλειά σαν καμαρώτος στο μπρίκι «∆ωροθέα», που ετοιμαζόταν να φύγη για τη Νότιο Αμερική, τη χώρα των απεράντων δυνατοτήτων. Το «∆ωροθέα» βγαίνοντας από το Αμβούργο ναυάγησε έξω απ’ το νησί Τέξελ και μετά από πολλές ώρες στο νερό ο νεαρός Ερρίκος κατώρθωσε να φτάση στην ακτή.
Έφτασε ως το Άμστερνταμ, όπου υπέφερε πολύ απ’ το κρύο κι απ’ τη συμπεριφορά των ανθρώπων του γερμανικού προξενείου που έμειναν αδιάφοροι στο χάλι του νεαρού συμπατριώτη τους. Τελικά με τη βοήθεια ενός Πρώσσου προξενικού ο Ερρίκος βρήκε μια δουλειά υπαλλήλου με 32 λίρες το χρόνο, μερικές από τις οποίες εξόδευε για να μάθη καλλιγραφία. Εξασθενημένος από τη φυματίωση και τη στερημένη ζωή, πίεζε τον εαυτό του να μείνη όρθιος την ώρα που τον κατέβαλε ο ύπνος. Ο νεαρός υπάλληλος έμαθε μόνος του να διαβάζη, να γράφη και να μιλή αγγλικά, ανακαλύπτοντας μια δική του μέθοδο που του επέτρεψε να μάθη εννιά γλώσσες στα επόμενα έξη χρόνια και ακόμη περισσότερες αργότερα. Την ημέρα παρακολουθούσε με μανία όλες τις δραστηριότητες των προϊσταμένων του και προσπαθούσε να μάθη τις εμπορικές μεθόδους τους.
Σε ηλικία είκοσι δύο ετών ο Σλήμαν, έχοντας ανακτήσει την υγεία του, έγινε αλληλογράφος και αρχιλογιστής στην επιχείρηση των Β.Η. Σραίντερ και Σία, στο Άμστερνταμ την πρώτη Μαρτίου 1844. Εκείνο τον καιρό τα αγγλικά και γαλλικά του ήταν θαυμάσια και τελειοποίησε και τα ρωσικά, γιατί η εταιρία Σραίντερ διατηρούσε γραφείο στην Πετρούπολη, επειδή εμπορευόταν λουλάκι. Εξ αιτίας της φιλεργείας του και της εξυπνάδας του, ο Σλήμαν εστάλη στην Πετρούπολη ως αντιπρόσωπος των Σραίντερς τον Ιανουάριο του 1846. Με την συγκατάθεση της εταιρίας του Άμστερνταμ άνοιξε δικό του γραφείο στην Πετρούπολη και έγινε ενεργό μέλος της συνομοσπονδίας των χονδρεμπόρων. Κάθε επιτυχία στις επιχειρήσεις του Σλήμαν τον έφερνε πιο κοντά στο όνειρό του να ψάξη για την Τροία.
Στα 1850 ταξίδεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να ερευνήση τον θάνατο ενός αδελφού του, του Λουίς, στην Καλιφόρνια και να απαιτήση την περιουσία του. Ο Ερρίκος, που έζησε την μεγάλη πυρκαϊά του Σαν Φρανσίσκο στα 1851 και παρά λίγο να πεθάνη από κίτρινο πυρετό, μάζεψε μια περιουσία 350.000 δολλαρίων τον καιρό της χρυσοθηρίας στην Καλιφόρνια. Γυρνώντας στην Ρωσία, στο τέλος του 1852, οι δουλειές του πήγαν πολύ καλά στην Πετρούπολη, έτσι που άνοιξε και υποκατάστημα στη Μόσχα. Έμαθε καλά τα ισπανικά, πορτογαλικά, σουηδικά, πολωνικά και μπορούσε να μελετά λατινικά και να διαβάζη ρωμαίους κλασσικούς στο πρωτότυπο. Εκείνο τον καιρό είναι που πήρε μαθήματα ελληνικών απ’ τον Θεόκλιτο Βίμπο.
