«Νέα εποχή με Σημίτη ξεκινά το ΠΑΣΟΚ»
Στις 20 Νοεμβρίου του 1995, ο Ανδρέας Παπανδρέου εισήχθη στο «Ωνάσειο» με σοβαρά προβλήματα υγείας. Κατόπιν πιέσεων που του ασκήθηκαν, υπέβαλε την παραίτησή του από το πρωθυπουργικό αξίωμα στις 15 Ιανουαρίου 1996. Τρεις ημέρες μετά, ο «Νο 1 εσωκομματικός του αντίπαλος» Κώστας Σημίτης εξελέγη διάδοχός του στην πρωθυπουργία από την Κοινοβουλευτική Ομάδα του κόμματος, επικρατώντας στον δεύτερο γύρο με 86 ψήφους έναντι 75 του Άκη Τσοχατζόπουλου. Διεθνή πρακτορεία ειδήσεων τον χαρακτήρισαν «φιλοευρωπαίο», «εκσυγχρονιστή», «μεταρρυθμιστή» και «τεχνοκράτη», και ο εγχώριος Τύπος είχε πρωτοσέλιδους τίτλους όπως «Νέα εποχή με Σημίτη ξεκινά το ΠΑΣΟΚ» και «Νίκη των εκσυγχρονιστών». Δυο μόλις ημέρες μετά την ανάγνωση των προγραμματικών της δηλώσεων, η κυβέρνηση Σημίτη ήρθε αντιμέτωπη με την κρίση των Ιμίων, που έφερε Ελλάδα και Τουρκία στα πρόθυρα πολέμου και έληξε με την απόσυρση των στρατιωτικών δυνάμεων των δύο χωρών από την περιοχή και την υποστολή των σημαιών.
Ο Α. Παπανδρέου έφυγε από τη ζωή στις 23 Ιουνίου 1996. Στο διάστημα 27-30 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε το ήδη προγραμματισμένο 4ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, με σκοπό την εκλογή νέου προέδρου. Θέλοντας να θέσει υπό τον έλεγχό του και τον κομματικό μηχανισμό, ο 60χρονος Κ. Σημίτης τόνισε στους συνέδρους: «Εφόσον δεν εκλεγώ πρόεδρος, θα παραιτηθώ από πρωθυπουργός». Τελικά, πραγματοποιήθηκε το θέλημά του, με τον ίδιο να λαμβάνει ποσοστό 53,77% έναντι 46,23% του Α. Τσοχατζόπουλου.
Έρευνα της εταιρείας PRC, η οποία πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα και δημοσιεύτηκε στα Νέα στις 20 και 22 Ιουλίου, κατέγραφε μια εντυπωσιακή άνοδο της δημοτικότητας του Κ. Σημίτη, που έφτανε το 75,1%, ενώ τη χαμηλότερη δημοτικότητα ανάμεσα στους πολιτικούς αρχηγούς παρουσίαζε ο πρόεδρος της Ν.Δ. Μιλτιάδης Έβερτ, με ποσοστό 32,9%. Επίσης, στην παράσταση νίκης, το ποσοστό του ΠΑΣΟΚ είχε εκτοξευθεί στο 46%, ενώ της Ν.Δ. είχε υποχωρήσει στο 23,4%. Όσον αφορούσε την πρόθεση ψήφου, σύμφωνα με τις πανελλαδικές μετρήσεις της PRC για τα Νέα, καταγραφόταν μια μάχη «στήθος με στήθος» ανάμεσα στα δύο μεγάλα κόμματα.
Στις αρχές Αυγούστου, η εκλογολογία είχε φουντώσει, με τον Κ. Σημίτη να σκέφτεται σοβαρά «να αξιοποιήσει το θετικό κλίμα που είχε διαμορφωθεί υπέρ του ΠΑΣΟΚ» όπως έγραφε η Ελευθεροτυπία, η οποία τόνιζε: «Όλα δείχνουν ότι πάμε για… Κάλπες-εξπρές».
Η προκήρυξη πρόωρων εκλογών
Στις 23 Αυγούστου, ο πρωθυπουργός επισκέφθηκε τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο για να του εισηγηθεί την προκήρυξη εκλογών στις 22 Σεπτεμβρίου. Ο Κ. Σημίτης επικαλέστηκε την αντιμετώπιση πέντε «εξαιρετικής σημασίας εθνικών θεμάτων» για την απόφασή του: την ισότιμη συμμετοχή της χώρας στην εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τον ριζικό εκσυγχρονισμό της οικονομίας και της κοινωνίας, τη δρομολόγηση τομών και μεταρρυθμίσεων στη διοίκηση, στην παιδεία, στους θεσμούς και στους μηχανισμούς κοινωνικής πρόνοιας, την ανάληψη πρωτοβουλιών στα Βαλκάνια και στην ευρύτερη περιοχή που θα εμπεδώσουν τη συνεργασία και την ειρήνη και θα κατοχυρώσουν τα ελληνικά συμφέροντα, και την προάσπιση των εθνικών δικαίων στην Ελλάδα και στην Κύπρο.
Ο πρόεδρος της Ν.Δ. Μ. Έβερτ κατηγόρησε τον Κ. Σημίτη για «αναξιοπιστία, αφερεγγυότητα και ενσυνείδητα ψέματα», υπενθυμίζοντας τη δέσμευση του πρωθυπουργού για εξάντληση της τετραετίας.
Στις 24 Αυγούστου, έγινε η θυροκόλληση του προεδρικού διατάγματος για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη εκλογών.
Οι εκλογές αυτές σηματοδότησαν τη «λήξη ενός ολόκληρου ιστορικού κύκλου», όπως διαπίστωνε ο Κώστας Λαλιώτης, τονίζοντας ότι ήταν η πρώτη φορά που διεξαγόταν μια εκλογική αναμέτρηση «χωρίς την ηγετική παρουσία των “ιερών τεράτων” της Μεταπολίτευσης». Σε ανάλογο μήκος κύματος κινήθηκε και η διαπίστωση της Δήμητρας Λιάνη-Παπανδρέου, η οποία ανέφερε ότι «Οι εκλογές χωρίς τον Ανδρέα είναι έργο χωρίς πρωταγωνιστή».
Εκτός από τους ηγέτες των δύο μεγαλύτερων κομμάτων, αρχηγικό ντεμπούτο σε εθνικές εκλογές έκαναν ο Νίκος Κωνσταντόπουλος του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου και ο Δημήτρης Τσοβόλας του νεοπαγούς ΔΗΚΚΙ.
Η πόλωση και η όξυνση του πολιτικού κλίματος χαρακτήρισαν και αυτή την αναμέτρηση, με τον Κ. Σημίτη να κατηγορεί ως υπαίτιο τον Μ. Έβερτ και εκείνον να του ανταποδίδει τις κατηγορίες.
Οι (αντικρουόμενες) δημοσκοπήσεις έδειχναν «σκληρό ντέρμπι»
Σύμφωνα με πανελλαδική δημοσκόπηση της ΜRΒ, που παρουσιάστηκε στο Mega στις 9 Σεπτεμβρίου, το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης συγκέντρωνε τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων σε ποσοστό 31% έναντι 30,6% του ΠΑΣΟΚ. Την ίδια ημέρα, δημοσιεύτηκε στα Νέα η πανελλαδική δημοσκόπηση της εταιρείας PRC, που έφερνε σε απόσταση αναπνοής τα δύο μεγάλα κόμματα, με το κυβερνών κόμμα να συγκεντρώνει ποσοστό 32,8% και τη Ν.Δ. 31,9%.
Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις, που δημοσιοποιήθηκαν στις 12/9 (λόγω της απαγόρευσης της δημοσιοποίησης ή της αναπαραγωγής δημοσκοπήσεων το τελευταίο δεκαήμερο πριν από τις εκλογές), δεν επέτρεπαν την εξαγωγή κάποιου βέβαιου συμπεράσματος για την έκβαση της εκλογικής αναμέτρησης: H πανελλαδική έρευνα της ICAP που διενεργήθηκε για λογαριασμό της Ελευθεροτυπίας έδειχνε το ΠΑΣΟΚ να προηγείται με 31,9% έναντι 29,9% της Ν.Δ. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα δημοσκόπησης της ΔΗΜΕΛ που δημοσιεύτηκαν στην Καθημερινή, η Ν.Δ. συγκέντρωνε ποσοστό 28,84% και το ΠΑΣΟΚ 27,33%. Στο πανελλαδικό γκάλοπ της Research International, που διενεργήθηκε για λογαριασμό του τηλεοπτικού σταθμού Star, το ΠΑΣΟΚ προηγούνταν με 31,2% έναντι 28,6% της Ν.Δ.
Να σημειωθεί ότι ήταν σημαντικό το προβάδισμα του ΠΑΣΟΚ απέναντι στη Ν.Δ. στην παράσταση νίκης, ενώ ο Κ. Σημίτης θεωρούνταν το καταλληλότερο πρόσωπο για την πρωθυπουργία από την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος, με μεγάλη διαφορά από τον Μ. Έβερτ, και παράλληλα κέρδιζε την προτίμηση ενός αξιόλογου τμήματος των παραδοσιακών ψηφοφόρων της Ν.Δ.
«Εκλογές με δυτικοευρωπαϊκό χαρακτήρα»
Οι μεγάλες συγκεντρώσεις-σόου περιορίστηκαν κατά πολύ, το ίδιο και οι αφίσες, και ως εκ τούτου οι εκστρατείες των (δύο μεγάλων, κυρίως) κομμάτων βασίστηκαν λιγότερο, σε σχέση με το παρελθόν, στη συμβολή των μελών τους. Τα κόμματα έδωσαν έμφαση στην παρουσίαση των θέσεων και των προγραμμάτων τους μέσω της τηλεόρασης, που εδραίωσε την κυριαρχία της ως μέσου πολιτικής επικοινωνίας (και κατέστησε ακόμη πιο αναγκαία την προσφυγή των κομμάτων στους επαγγελματίες της πολιτικής επικοινωνίας): Εκτός από τον δωρεάν χρόνο που παραχωρήθηκε στα κόμματα, υπήρξε «βομβαρδισμός» με σποτ (αρνητικού χαρακτήρα, σε μεγάλο βαθμό) αλλά και συνεντεύξεις Τύπου, εκδηλώσεις και ενέργειες που τραβούσαν το ενδιαφέρον των καναλιών και, βέβαια, η πρώτη «τηλεμαχία» των ηγετών των δύο μεγάλων κομμάτων. Ο διεθνής Τύπος σημείωνε ότι οι εκλογές «είχαν έτσι έναν περισσότερο δυτικοευρωπαϊκό χαρακτήρα, με λιγότερη δημαγωγία και πολύ λιγότερη προσωπολατρία» και ο εγχώριος Τύπος, για να περιγράψει την τάση των ψηφοφόρων να βιώσουν την προεκλογική περίοδο κυρίως από τη μικρή οθόνη, έκανε λόγο για «εκλογές του καναπέ», με τον Γεράσιμο Αρσένη να παρατηρεί: «Ο καναπές είναι ένα επικίνδυνο στοιχείο στον πολιτικό προβληματισμό».
Νέοι, ετεροδημότες και απόδημοι στο «στόχαστρο» των κομμάτων
Δικαίωμα να ψηφίσουν για πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές είχαν 492.874 νέοι εκλογείς, τους οποίους τα κόμματα επιχείρησαν να προσεγγίσουν.
Τα δύο μεγάλα κόμματα έδωσαν ακόμη μεγαλύτερη, σε σχέση με το παρελθόν, βαρύτητα στις μετακινήσεις ψηφοφόρων, μια «επιχείρηση» που απορρόφησε μεγάλο μέρος από τους προϋπολογισμούς τους, καθώς χορηγούσαν «σχεδόν δωρεάν» εισιτήρια για κάθε μεταφορικό μέσο. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, η κινητοποίηση του ΠΑΣΟΚ, με το σύνθημα «Ταξίδι προς την ελπίδα», αφορούσε τη μετακίνηση 250.000-300.000 ετεροδημοτών και 50.000 αποδήμων. Η Ν.Δ. έθεσε ως στόχο τη μετακίνηση 250.000 ετεροδημοτών και 70.000 αποδήμων. Στόχος τόσο του ΚΚΕ όσο και του Συνασπισμού ήταν να μετακινήσουν από 30.000 έως 50.000 ψηφοφόρους το κάθε κόμμα.
Δωρεάν χρόνος στα κόμματα και από την ιδιωτική ραδιοτηλεόραση
Ο νόμος 2429/1996 όρισε ότι, με κοινή υπουργική απόφαση, που εκδιδόταν έπειτα από γνώμη του ΕΣΡ και πρόταση της Διακομματικής Επιτροπής Εκλογών, ρυθμίζονταν, με κριτήριο την αναλογική ισότητα, οι όροι, οι προϋποθέσεις και ο χρόνος προβολής κατά την προεκλογική περίοδο των πολιτικών κομμάτων και συνασπισμών από τα κρατικά και ιδιωτικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα.
Για το ΠΑΣΟΚ, τη Ν.Δ., την ΠΟΛΑΝ, το ΚΚΕ και τον Συνασπισμό ίσχυσαν τα εξής: Η ΕΡΤ και οι ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σταθμοί εθνικής και τοπικής εμβέλειας είχαν την υποχρέωση να μεταδώσουν μία συνέντευξη Τύπου με καθένα από τους αρχηγούς των κομμάτων, να οργανώσουν τέσσερις τουλάχιστον συζητήσεις στρογγυλής τράπεζας με εκπροσώπους των κομμάτων και να διαθέσουν δωρεάν ένα δεκάλεπτο την εβδομάδα σε καθένα από τα κόμματα για την παρουσίαση των προγραμμάτων τους. Στα δεκάλεπτα που θα μετέδιδε η ΕΡΤ, επιτρεπόταν στα κόμματα να μεταδώσουν διαφημιστικά μηνύματα, τα οποία όμως δεν μπορούσαν να υπερβούν το 1/3 του συνολικά διατιθέμενου χρόνου. Επιπλέον, η ΕΡΤ είχε την υποχρέωση να μεταδώσει σε εθνικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο μια συνέντευξη διάρκειας 60 λεπτών του αρχηγού κάθε κόμματος και να καλύψει μία προεκλογική συγκέντρωση καθενός από τα κόμματα. Επίσης, όλοι οι τηλεοπτικοί σταθμοί όφειλαν να μεριμνούν ώστε στην προβολή των κομμάτων να τηρείται η αρχή της αναλογικής ισότητας. Χρόνος δόθηκε και σε άλλα κόμματα.
Σύμφωνα με έρευνα του Στέλιου Παπαθανασόπουλου: Το ΠΑΣΟΚ δημιούργησε 37 σποτ (που προβλήθηκαν 1.655 φορές, με airtime περίπου 20 ώρες), η Ν.Δ. 26 σποτ (που προβλήθηκαν 1.365 φορές, με airtime περίπου 12 ώρες), η Πολιτική Ανοιξη 9 σποτ (που προβλήθηκαν 399 φορές), το ΚΚΕ 2 σποτ (που προβλήθηκαν 39 φορές) και ο Συνασπισμός 7 σποτ (που προβλήθηκαν 126 φορές). (Τα στοιχεία ήταν της Nielsen και αφορούσαν το Mega, τον ANT1, το Star, τον ΣΚΑΪ, το New Channel, το Filmnet και την ΕΡΤ.) Το περιοδικό Media View κατέγραψε ότι κατά την προεκλογική περίοδο, τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ εμφανίστηκαν 263 φορές στα τηλεοπτικά κανάλια και της Ν.Δ. 203 φορές, ενώ τα στελέχη του Συνασπισμού και της Πολιτικής Ανοιξης «μέτρησαν» 51 εμφανίσεις, του ΚΚΕ 48 και του ΔΗΚΚΙ 42. Τα στοιχεία της Media Services έδειξαν ότι η τηλεόραση απορρόφησε το 83% της διαφημιστικής δαπάνης των κομμάτων στα ΜΜΕ, ενώ το ραδιόφωνο το 10,6% και ο έντυπος Τύπος (εφημερίδες / περιοδικά) μόλις το 5,6%*.
Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία της εταιρείας τηλεμετρήσεων AGB, στην προεκλογική περίοδο το ποσοστό των πολιτικών εκπομπών έφθασε στο 7,6% επί του συνολικού τηλεοπτικού χρόνου των μεγαλύτερων καναλιών**.
(*) Παπαθανασόπουλος, ό.π., σελ. 53, 54, 56.
(**) Κώστας Χαλβατζάκης, «Οι εκλογές του καναπέ», Το Βήμα της Κυριακής, 2 Απριλίου 2000, σελ. 78.
Η τηλεοπτική «μονομαχία» Κ. Σημίτη – Μ. Έβερτ
Στην αναμέτρηση του ’96 έλαβε χώρα η πρώτη τηλεοπτική αντιπαράθεση των ηγετών των δύο μεγαλύτερων κομμάτων στην Ελλάδα. Οι δύο πολιτικοί αρχηγοί δεν επιτρεπόταν να συνομιλήσουν μεταξύ τους, να θέσουν ερωτήματα και να κάνουν απευθείας διάλογο, αλλά έπρεπε μόνο να απαντήσουν στις ερωτήσεις των τριών δημοσιογράφων. Θα γίνονταν 15 ερωτήσεις στον κάθε αρχηγό, ενώ οι απαντήσεις έπρεπε να δοθούν σε 2 λεπτά.
Σύμφωνα με τον φιλοκυβερνητικό Τύπο, ο Κ. Σημίτης επέδειξε «σοβαρότητα», «υπευθυνότητα», «σύνεση» και «ειλικρίνεια», και «κατατρόπωσε τον πολιτικάντη» αντίπαλό του, ο οποίος «απέφευγε πολλές φορές να απαντήσει στα ζητήματα που ετίθεντο» και «έθετε άμεσα ερωτήματα στον αντίπαλό του». Για τις φιλονεοδημοκρατικές εφημερίδες, «ο καθηγητάκος πρωθυπουργός υπέστη Βατερλό από τον Μ. Έβερτ», ο οποίος ήταν «αυθεντικός», «δυναμικός» και «αποφασιστικός». Για την Αυγή, οι δύο αντίπαλοι ήταν «πολύ λίγοι για τόσο μεγάλο θόρυβο», ενώ για τον Ριζοσπάστη ήταν «αμερικάνικες καρικατούρες που συμμετείχαν σε κακοπαιγμένη θεατρική τηλεοπτική παράσταση». Ο Λάκης Λαζόπουλος παρατήρησε: «Oι δύο αρχηγοί μπέρδεψαν τα καφενεία: ο Έβερτ πήγε στο πράσινο και ο Σημίτης στο μπλε».
Ακόμη περισσότερα χρήματα στα κόμματα
Ο νόμος 2429/1996 διεύρυνε τον αριθμό των κομμάτων που δικαιούνταν κρατική χρηματοδότηση και η ετήσια οικονομική ενίσχυση των κομμάτων από το κράτος διακρίθηκε πλέον σε τακτική και εκλογική.
Η ετήσια τακτική χρηματοδότηση ανήλθε σε ποσοστό 1,2%Ο των τακτικών εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού.
Η εκλογική χρηματοδότηση δινόταν κάθε φορά που διεξάγονταν εθνικές εκλογές (ή ευρωεκλογές), ορίστηκε σε ποσοστό έως 0,5%Ο των τακτικών εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού και χορηγούνταν σε δύο φάσεις: To 60% του συνολικού ποσού δινόταν πριν από τις εκλογές σε κόμματα και συνασπισμούς που είχαν εκπροσώπηση στη Βουλή ή/και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το υπόλοιπο 40% χορηγούνταν μετά τις γενικές βουλευτικές εκλογές αναλογικά στα κόμματα και στους συνασπισμούς που είχαν καταρτίσει πλήρεις συνδυασμούς τουλάχιστον στο 70% των εκλογικών περιφερειών και είχαν λάβει ποσοστό τουλάχιστον 1,5%.
Επίσης, θεσμοθετήθηκε η ετήσια οικονομική ενίσχυση των κομμάτων για ερευνητικούς και επιμορφωτικούς σκοπούς με ποσό ίσο με το 0,1%Ο των τακτικών εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού.
Τα ανωτέρω ποσοστά κρατικής χρηματοδότησης θα μειώνονταν με τον ν. 2469/1997.
Στον πίνακα αποτυπώνονται αναλυτικά τα ποσά που δόθηκαν σε κάθε κόμμα το 1996.
Ο ίδιος νόμος απαγόρευε στα κόμματα την ανάρτηση ή επικόλληση αεροπανό, πανό, αφισών και κάθε άλλου είδους διαφημιστικού υλικού, εκτός των χώρων εκείνων που είχαν νομίμως καθορισθεί γι’ αυτόν τον σκοπό, όπως επίσης και να προβάλλουν τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά διαφημιστικά μηνύματα που υπερέβαιναν σε διάρκεια τον χρόνο που καθοριζόταν από κοινή υπουργική απόφαση.
Ο νόμος έθεσε (για πρώτη φορά) ανώτατο όριο στις εκλογικές δαπάνες των κομμάτων (στις οποίες συνυπολογιζόταν και η αξία των αποτιμώμενων παροχών και διευκολύνσεων), αναφέροντας ότι δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει σε ποσό το 40% της τελευταίας κάθε φορά καταβληθείσας, στο σύνολο των κομμάτων, συνολικής τακτικής χρηματοδότησης.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Δεσμεύσεις για «μια νέου τύπου εκλογική μάχη»
Στο ξεκίνημα της προεκλογικής περιόδου, ο Κ. Σημίτης ανακοίνωσε ότι το ΠΑΣΟΚ θα δώσει «μια εκλογική μάχη ποιότητας, θέσεων και ύφους», δεν θα καταφύγει στην αρνητική προπαγάνδα και θα αποφύγει τις πολυδάπανες και τεχνητές συγκεντρώσεις, όπως επίσης και την αφισορρύπανση. Είπε, επίσης, ότι δεν βλέπει τον Μ. Έβερτ «ως μονομάχο, ούτε την πολιτική ζωή σαν ένα ρινγκ» και υπογράμμισε: «Δεν θα υποσχεθώ παροχές, ούτε θα μοιράσω δισεκατομμύρια». Ωστόσο, στην πράξη, κάποιες υποσχέσεις δεν θα τηρούνταν: Το ΠΑΣΟΚ θα χρησιμοποιούσε πολλά αρνητικά σποτ εναντίον της Ν.Δ. και του ηγέτη της και ο ίδιος ο Κ. Σημίτης θα πραγματοποιούσε σωρεία προσωπικών επιθέσεων εναντίον του αντιπάλου του, ενώ ο αντιπολιτευόμενος Τύπος θα έκανε αναφορές όπως: «Το φιλολαϊκό προσωπείο φοράει ο Κ. Σημίτης, ο οποίος μοιράζει υποσχέσεις εκατοντάδων δισ. σε κάθε περιοχή που περιοδεύει».
«Το νέο στοίχημα»
Αφού έκανε λόγο για «το ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής» και υποστήριξε ότι «το νέο μας στοίχημα είναι να κάνουμε την Ελλάδα χώρα του 21ου αιώνα», ο Κ. Σημίτης παρουσίασε τις προγραμματικές δεσμεύσεις του κόμματος, στις 3 Σεπτεμβρίου. Μεγάλη έμφαση δόθηκε στην προβολή του κοινωνικού προσώπου του ΠΑΣΟΚ, όπως επίσης στην πάταξη της φοροδιαφυγής, στον περιορισμό της σπατάλης του δημόσιου τομέα, στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας, στην προσέλκυση επενδύσεων, στην αύξηση των πραγματικών αμοιβών των εργαζομένων και των παραγωγών, στις δημόσιες επενδύσεις για την ανάπτυξη των υποδομών και στην περαιτέρω μείωση του πληθωρισμού.