***
Φλογερός εραστής ο Σλήμαν, βρισκόταν πάντα ανακατεμένος σε ρομαντικές περιπέτειες και οι γυναίκες τον κυνηγούσαν πολύ στην Πετρούπολη και για σύζυγο και για εραστή. Ακόμη και στο Ανγκαρσάγκεν είχε μια πρόωρη τρυφερή ιστορία με την μικρή του φίλη, την Μίνα Μάυνκε, και τα δυο παιδιά είχαν με πολύ σοβαρότητα ορκιστή αιώνια αγάπη. Για πολλά χρόνια μετά την αναχώρηση του Σλήμαν απ’ τη Γερμανία η Τροία και η Μίνα ήταν τα κίνητρα της μεγάλης του προόδου και πραγματικά πόνεσε πολύ όταν έμαθε ότι η φίλη του είχε παντρευτή τον καιρό ακριβώς που θα μπορούσε πλέον κι αυτός να τη ζητήση σε γάμο.
Ο Σλήμαν παντρεύτηκε στα 1852 την Αικατερίνη Λίσκιν, μια Ρωσίδα καλλονή που του χάρισε τρία παιδιά. Αρνήθηκε να συμμεριστή το πάθος του για την Τροία και δεν ταξίδεψε μαζί του για δουλειές ή αναψυχή. Ο Σλήμαν πήγε μόνος του στη Σουηδία, ∆ανία, Ιταλία και Αίγυπτο. Επεσκέφθη την Ιερουσαλήμ και την Πέτρα και ενώ μάθαινε αραβικά με μεγάλη ευκολία ταξίδεψε και στη Συρία. Στα 1859, στην πρώτη του επίσκεψη στην Ελλάδα, σκόπευε να πάη στην ομηρική νήσο Ιθάκη, αναγκάστηκε όμως να εγκαταλείψη την Ελλάδα βιαστικά, γιατί τον καλούσαν οι δουλειές του στην Πετρούπολη.
Η αφοσίωση του Σλήμαν στο μοναδικό του πάθος έδωσε τη δύναμη να αντέξη κακουχίες, μιζέρια και πολλές άλλες αντιξοότητες καθώς προόδευε και γινόταν από αγράμματο παιδί ένας άνθρωπος με μεγάλη μόρφωση, από πάμπτωχο μπακαλόπαιδο ένας κοσμοπολίτης έμπορος με μεγάλο πλούτο. Μεγαλώνοντας την εμπορική αυτοκρατορία του, έκανε επενδύσεις σε εμπόριο ελληνικού λαδιού, σε αμερικανικό μπαμπάκι και φυτείες καπνού και καννάβεως απ’ τη Νότιο Αμερική. Επωφελήθηκε απ’ τον Κριμαϊκό Πόλεμο κι από τον Εμφύλιο Πόλεμο των Ηνωμένων Πολιτειών. Η τόλμη του στο εμπόριο του εξασφάλισε την οικονομική άνεση που του επέτρεψε σε ηλικία σαράντα ενός ετών να ξεκινήση για τον τελικό του σκοπό. Τον ∆εκέμβριο του 1863 είχε πλέον τα χρήματα που του χρειάζονταν για τις ανασκαφές της Τροίας, έγραψε όμως ότι «…πριν αφιερωθώ εντελώς στην αρχαιολογία και στην πραγματοποίηση του ονείρου της ζωής μου θέλω να ταξιδέψω λίγο ακόμη στον κόσμο».
Αυτό το ταξίδι του γύρω από τη Γη περιέγραφε στην οικογένεια Καστρωμένου εκείνο το βράδυ του 1869. Οι άγνωστες χώρες πέρασαν εμπρός από τα μάτια του, καθώς ο Σλήμαν προκαλούσε τρομερό ενδιαφέρον με τις λεπτομέρειες που διηγόταν από κείνο το ταξείδι που είχε ξεκινήσει στα 1864. Ξαναζωντάνεψε την πορεία του στα ερείπια της Καρθαγένης, κοντά στην Τύνιδα, στην Αίγυπτο και στις Ινδίες όπου επεσκέφθη την Καλκούτα, το Μπενάρες, την Άγρα, το Μαδράς, το Λάκναου και το ∆ελχί. Απ’ την Κεϋλάνη και την Ιάβα πήγε στην Κίνα, όπου έμεινε δύο μήνες και επεσκέφθη επτά πόλεις, μεταξύ των οποίων και το Χογκ Κογκ, Σαγκάη, Πεκίνο, και τελείωσε το ταξίδι της ανατολής στην Ιαπωνία. Και δεν ήταν μια απλή περιγραφή των τόπων. Ποικίλοντας τη διήγησή του για χάρη των ακροατών του, τους είπε πως σκαρφάλωσε ως τους πρόποδες των Ιμαλαΐων και περπάτησε στο Μεγάλο Τείχος της Κίνας. Πως ανέβηκε σε καμήλες και ελέφαντες και ταξίδεψε με τα ιδιόμορφα αμάξια που τα έσερναν άνθρωποι και τις μαούνες των ποταμών όπου ζουν μονίμως φτωχοί ψαράδες. Πως εδείπνησε με προσωπικότητες που τα ρούχα τους έλαμπαν απ’ τις πολύτιμες πέτρες και πως αποτραβήχτηκε από βρωμερούς ζητιάνους που τα ρούχα τους ήταν γεμάτα ζωύφια.
Κάθε φορά που ο Σλήμαν σταματούσε για να δοκιμάση τα ωραιότατα φαγητά που του σερβίριζαν, οι ακροατές του του ζητούσαν να συνεχίση. Ενθουσιασμένος απ’ το ενδιαφέρον των ακροατών του και τα σχόλιά τους, συνέχισε να γνέθη τις εξωτικές διηγήσεις του τρώγοντας λίγο και πίνοντας λίγο, όσο μόνο ήταν απαραίτητο για να συγχαρή τον Γεώργιο Καστρωμένο για το ωραίο του κρασί. Την ώρα που παρουσιάστηκαν τα επιδόρπια, ο Σλήμαν ζήτησε συγγνώμη, σηκώθηκε απ’ το τραπέζι και επέστρεψε μ’ ένα πακέττο που το έδωσε στην κυρία Βικτωρία. Ήταν δύο από τα βιβλία του που της τα έκανε δώρο.
Εξήγησε ότι το ένα απ’ αυτά, «Η Ιαπωνία και η Κίνα», τυπωμένο στο Παρίσι το 1866, είχε γραφτή κατά τη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού του απ’ την Ιαπωνία στο Σαν Φραντζίσκο μ’ ένα αγγλικό πλοίο. Το γεγονός ότι το πέρασμα του Ειρηνικού κράτησε πενήντα μέρες έκανε εντύπωση μεγάλη σ’ όλους εκείνους που τα ταξίδια τους στα κοντινά ελληνικά νησιά μετριόντουσαν με τις ώρες.