Την επόμενη ημέρα, ο Κ. Σημίτης εστίασε στις υποσχέσεις του κυβερνώντος κόμματος για τους αγρότες, τους μικρομεσαίους και τους χαμηλοσυνταξιούχους, στους οποίους τα ήδη εξαγγελθέντα μέτρα του Μ. Έβερτ έβρισκαν μεγάλη απήχηση, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις. Επίσης, παρουσίασε τα μέτρα για την απασχόληση, δεσμευόμενος, μεταξύ άλλων, για τη δημιουργία 180.000 νέων θέσεων εργασίας.
Άμεση αλλαγή τακτικής
Με τις δημοσκοπήσεις να καταγράφουν ένα σχετικά χαμηλό ποσοστό συσπείρωσης στους κόλπους του, το ΠΑΣΟΚ άλλαξε άρδην την τακτική του, εγκαταλείποντας εκείνη των «ήπιων τόνων» και της «νηφάλιας και ουσιαστικής αντιπαράθεσης» (όπως αρχικά είχε υποσχεθεί ο ηγέτης του) και καταφεύγοντας «στην ένταση της δικομματικής αντιπαράθεσης και πόλωσης, με την υιοθέτηση υψηλών τόνων», όπως σημείωνε ο Ριζοσπάστης*.
Μεταξύ άλλων, ο Κ. Σημίτης:
• Προβάλλοντας το επιχείρημα ότι στις εκλογές δεν κρίνεται μόνο ποιο κόμμα θα κυβερνήσει τη χώρα και με ποιο πρόγραμμα, αλλά και ποιος θα είναι πρωθυπουργός, έβαλε κατ’ επανάληψη στο στόχαστρό του τον αρχηγό της Ν.Δ., τον οποίο χαρακτήρισε «Εκοφίτη», «χοντρό», «λαϊκιστή» και «θρασύ», και τον κατηγόρησε για «εθνοκαπηλία» και ότι δίνει «υποσχέσεις για παροχές δισεκατομμυρίων, χωρίς καμία οικονομική τεκμηρίωση».
• Θέλοντας να αποτρέψει τις διαφαινόμενες διαρροές δυσαρεστημένων ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ προς το ΔΗΚΚΙ, πραγματοποίησε επιθέσεις εναντίον του Δ. Τσοβόλα (χωρίς να τον κατονομάζει), κατηγορώντας τον για διάσπαση του ΠΑΣΟΚ και ουσιαστική ενίσχυση –ανεξαρτήτως προθέσεων– της Ν.Δ.
• Τόνιζε ότι, από τη στιγμή που, λόγω του εκλογικού νόμου, τα μικρά κόμματα δεν μπορούσαν να παίξουν κανένα ρόλο μετεκλογικά, «κάθε προοδευτική ψήφος αλλού από το ΠΑΣΟΚ θα πάει, σε τελική ανάλυση, στη Δεξιά» και ως εκ τούτου ήταν «χαμένη ψήφος».
• Διακήρυττε ότι «το μέλλον ανήκει στην Κεντροαριστερά» και ξεκαθάριζε ότι το δίλημμα των εκλογών είναι «Δεξιά ή πρόοδος; Συντήρηση ή εκσυγχρονισμός;».
Σύμφωνα με ανακοίνωση του ΠΑΣΟΚ, ο Κ. Σημίτης επισκέφθηκε 20 νομούς και περισσότερες από 60 πόλεις, σταθμεύοντας σε περισσότερα από 200 σημεία, προεδρεύοντας σε 40 συσκέψεις και πραγματοποιώντας συναντήσεις με 500 φορείς και οργανώσεις.
Το επικοινωνιακό επιτελείο του πρωθυπουργού έδωσε έμφαση στην προβολή του ως «εγγύηση σιγουριάς, αξιοπιστίας και προοπτικής».
(*) «ΠΑΣΟΚ. “Διέξοδο” στη δικομματική πόλωση», Ριζοσπάστης, 29 Αυγούστου 1996, σελ. 6.
«Σημίτη, γερά, η νίκη είναι κοντά»
Στην κεντρική συγκέντρωση στο Πεδίον του Άρεως, ο Κ. Σημίτης χαρακτήρισε το ΠΑΣΟΚ «κόμμα της αλήθειας και ήρεμη δύναμη της συνέπειας και της δημιουργίας». Επίσης, επανέλαβε ότι «από τα Ίμια η Ελλάδα βγήκε κερδισμένη», διότι «δεν πέσαμε στην παγίδα του θερμού επεισοδίου που ήθελε η Τουρκία και της επιβάλαμε μια διπλωματική αναμέτρηση, στην οποία χάνει καθημερινά». Ο Κ. Σημίτης έκλεισε την ομιλία του με το σύνθημα (που είχε χρησιμοποιήσει η Ν.Δ. στις εκλογές του ’93) «Η Ελλάδα δεν γυρίζει πίσω!».
Στην εκδήλωση κυριάρχησαν οι υφασμάτινες σημαίες και τα μπαλόνια με τον ήλιο του κόμματος, οι κόρνες, τα βεγγαλικά και τα καπνογόνα, ενώ πολλοί από τους οπαδούς ήταν ντυμένοι στα πράσινα με καπέλα, κασκόλ, μαντίλια, γραβάτες και κονκάρδες του ΠΑΣΟΚ και κρατούσαν στα χέρια «γαρίφαλα της νίκης και τριαντάφυλλα της ελπίδας».
Πριν από την ομιλία, από τα μεγάφωνα ακούστηκαν οι φωνές του Α. Παπανδρέου, της Μελίνας Μερκούρη και του Γιώργου Γεννηματά (που είχαν φύγει από τη ζωή), μαζί με όλα τα «εμβληματικά άσματα» του ΠΑΣΟΚ («O fortuna», «Καλημέρα ήλιε», «Πνευματικό εμβατήριο»), όπως επίσης και συνθέσεις του Βαγγέλη Παπαθανασίου, του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη Μαρκόπουλου, δημοτικά («Παιδιά της Σαμαρίνας»), τραγούδια της ιταλικής Αριστεράς και επιτυχίες του Λαυρέντη Μαχαιρίτσα («Διδυμότειχο μπλουζ»), της Ελευθερίας Αρβανιτάκη, των Scorpions, των Queen («I want it all»), των Pink Floyd («Another brick in the wall»), των Metallica, του Γκόραν Μπρέγκοβιτς, του Κλάους Νόμι και του Ντόκτορ Τζον*. Τον πρωθυπουργό ανήγγειλε στους συγκεντρωμένους ο γενικός γραμματέας Τύπου Γιάννης Νικολάου. Ο Γιάννης Πέππας και η Ρένα Μάλλιου εκφωνούσαν τα συνθήματα από τα μικρόφωνα.
Τα συνθήματα που κυριάρχησαν ήταν τα: «Σημίτη, γερά, η νίκη είναι κοντά», «Ανδρέα, ζεις, εσύ μας οδηγείς», «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, ενωμένο, δυνατό», «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», «Το ΠΑΣΟΚ είναι παντού, είναι κίνημα λαού», «Είσαι και θα είσαι ο πρωθυπουργός» και «Όταν οι άλλοι θα ψάχνουν γι’ αρχηγό, εμείς θα σε φωνάζουμε ξανά πρωθυπουργό».
(*) Πηγή: Τα Νέα.