Το δεύτερο βιβλίο του ήταν «Η Ιθάκη, η Πελοπόννησος και η Τροία», όπου αναφέρονταν οι αρχαιολογικές έρευνες που έκανε το 1868. ∆είχνοντάς το ο Σλήμαν άρχισε να μιλή έντονα. Ο άνθρωπος που λίγο πριν απλώς διηγόταν, έγινε τώρα φανατικός ρήτωρ, η φωνή του άλλαξε, τα μάτια του έλαμψαν. Είπε τις ελπίδες του για το μέλλον και κυττώντας κατ’ ευθείαν τη Σοφία, που δεν καταλάβαινε τον αντίχτυπο των λέξεών του. Μίλησε για την ελπίδα ότι θα έκανε ανασκαφές με επιτυχία και σ’ άλλους αρχαιολογικούς τόπους και για την ανάγκη που ένοιωθε να έχη κοντά του έναν σύντροφο που με πίστη και κατανόηση θα έμενε πάντα στο πλάι του. Κατ’ αρχήν έπρεπε να αποδείξει ότι οι ομηρικοί μύθοι βασίζονταν σε γεγονότα, πράγμα που θα του επέτρεπε να προχωρήση. Σαν προετοιμασία για την αρχαιολογική του εργασία είχε ήδη κάνει κάποιες ανασκαφές στην Ιθάκη, στις Μυκήνες και σε δύο μεριές στην Μικρά Ασία. Κάποια συμπεράσματά του για τις Μυκήνες και ενδείξεις του για την πιθανή τοποθεσία της Τροίας στην Μικρά Ασία βρίσκονταν σε απόλυτη αντίθεση με την γνώμη των περισσοτέρων επιστημόνων. Οι δύο κυριώτερες θεωρίες του τις οποίες ανέφερε σαφώς στο βιβλίο «Η Ιθάκη, η Πελοπόννησος και η Τροία» του χάρισαν τον τίτλο διδάκτορος του Πανεπιστημίου του Ροστόκ. Η φιλοδοξία του από εδώ κι εμπρός ήταν να πετύχη το σκοπό του μαζί με κάποιον που θα μοιραζόταν την παθιασμένη πίστη του ότι η Τροία πραγματικά υπήρξε και ήταν μια μεγάλη και πλούσια πόλις που την περιέγραψε αληθινά ο Όμηρος.
Κανείς στο τραπέζι εκείνο –ούτε ακόμη κι ο ίδιος ο Σλήμαν, πολύ δε λιγώτερο η Σοφία– μπορούσαν να ξέρουν ότι αυτές του οι πεποιθήσεις θα δημιουργούσαν μόνιμες και μεγάλες αντιγνωμίες. Στο μέλλον επρόκειτο να έρθη αντιμέτωπος με διαπρεπείς επιστήμονες, να βρεθή κατηγορούμενος σε κάποια αίθουσα δικαστηρίου, να έρθη σε αντίθεση με βασιληάδες και να ανταγωνιστή κρατικούς υπαλλήλους μεγάλους και μικρούς. Και μ’ όλα αυτά τα εμπόδια όμως η πίστη του θα έμενε ακλόνητη στην ικανοποίηση του μεγάλου πάθους της ζωής του.
Η Καθημερινή, 10-11 Απριλίου 1967
Νέαι απόψεις περί του Ερρίκου Σλήμαν
[…] Η προσωπικότης του Σλήμαν, η οποία ημάς τους Έλληνας ενδιαφέρει περισσότερον των άλλων, δεν είναι γνωστή οποία πράγματι υπήρξεν. Οι ασχοληθέντες με την ζωήν και το έργον του και ιδία ο τελευταίος τούτων Λούντβιχ, δεν ηρεύνησαν πλήρως αυτήν ούτε και εμελέτησαν τον τελευταίον. ∆ι’ αυτό παρουσίασαν ένα Σλήμαν κατεχόμενον από το πάθος του χρυσού, ένα τολμηρόν χρυσοθήραν, ο οποίος κινούμενος από το πάθος τούτο επεδόθη εις τας ανασκαφάς και απεκάλυψε την Τροίαν και τας Μυκήνας.