«Δύναμη ελπίδας. Νέα εποχή. Μεγάλη νίκη»
Στην πρώτη αφίσα του ΠΑΣΟΚ, κυριαρχούσε μια φωτογραφία από το 4ο Συνέδριο του κόμματος που έδειχνε τον Κ. Σημίτη όρθιο, να χαιρετά τους συνέδρους. Το σύνθημα που δέσποζε ήταν το «Μπορούμε να ελπίζουμε ξανά» και ακολουθούσε η φράση «Μαζί για ένα νέο ΠΑΣΟΚ, για μια ισχυρή Ελλάδα». Ωστόσο, η φράση «νέο ΠΑΣΟΚ» γρήγορα αφαιρέθηκε από το συνθηματολογικό οπλοστάσιο του κόμματος, με τα Νέα να παρατηρούν: «Πιο πολύ με νέο Βιτάμ έμοιαζε».
Το κεντρικό σλόγκαν που υιοθετήθηκε ήταν «ΠΑΣΟΚ. Δύναμη ελπίδας. Νέα εποχή. Μεγάλη νίκη», που σε κάποιες γιγαντοαφίσες πλαισιώθηκε με φράσεις όπως «Η δύναμη της αλήθειας», «Τώρα απόφαση, για σύγχρονο κράτος πρόνοιας, για κοινωνία αλληλεγγύης» και «Ισχυρή και σύγχρονη Ελλάδα. Ζήστε την ελπίδα τώρα!».
Όσον αφορά τη φράση «Νέα εποχή», να σημειωθεί ότι ήταν ο τίτλος του συνδυασμού του Μ. Έβερτ στις δημοτικές εκλογές του 1986 για τον Δήμο Αθηναίων.
Στις εφημερίδες, το ΠΑΣΟΚ είχε παρουσία με μια σειρά διαφημιστικών καταχωρίσεων που είχαν τον κεντρικό τίτλο «Η δύναμη της αλήθειας» και αφορούσαν τους αγρότες, τους μικρομεσαίους, τους συνταξιούχους και την απασχόληση.
«Να κάνουμε την Ελλάδα μια χώρα ισχυρή και σύγχρονη»
Τα πρώτα τηλεοπτικά σποτ του ΠΑΣΟΚ περιείχαν αποκλειστικά θετικά μηνύματα, με αναφορές στο επιτελεσθέν κυβερνητικό έργο, στην «ανάπτυξη», στον «εκσυγχρονισμό», στην «κοινωνία αλληλεγγύης» και στη δημιουργία «της Ελλάδας του 21ου αιώνα και της νέας εποχής».
Το σποτ που «σημάδεψε» με θετικό τρόπο την αναμέτρηση του ’93, με την ιστορική αναδρομή στην Ελλάδα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και με το βασικό μουσικό θέμα που έγραψε ο Β. Παπαθανασίου για την ταινία Οι Δρόμοι της φωτιάς, χρησιμοποιήθηκε και το ’96, με επιπρόσθετες τις εικόνες του Α. Παπανδρέου, της Μ. Μερκούρη, του Γ. Γεννηματά και του Γιάννη Αλευρά (που επίσης είχε φύγει από τη ζωή).
Η μουσική του Β. Παπαθανασίου χρησιμοποιήθηκε και σε δύο σποτ τα οποία εντάσσονταν σε μια ενιαία θεματική ενότητα, με το πρώτο να αναφέρεται σε «22 χρόνια, με αγώνες, με ελπίδες, με νίκες» του ΠΑΣΟΚ του Α. Παπανδρέου και το δεύτερο να υπογραμμίζει τη «δημοκρατική ανάδειξη ως προέδρου και πρωθυπουργού» του Κ. Σημίτη. Ο Αδέσμευτος Τύπος είχε τον πρωτοσέλιδο τίτλο: «Εκλογές με… Ανδρέα! Πανικόβλητη νέα καμπάνια με το… φάντασμα του μακαρίτη».
Επενδεδυμένο μουσικά με το ίδιο θέμα ήταν και το σποτ με πλάνα του Κ. Σημίτη στο Σούνιο, με την εκφωνήτρια να τονίζει: «Τη χώρα, που μας χάρισε μια ιστορική ταυτότητα δημοκρατίας και πολιτισμού, είναι σειρά μας να την κάνουμε ισχυρή και σύγχρονη».
«Αναξιόπιστος και δημαγωγός ο κ. Έβερτ»
Αν και ο Κ. Σημίτης κατήγγειλε τον Μ. Έβερτ ότι κάνει τον προεκλογικό του αγώνα «μόνο μέσα από μαύρη διαφήμιση» με σκοπό να «πολώσει τον λαό», o αρχηγός της Ν.Δ. μπήκε στο στόχαστρο του ΠΑΣΟΚ σε πολλά σποτ, που τον παρουσίαζαν, μεταξύ άλλων, ως «αναξιόπιστο» και «δημαγωγό». Επίσης, στο σποτ του αντίπαλου κόμματος που παρουσίαζε τα λόγια του Κ. Σημίτη σαν πράσινο μπαλόνι που φουσκώνει και σπάει, το ΠΑΣΟΚ απάντησε με ένα σποτ που αναφερόταν στις «επτά δεσμεύσεις της Ν.Δ.» και έδειχνε επτά γαλάζια μπαλόνια με «Θα».
Ο Κ. Σημίτης δικαιολόγησε τη χρήση αρνητικής διαφήμισης λέγοντας: «Πρέπει να δείξουμε τις αδυναμίες στην πολιτική του κ. Έβερτ και του κόμματός του». Παράλληλα, ο Κ. Λαλιώτης υποστήριζε: «Εμείς στηριχθήκαμε στις θέσεις με θετικό περιεχόμενο. Απλώς θέτουμε το ζήτημα της εμπιστοσύνης»*.
(*) H δήλωση του Κώστα Λαλιώτη καταγράφεται σε ρεπορτάζ του Κώστα Χαλβατζάκη με τίτλο «Όλοι αποποιούνται τώρα την αρνητική διαφήμιση», Το Βήμα της Κυριακής, 15 Σεπτεμβρίου 1996, σελ. 76.
Το επιτελείο
Σύμφωνα με δημοσιεύματα, άνθρωπος-κλειδί της προεκλογικής εκστρατείας του ΠΑΣΟΚ ήταν ο στενός συνεργάτης του Κ. Σημίτη, Θεόδωρος Τσουκάτος. Ο «στρατηγός», όπως ήταν το προσωνύμιό του, κρατούσε όλο το σκέλος της πολιτικοοργανωτικής κινητοποίησης του κομματικού μηχανισμού. Σημαντικό ρόλο στο προεκλογικό επιτελείο του ΠΑΣΟΚ είχαν επίσης οι Στέφανος Μανίκας, Κώστας Σκανδαλίδης, Τάσος Μαντέλης, Βάσω Παπανδρέου, Αλέκος Παπαδόπουλος, Νίκος Θέμελης, Νίκος Χριστοδουλάκης, Τάσος Γιαννίτσης, Αντώνης Αγγελίδης, Πλάτων Τήνιος και Μιχάλης Νεονάκης.
Υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της ήταν ο Κ. Λαλιώτης, ο οποίος ανέλαβε και χρέη εκπροσώπου του ΠΑΣΟΚ κατά την προεκλογική περίοδο. Ο Κ. Λαλιώτης διέψευσε κατηγορηματικά τα δημοσιεύματα που ήθελαν το κόμμα του να συνεργάζεται με «Αμερικανούς ειδικούς» και «φωτογράφιζαν» την ομάδα του συμβούλου του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και έμπειρου σχεδιαστή πολιτικής στρατηγικής Άρθουρ Τζέι Φίνκελστιν. Το ΠΑΣΟΚ συνεργάστηκε με τη διαφημιστική εταιρεία MASS του Κώστα Γκόμπλια.
Στα θέματα επικοινωνίας, βαρύνουσα άποψη είχαν επίσης ο εκπρόσωπος Τύπου και σύμβουλος επικοινωνίας του πρωθυπουργού Γιώργος Πανταγιάς και ο υπεύθυνος του γραφείου Τύπου του κόμματος Δημήτρης Καρύδης.
Την ευθύνη των συγκεντρώσεων είχε ο Γιώργος Σακελλίων, ενώ στην κεντρική συγκέντρωση της Αθήνας δούλεψε ο πρώην «συγκεντρωσιάρχης» Γιώργος Παναγιωτακόπουλος μαζί με τον πρώην γραμματέα του Οργανωτικού, Θανάση Παπαγεωργίου.
Σκηνοθέτες στις τηλεοπτικές καλύψεις των συγκεντρώσεων ήταν ο Τάσος Μπιρσίμ και ο Γιώργος Σιούλας*.
(*) Πολλά από τα παραπάνω στοιχεία είναι από δημοσιεύματα των εφημερίδων Τα Νέα και Το Βήμα της Κυριακής αλλά και από προσωπικές συνεντεύξεις του συγγραφέα με τους Κώστα Λαλιώτη, Τάσο Μπιρσίμ και Γιώργο Σιούλα.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η «πορεία νίκης»
Στις 22-24 Απριλίου 1994, διεξήχθη το 3ο Συνέδριο της Ν.Δ. Μεταξύ άλλων, τονίστηκε ότι κεντρική κατεύθυνση του κόμματος «είναι η πραγματοποίηση μιας ειρηνικής επανάστασης για την ταχύτερη επίτευξη τεχνολογικού, κοινωνικού και πολιτισμικού εκσυγχρονισμού» και επιβεβαιώθηκε η αφοσίωση της Ν.Δ. στην αρχή του «ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού» που είχε ορίσει ο ιδρυτής του, Κωνσταντίνος Καραμανλής. Παράλληλα, ο Μ. Έβερτ περιέγραψε τη Ν.Δ. ως κόμμα «ανθρωποκεντρικό, εθνικό, λαϊκό, που πιστεύει στο ελεύθερο οικονομικό σύστημα, αλλά δεν θέλει την ιδιωτική πρωτοβουλία ασύδοτη» και τόνισε: «Υπάρχουν όρια στην ιδεολογία μας: από τη μία μεριά είναι ο σοσιαλισμός και από την άλλη ο νεοφιλελευθερισμός».
Στις ευρωεκλογές του 1994, η Ν.Δ. ηττήθηκε από το ΠΑΣΟΚ, καταγράφοντας μάλιστα μεγάλη πτώση σε ψήφους και ποσοστά.
Τον Φεβρουάριο του 1995, η Πολιτική Άνοιξη πρότεινε για υποψήφιο Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Κωστή Στεφανόπουλο, ο οποίος εξελέγη με τη στήριξη και του ΠΑΣΟΚ, κατά την τρίτη ψηφοφορία, με 181 ψήφους. Αυτή η ενέργεια του κόμματος του Αντώνη Σαμαρά προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Ν.Δ., καθώς η εκλογή ΠτΔ απομάκρυνε τις πρόωρες εκλογές τις οποίες ζητούσε επίμονα ο Μ. Έβερτ.
Τον Ιανουάριο του 1996, στην κρίση των Ιμίων, ο Μ. Έβερτ χαρακτήρισε «εθνική προδοσία» την υποστολή της ελληνικής σημαίας (και θα την έκανε «σημαία» της Ν.Δ. στις εκλογές που θα διεξάγονταν λίγους μήνες μετά).
Το καλοκαίρι του ίδιου έτους, ο Μ. Έβερτ είχε θέσει σε κινητοποίηση τον εκλογικό μηχανισμό του κόμματος και ο ίδιος πραγματοποιούσε περιοδείες σε «ξεχασμένες» περιοχές της χώρας, κάνοντας λόγο για «πορεία νίκης». Παράλληλα, έστρεψε τα βέλη του εναντίον των «οργανωμένων και διαπλεκόμενων συμφερόντων» τα οποία, όπως υποστήριζε, πολεμούσαν το κόμμα του, καλώντας την κυβέρνηση να προχωρήσει άμεσα «στην απεμπλοκή των εργολάβων και των προμηθευτών του Δημοσίου από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης». Σύμφωνα με τον Άγγελο Μπρατάκο, «η δήλωση αυτή ανατίναξε τους εναπομείναντες διαύλους επικοινωνίας με τα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα που ήλεγχαν τα μεγαλύτερα ΜΜΕ». Επίσης, ο πρώην γενικός διευθυντής της Ν.Δ. παρατηρούσε ότι το κόμμα εμφανιζόταν ως «αλληλοσπαρασσόμενο», καθώς «βουλευτές προσκείμενοι στην εσωτερική αντιπολίτευση συντηρούσαν το κλίμα αμφισβήτησης του Μ. Έβερτ»*.
(*) Μπρατάκος, Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας, ό.π., σελ. 676 και 678.
«Ζητώ περισσότερη δουλειά»
Όπως σημείωνε ο Τύπος, ο 57χρονος Μ. Έβερτ επιχείρησε «να υπερφαλαγγίσει από αριστερά το ΠΑΣΟΚ», προσεγγίζοντας κοινωνικές ομάδες που κατά το παρελθόν είχαν υποστηρίξει το κυβερνών κόμμα και κατηγορώντας τον Κ. Σημίτη για άσκηση «νεοφιλελεύθερης» πολιτικής.
Λίγες ημέρες μετά την προκήρυξη των εκλογών, ο Μ. Έβερτ υπογράμμισε ότι η κυβέρνηση της Ν.Δ. θα έστρεφε το ενδιαφέρον της στους μικρομεσαίους επιχειρηματίες, στους αγρότες, στους μισθοσυντήρητους, στους ανέργους, στους συνταξιούχους και στους στρατιωτικούς. Ανακοίνωσε μάλιστα τα «επτά ριζοσπαστικά μέτρα» που θα έπαιρνε στις τριάντα πρώτες ημέρες της θητείας της, με σκοπό «την ανακούφιση του Έλληνα πολίτη», υποστηρίζοντας ότι τα απαραίτητα κονδύλια μπορούσαν να εξασφαλιστούν με τη συρρίκνωση της «απερίγραπτης σπατάλης» στον δημόσιο τομέα και με «λιγότερο κράτος». Επίσης, υποσχέθηκε μείωση στο ήμισυ όλων των έμμεσων φόρων, μεταρρυθμίσεις στην παιδεία και στην υγεία, εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης και «αποφασιστική αντιμετώπιση, χωρίς υποχωρήσεις, της τουρκικής προκλητικότητας και επεκτατικότητας».
Η φράση που τόνιζε διαρκώς ο αρχηγός της Ν.Δ. ήταν: «Δεν ζητώ περισσότερες θυσίες, ζητώ περισσότερη δουλειά».
Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης καλλιεργούσε τη δημόσια εικόνα του «ειλικρινούς», «δυναμικού», «αποφασιστικού», «αυθόρμητου» και «με αίσθηση χιούμορ» πολιτικού, που βρίσκεται κοντά στον λαό και αφουγκράζεται τα προβλήματά του, ενώ έλεγε για τον Κ. Σημίτη: «Έχει μια δυσκολία επικοινωνίας με τον μέσο Έλληνα, μοιάζει σαν μίζερος καθηγητής και είναι απόμακρος».
«Είμαι και παραμένω Μπουλντόζας»
Η πρώτη προεκλογική περιοδεία του Μ. Έβερτ έγινε στον Νομό Έβρου, όπου ήταν υποψήφιος. Αναφερόμενος στα εθνικά θέματα, ο πρόεδρος της Ν.Δ. προειδοποίησε την Τουρκία ότι «ελληνικές σημαίες θα μπουν σε όλα τα σύνορά μας». Έπειτα, πήρε ένα μαρκαδόρο και άρχισε να ζωγραφίζει σε ένα χάρτη της Ελλάδας τα σημεία όπου έπρεπε να υπάρχουν ελληνικές σημαίες. Η ενέργειά του αυτή έδωσε λαβή για ποικίλα σχόλια.