Και είναι ευτύχημα ότι ένας διαπρεπής επιστήμων, ο Γερμανός καθηγητής Μάγιερ, επεδόθη εις την έρευναν της ζωής και την μελέτην του έργου του διά να μας δώση τον πραγματικόν Σλήμαν, ως άνθρωπον και ως επιστήμονα. […]
Τα μέχρι τούδε συμπεράσματα της ερεύνης του καθηγητού Μάγιερ νομίζω ότι ενδιαφέρουν και το ελληνικόν κοινόν, εφ’ όσον ο μέγας αρχαιολόγος θεωρείται ότι συνέδεσε τόσον στενώς τους δύο πολιτισμούς Ελλάδος και Γερμανίας. Μετά μίαν μακράν συνομιλίαν που είχα μαζύ του εις την Γεννάδειον Βιβλιοθήκην, τα συνοψίζω:
Ο κ. Μάγιερ θ’ αποδείξη με τας μελέτας του που θα δημοσιεύση ότι επλανήθησαν όσοι ασχοληθέντες με τον Σλήμαν, τον ενεφάνισαν ως κινηθέντα εις τας ανακαλύψεις της Τροίας και των Μυκηνών από το πάθος του χρυσοθήρα. Ήτο δε εύκολο να πλανηθούν διότι ο Σλήμαν είχε μίαν πολυετή και εξαιρετικήν δράσιν ως έμπορος και χρυσοθήρας. ∆εν επρόσεξαν τας ανησυχίας και το πάθος της δημιουργίας της άλλης προσωπικότητος του Σλήμαν, της επιστημονικής του. Με όσον πάθος επεδόθη εις το πρώτον, με άλλο τόσον και περισσότερον ενεκολπώθη την επιστήμην διά να εγκαταλείψη τελείως τον έμπορον. Όταν απεφάσισε να φέρη εις το φως τον Μυκηναϊκόν πολιτισμόν και την Τροίαν, έσπευσε να εκποιήση τας επιχειρήσεις του και να επενδύση τον πλούτον του εις ασφαλείς τοποθετήσεις. Αυτό εξάγεται από τας επιστολάς του. Αφού δε έκαμε την τοποθέτησιν του πλούτου του, που ήτο ασφαλώς ένας από τους αξιολόγους κατά την εποχήν εκείνην, επεδόθη εις τας ανασκαφάς χρησιμοποιών τα εισοδήματα των τοποθετήσεών του και συχνά και εκ των κεφαλαίων του. Κανείς, ούτε Κράτος ούτε ιδιώτης τον ενίσχυσεν εις την υπέρ της επιστήμης προσπάθειάν του. Αντιθέτως πολλοί και σπουδαίοι άνθρωποι τότε τον ειρωνεύθησαν. ∆εν επεζήτησεν από τας ανασκαφάς ούτε χρήματα ούτε θησαυρούς. Εφλέγετο από το πάθος να διαφωτίση την ιστορίαν και να δώση την απόδειξιν των αρχαίων ελληνικών πολιτισμών. Το κατωτέρω δημοσιευόμενον απόσπασμα ανεκδότου ιδιοχείρως γραφείσης επιστολής του προς τον ελληνικόν φιλολογικόν σύλλογον Κωνσταντινουπόλεως διαφωτίζει τους σκοπούς και τας φιλοδοξίας του:
Σχλιέμανν προς τον Ελληνικόν Φιλολογικόν Σύλλογον
Ανασκαφαί εν τη Τρωάδι
Επί του όρους Ισσαρλίκ 23/4 Νοεμβρίου 1870
Τέλος Σας παρακαλώ, σεβαστοί αναγνώσται, να μη γελάσητε δι’ εμέ ότι δεν ημπορώ να καυχώμαι με την ανακάλυψιν αγαλμάτων ούτ’ άλλων θησαυρών της τέχνης. Αλλά σας βεβαιώ ότι ουδόλως εσκεπτόμην ποτέ ότι θα ήτο δυνατόν να εύρω εδώ τοιαύτα πράγματα. Αι απαιτήσεις μου είναι πολύ μικραί. Ο μόνος σκοπός των ανασκαφών μου ήτο να εύρω την αληθινήν της αρχαίας «Τροίης» τοποθεσίαν, περί της οποίας εκατόν επιστήμονες έχουν γράψει εκατόν εξαίρετα συγγράμματα, εν ω μέχρι τούδε δεν εδοκίμασεν ακόμα ποτέ κανένας να την ανακαλύψη διά ανασκαφών. Εάν δε αποτύχω εις τούτον τον σκοπόν μου, τότε ήθελον λογαριάσει τον εμαυτόν μου ευτυχέστατον εάν επέτυχον να φθάσω διά των ανασκαφών μου εις το μέγιστον σκότος του προϊστορικού καιρού και να πλουτίσω την επιστήμην διά της ανακαλύψεως ολίγων περιέργων σελίδων της παναρχαιοτάτης ιστορίας του μεγάλου ελληνικού έθνους. ∆ιά τούτο, αντί να με αποκαρδιώση, η λιθινή εποχή ηύξησε τον πόθον μου να φθάσω εις την παρθενικήν γην την πατουμένην υπό των πρώτων κατοίκων της χώρας ταύτης. Θέλω να φθάσω εκεί και εάν έπρεπε να σκάψω ακόμη 50 πόδια βαθύτερον.
Ερρίκος Σχλιέμανν
Από τας επιστολάς του και τα άλλα στοιχεία που συνεκέντρωσεν ο κ. Μάγιερ αποδεικνύεται ότι ο Σλήμαν υπήρξε μία από τας μεγαλυτέρας επιστημονικάς δημιουργίας του κόσμου. Εχάρισεν εις την Ελλάδα και ολόκληρον την ανθρωπότητα το φως χαμένων από χιλιάδων ετών πολιτισμών και διήνοιξεν εις την ιστορίαν νέους δρόμους, ασφαλείς, μάλιστα, ερεύνης. Η αρχαιολογία από των ιδικών του ανακαλύψεων παύει να περιορίζεται εις την αισθητικήν, την ανακάλυψιν ωραίων αγαλμάτων και θησαυρών. Γίνεται έκτοτε η βάσις της ιστορικής ερεύνης και οι σπουδαίοι και οι μεγάλοι αρχαιολόγοι του παρελθόντος αιώνος που ειρωνεύθησαν και κατέκριναν τας επιστημονικάς αυτάς απόψεις του παρεισάκτου εις την επιστήμην των, αναγκάζονται μετ’ ολίγον να συμφωνήσουν.
Η Καθημερινή, 6 Ιουνίου 1938
Πρωτοπόρος της αρχαιολογικής έρευνας
Ο Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890) αποτελεί μία από τις ηγετικές προσωπικότητες του 19ου αιώνα στον τομέα της ανασκαφικής έρευνας, της επιστήμης, της κοινωνικής επικοινωνίας, όπως και της κερδοσκοπικής-εμπορικής επικράτησης.
Μπορεί, στην πρώτη περίπτωση, να συγκριθεί μόνο με τον W. E. Gladstone, τον Βρετανό πολιτικό και ελληνιστή, ενώ στον τομέα της αρχαιολογικής έρευνας με τον Rub. Virchov, τον Oscar Montelious και τον Wilhelm Doerpfeld, πυλώνες της Ανθρωπολογίας και της Αρχαιολογίας του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού κόσμου, αντιστοίχως…
∆εν υπάρχει άλλος επιστήμων και μάλιστα αρχαιολόγος, ο οποίος να άφησε πίσω του τόσο τεράστιο έργο, το οποίο βρίσκεται διάσπαρτο σε διάφορα αρχεία στην Ευρώπη και στην Αμερική· επίσης, δεν υπάρχει άλλος του οποίου ανασκαφικά ευρήματα να βρίσκονται σε τουλάχιστον πενήντα μεγάλα μουσεία ανά τον κόσμον, ενώ οι δημοσιεύσεις για τις ανασκαφές του και τις θεωρίες του να βρίσκονται σε τόσο πολλά αρχεία μουσείων και βιβλιοθήκες.
Ειδικά όσον αφορά τα αρχεία του, με το εν πολλοίς ανέκδοτο υλικό, είναι τρομακτικός ο όγκος της αλληλογραφίας του, της εμπορικής, της κοινωνικής, της επιστημονικής. Ίσως ξενίζουν τα κριτήρια που χρησιμοποιώ, αλλά πρέπει να τονισθούν και να θυμηθούμε ότι υπήρξε έμπορος και μάλιστα εξαιρετικά επιτυχημένος, μέχρι των δυσμών του βίου του, επωφεληθείς και των τυχών του Κριμαϊκού Πολέμου και του πυρετού του ανακαλυπτομένου στην Καλιφόρνια χρυσού και δημιουργήσας τεράστια περιουσία, από την οποία εχρηματοδότησε τις ανασκαφές του.