Η πρώτη ανοιχτή συγκέντρωση της Ν.Δ. πραγματοποιήθηκε στην Καρδίτσα. Ο Μ. Έβερτ επιτέθηκε, για μια ακόμη φορά, στην κυβέρνηση για τον χειρισμό των εθνικών θεμάτων. Σε μια στιγμή ενθουσιασμού, θεώρησε σκόπιμο να ανταποδώσει το σύνθημα του πλήθους «Έ-βερτ, Έ-βερτ» και άρχισε να φωνάζει ρυθμικά: «Καρ-δί-τσα, Καρ-δί-τσα». Αυτή η εικόνα χρησιμοποιήθηκε σε σποτ του ΠΑΣΟΚ, με το δηκτικό σχόλιο: «Η αισθητική, το ύφος και το ήθος των συγκεντρώσεων της Νέας Δημοκρατίας έχουν πρόσωπο και όνομα. Οι κρίσεις και τα σχόλια δικά σας».
Τις ίδιες ημέρες, το Έθνος έστεφε τον Μ. Έβερτ «βασιλιά της πολιτικής γκάφας», ενώ κυκλοφορούσε σε βιβλιοπωλεία και περίπτερα η ειδική έκδοση Άπαντα Έβερτ – Πολιτική ιλαροτραγωδία, που ήταν μια καταγραφή λεκτικών αστοχιών του, όπως «κυβέρνηση ελικοπτέρων» και «στα Ίμια έπρεπε να αναστείλουμε τη σημαία».
Ο ίδιος ο Μ. Έβερτ, πάντως, σε συνέντευξή του στον Γιάννη Πολίτη και στα Νέα δήλωνε ότι «είναι και παραμένει Μπουλντόζας» (σ.σ. το προσωνύμιό του) και τόνιζε: «Δεν αρνούμαι τον αυθορμητισμό μου και ποτέ δεν θα προσπαθήσω να προβάλω μια ψεύτικη εικόνα για τον εαυτό μου»*.
(*) «Είμαι και παραμένω Μπουλντόζας», Τα Νέα, 14 Σεπτεμβρίου 1996, σελ. 14 και 15.
«Ερχόμαστε, ερχόμαστε, για μια Ελλάδα νέα»
Στις συγκεντρώσεις που ακολούθησαν, ο αρχηγός της Ν.Δ. συνέχιζε να κατηγορεί την κυβέρνηση ως «πρωτεργάτες της εθνικής ταπείνωσης», υποσχέθηκε ότι η δική του κυβέρνηση θα ενώσει όλους τους Έλληνες και, χρησιμοποιώντας δύο λέξεις-κλειδιά της ρητορικής του Κ. Σημίτη, δεσμεύτηκε ότι θα δημιουργήσει «εκσυγχρονισμό και ανάπτυξη».
Την έξοδο του Μ. Έβερτ στην εξέδρα συνήθως συνόδευε το βασικό μουσικό θέμα που έγραψε ο Β. Παπαθανασίου για την ταινία 1492: Χριστόφορος Κολόμβος. Αγαπημένο σύνθημα των οπαδών της Ν.Δ., που έσειαν πλαστικές σημαίες με το έμβλημα του κόμματος, ήταν το: «Ερχόμαστε, ερχόμαστε, για μια Ελλάδα νέα».
Στις 15 Σεπτεμβρίου, σε συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στη Θεσσαλονίκη, ο Μ. Έβερτ έκανε μια δήλωση που προκάλεσε μεγάλο «θόρυβο»: «Εμείς δεν έχουμε κανένα φόβο να συζητήσουμε για τις συμβάσεις που διέπουν το καθεστώς των Δωδεκανήσων και οποιαδήποτε άλλη σύμβαση, όπως η Συνθήκη της Λωζάννης». Το ΠΑΣΟΚ τού επιτέθηκε με σποτ, τονίζοντας: «Με τέτοιες τραγικές δηλώσεις, κανένας Έλληνας δεν μπορεί να τον εμπιστευθεί. Είναι και ανίκανος και επικίνδυνος να χειριστεί τα εθνικά θέματα».
Στις 17 Σεπτεμβρίου, με ολοσέλιδες διαφημιστικές καταχωρίσεις στις εφημερίδες, ο Μ. Έβερτ ανακοίνωσε τη ματαίωση της προγραμματισμένης ανοιχτής συγκέντρωσης του κόμματός του στην Αθήνα, κάνοντας λόγο για «αναβάθμιση της πολιτικής ζωής της πατρίδας μας». Για την Καθημερινή, η απόφαση ελήφθη με το σκεπτικό ότι μια επιτυχημένη συγκέντρωση μπορεί να συσπείρωνε την εκλογική βάση του ΠΑΣΟΚ, που παρουσίαζε «χαλαρότητα». Για την Αυριανή, ο αρχηγός της Ν.Δ. φοβήθηκε αποτυχία της συγκέντρωσης.
«Μπορούμε να εμπιστευθούμε τον κ. Σημίτη;»
Η Ν.Δ. προβλήθηκε ως «Η σίγουρη λύση» και κεντρικό της σύνθημα ήταν το «Ώρα για δουλειά!». Άλλα συνθήματα που χρησιμοποίησε ήταν τα «Έχουμε τις λύσεις» και «Όλοι μαζί για τη νίκη, όλοι μαζί για την Ελλάδα».
Το κόμμα διοχέτευσε το μεγαλύτερο μέρος του διαφημιστικού κονδυλίου του στην τηλεόραση.
Λίγες ώρες αφότου ανακοινώθηκε η προσφυγή σε πρόωρες εκλογές από τον Κ. Σημίτη, η Ν.Δ. έβγαλε στον τηλεοπτικό αέρα το πρώτο της σποτ, που ήταν αρνητικού χαρακτήρα: Παρουσίαζε παλαιότερες δηλώσεις του πρωθυπουργού ότι η κυβέρνηση θα εξαντλήσει την τετραετία και έκλεινε με την ερώτηση: «Μπορούμε να τον εμπιστευθούμε;».
Ο ίδιος επίλογος υπήρχε και σε άλλα σποτ που ακολούθησαν. Ένα από αυτά, μάλιστα, παρουσίαζε πλάνα από επεισόδια μεταξύ ΜΑΤ και συνταξιούχων, ενώ ακολουθούσε δήλωση του Κ. Σημίτη: «Επιμείναμε στην οικοδόμηση ενός πλέγματος προστασίας για τους κοινωνικά ασθενέστερους».
Σε μια άλλη σειρά σποτ, η Ν.Δ. έδειχνε αποσπάσματα ομιλιών του Κ. Σημίτη, με τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ να αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο «όραμα της αλλαγής» και σε «μια ρεαλιστική ουτοπία». Τα λόγια του παρουσιάζονταν σαν ένα πράσινο μπαλόνι που φουσκώνει και σπάζει, με τον εκφωνητή να λέει ότι «Με μεγάλα λόγια… κανείς δεν πλήρωσε το νοίκι… κανείς δεν αύξησε τη σύνταξή του… κανείς δεν γέμισε το ψυγείο του… κανείς δεν βρήκε δουλειά».
Στα συγκεκριμένα σποτ απάντησε το ΠΑΣΟΚ με σποτ που παρουσίαζε μια «επιστολή» του «Μπάμπη, ψηφοφόρου με μνήμη», που απευθυνόταν στον Μ. Έβερτ, αναρωτιόταν «γιατί στην τριετία 1990-1993 μείωσες τον μισθό μου και άδειασες το ψυγείο μου;» και κατέληγε: «Ευχαριστώ, δεν θα πάρω».
Οι υποσχέσεις του πρωθυπουργού, σε ομιλία του στο Περιστέρι, μπήκαν στο στόχαστρο της Ν.Δ., σε σποτ στο οποίο καταμετρούνταν «35 Θα», με τον εκφωνητή να αναφέρει: «Νέο ΘΑΣΟΚ. Θα το ψηφίσετε;».
Η κριτική για την κρίση των Ιμίων αποτυπώθηκε σε πληθώρα σποτ της Ν.Δ., με τον εκφωνητή να αναρωτιέται αν ο πρωθυπουργός «είναι απλώς ανίκανος ή επικίνδυνος;» και να υπόσχεται ότι «η Ελλάδα δεν θα ξαναζήσει τέτοιες στιγμές». Παράλληλα, υπήρχαν και διαβεβαιώσεις όπως: «Στις 23 Σεπτεμβρίου, η Ελλάδα βρίσκει τη χαμένη της υπερηφάνεια! Με ομοψυχία και συναίνεση, με ευθύνη και συνέπεια, χωρίς υποχωρήσεις, χωρίς συμβιβασμούς».