Ως έμπορος εγνώριζε να εξασφαλίζει την άριστη ποιότητα του εμπορεύματός του, με το να το περιποιείται και να το προβάλλει επικερδέστατα, ενώ γνωρίζουμε ότι με τη δεύτερη, την αρχαιολογική δραστηριότητά του, τα βιβλία για τις ανασκαφές του γίνονταν μπεστ σέλερ, στη Λειψία, στο Βερολίνο και στο Παρίσι, αλλά και στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη, πουλώντας μέχρι και 600 αντίτυπα την πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας τους.
Ο Σλήμαν υπήρξε πρωτοπόρος στην αρχαιολογική έρευνα του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού Αιγαίου. Ωνομάσθη, δικαίως, «πατήρ της Μυκηναϊκής Αρχαιολογίας» και θεωρείται επαξίως ιδρυτής της Νεωτέρας Αρχαιολογίας, χάρις στην υποδειγματική διάρθρωση των συγγραμμάτων του περί Τροίας, Μυκηνών, Βοιωτικού Ορχομενού και Τύρινθας, όπου προσέτρεξε, πρώτος αυτός, με τη συνεργασία πλειάδας ειδικών επιστημόνων στη σφαιρικά τεκμηριωμένη και διεξοδική εξέταση, παράθεση και ανάλυση των ευρημάτων του, σε διεπιστημονικό πλαίσιο.
Ο Σλήμαν είχε απόλυτη επίγνωση της σημασίας των ανασκαφών του και εγκαίρως διέγνωσε ότι είχε ανακαλύψει δύο άγνωστους πολιτισμούς.
Κατηγορήθηκε για πολλά· αρκεί να περιορισθούμε στον επιστημονικό τομέα και να μνημονεύσουμε: την έναρξη των ερευνών του, τόσο στην Τροία όσο και στις Μυκήνες, χωρίς κανονική άδεια· τις καταστροφές που προκάλεσε στην Τροία, όταν επεδίωκε να φτάσει στα βαθύτερα οικιστικά στρώματα· την απώλεια πολύτιμων στοιχείων από την ανασκαφή των Μυκηνών ελλείψει σχεδιαστού και φωτογράφου· την παράνομη εξαγωγή διαφόρων αρχαιοτήτων (από την Τροία στην Ελλάδα, αλλά και από την Αθήνα σε Ιταλία, Ολλανδία, Γερμανία, ∆ανία, Ρωσία, Μ. Βρετανία κ.α.).
Οφείλουμε σε αυτόν: την ανακάλυψη δύο εκ των σπουδαιοτέρων πολιτισμών του προϊστορικού και πρωτοϊστορικού Αιγαίου (τρωικός και μυκηναϊκός)· τη δημοσίευση σημαντικών αρχαιολογικών συγγραμμάτων· την επέκταση κατά 1.000 έτη του ιστορικού μας παρελθόντος· την πρώτη εφαρμογή της διεπιστημονικής ερευνητικής συνεργασίας στην αρχαιολογική επιστήμη· την πρώτη εφαρμογή της συγκριτικής μεθόδου· την αύξηση του τουριστικού συναλλάγματος στη χώρα μας.
Ο Σλήμαν είχε απόλυτη επίγνωση της σημασίας των ανασκαφών του και εγκαίρως διέγνωσε ότι είχε ανακαλύψει δύο άγνωστους πολιτισμούς. Ανέμενε ότι με την ανασκαφή που είχε προγραμματίσει στην Κνωσό, θα ανακάλυπτε κι έναν τρίτο…
Η ζωή του υπήρξε ένας θρύλος. Παραμένει ακόμη και σήμερα ο μύθος της αρχαιολογίας. Εξακολουθεί να απασχολεί τον παγκόσμιο Τύπο, 105 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Γεώργιος Στυλ. Κορρές, Η Καθημερινή, 21 Μαΐου 1995