Στη «μάχη» των (αρνητικού χαρακτήρα) τηλεοπτικών μηνυμάτων ρίχτηκε και η ΟΝΝΕΔ. Ξεχώρισε μια σειρά τεσσάρων σποτ τα οποία «ντύνονταν» ηχητικά από τον διάλογο μιας «γιαγιάς» με την «εγγονή» της, ξεκινούσαν με τη φράση «Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν ένα κόμμα που το έλεγαν ΠΑΣΟΚ» και κατέληγαν: «Αυτοί πάντως ζήσανε καλά».
Σύμφωνα με τον γραμματέα Πολιτικού Σχεδιασμού της Ν.Δ. Πάνο Λουκάκο, το κόμμα του δεν έκανε «αρνητική καμπάνια, βρώμικη προεκλογική εκστρατεία ή μαύρη διαφήμιση», αλλά «απλά έδειξε ό,τι είχε συμβεί»*.
(*) Χαλβατζάκης, «Όλοι αποποιούνται τώρα την αρνητική διαφήμιση», ό.π., σελ. 76.
«Δεν θ’ αφήσω την Ελλάδα να βάλει λουκέτο»
Η Ν.Δ. πρόβαλλε και σποτ με θετικό περιεχόμενο. Στην προεκλογική του καμπάνια για τις δημοτικές εκλογές του 1986 (όταν και εξελέγη δήμαρχος Αθηναίων), ο Μ. Έβερτ είχε αξιοποιήσει το προσωνύμιό του «Μπουλντόζας» σε αφίσα του, που παρουσίαζε τον ίδιο με φόντο μια μπουλντόζα. Η μπουλντόζα έκανε και πάλι την εμφάνισή της σε σποτ, μαζί με εικόνες που έδειχναν το Χρηματιστήριο, εργοστάσια και τον Μ. Έβερτ να δεσμεύεται ότι «Στις 23 Σεπτεμβρίου, η Ελλάδα ξαναρχίζει δουλειά». Σε άλλο, παρόμοιο σποτ, εικόνες με δορυφορικές κεραίες, ηλεκτρονικούς υπολογιστές και έργα υποδομής συνδυάζονταν με τη διαβεβαίωση του εκφωνητή ότι «Στις 23 Σεπτεμβρίου, η Ελλάδα ξαναγίνεται Ευρώπη».
Ο Μ. Έβερτ πρωταγωνίστησε και σε μια σειρά σποτ που έκαναν χρήση τηλεοπτικών πλάνων από διάφορες δράσεις του: Μεταξύ άλλων, τον έδειχναν σε ένα ορεινό χωριό (Κολοκυθιά της δυτικής Φθιώτιδας) να λέει στους κατοίκους ότι «το ψωμί δεν έχει χρώμα, δεν είναι ούτε μπλε, ούτε πράσινο, ούτε κόκκινο, και πρέπει όλος ο ελληνικός λαός να είναι μονοιασμένος», και σε δρόμο της Αθήνας (στη Βαρβάκειο Αγορά) να διαβεβαιώνει έναν απλό άνθρωπο ότι δεν θ’ αφήσει την Ελλάδα να βάλει λουκέτο κι εκείνος να απαντά: «Μακάρι, Παναγία μου!».
Το επιτελείο
Για μία ακόμη φορά, επικεφαλής της Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα της Ν.Δ. ήταν ο Τζαννής Τζαννετάκης. Σημαντικό ρόλο στην επιτροπή είχαν ο γενικός διευθυντής του κόμματος Γιάννης Βαρθολομαίος, ο γραμματέας οργανωτικού Λευτέρης Ζαγορίτης και ο διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του Μ. Έβερτ, Νίκος Μπάλιος.
Την επικοινωνιακή πολιτική του κόμματος αποφάσιζαν ο Π. Λουκάκος, ο εκπρόσωπος Τύπου Προκόπης Παυλόπουλος και ο υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου του Μ. Έβερτ, Γιάννης Ανδριανός. Στη στρατηγική, καθοριστικό ρόλο είχε ο πολιτικός επιστήμονας και επικοινωνιολόγος Γιάννης Λούλης, ενώ με τις δημοσκοπήσεις ασχολούνταν ο Κώστας Παναγόπουλος (ALCO). Η Ν.Δ. συνεργάστηκε με τις διαφημιστικές εταιρείες Spot Thomson και Bold (με επικεφαλής της ομάδας τον Λευτέρη Γεροδήμου και υπεύθυνο δημιουργικού τον Γιάννη Ευσταθιάδη, ενώ ως σύμβουλος στρατηγικής συμμετείχε ο Γιώργος Φλέσσας)*.
Συζητήθηκε ιδιαίτερα η διακοπή της συνεργασίας του κόμματος με τον Τζόζεφ Γκλικ, έπειτα από συνέντευξη που παραχώρησε, όπου δήλωσε ότι ο Μ. Εβερτ «δεν έχει στίγμα» και ότι «δεν είναι ο δυναμικός ηγέτης που έδειχνε παλιά και που μπορεί σήμερα να οδηγήσει τη Νέα Δημοκρατία στη νίκη», ενώ χαρακτήρισε τον Κ. Σημίτη «ελκυστικό» στους οπαδούς της Ν.Δ.**.
(*) Πολλά από τα παραπάνω στοιχεία είναι από δημοσιεύματα και προσωπικές συνεντεύξεις του συγγραφέα με τον Γιώργο Φλέσσα και τον Γιάννη Ευσταθιάδη.
(**) Γκλικ, «Ο Έβερτ είναι θολός», ό.π.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
«Όχι στις συμμαχίες»
Στις ευρωεκλογές του 1994, το ΚΚΕ κατάφερε να αυξήσει την εκλογική του δύναμη σε σχέση με τις εθνικές εκλογές του ’93, παίρνοντας πάνω από 410.000 ψήφους και συγκεντρώνοντας ποσοστό 6,3%.
Με κεντρικό σύνθημα «ΚΚΕ ισχυρό, μέτωπο στα μονοπώλια και τον ιμπεριαλισμό, για τον σοσιαλισμό», το 15ο Συνέδριο του κόμματος συνήλθε στις 22-26 Μαΐου 1996 και καθόρισε ως πολιτική τακτική του για την προσέγγιση του στρατηγικού του στόχου εκείνη της συγκρότησης του Αντιιμπεριαλιστικού Αντιμονοπωλιακού Δημοκρατικού Μετώπου. Το κόμμα απέρριψε τις πολιτικές συμμαχίες, ωστόσο τόνισε ότι επιδίωκε τη συνεργασία με άλλες πολιτικές δυνάμεις υπό προϋποθέσεις.
«Πόροι υπάρχουν»
Στις εκλογές του 1996, το ΚΚΕ απευθύνθηκε στους εργατοϋπαλλήλους, στους νέους και στις νέες, στις γυναίκες «του μόχθου», στους συνταξιούχους, στους αγρότες, στους επαγγελματοβιοτέχνες και στους εργαζομένους του πνεύματος και της τέχνης και ζήτησε την ψήφο τους «με το κεφάλι ψηλά», με το επιχείρημα ότι «πρωτοστάτησε στον αγώνα κατά της ιμπεριαλιστικής νέας τάξης, συμπαραστάθηκε στα λαϊκά στρώματα και θα στηρίξει τους εργαζομένους στη λαίλαπα που θα ξεσπάσει σε βάρος τους μετά τις εκλογές».
Η 51χρονη γενική γραμματέας της Κ.Ε. του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα:
• Καταφερόταν εναντίον του Κ. Σημίτη λέγοντας ότι σκοπεύει να προωθήσει «μια νέα θύελλα αντεργατικών και αντιαγροτικών μέτρων» και να κλείσει «σε βάρος της χώρας μας τα προβλήματα που έχουν ανακύψει στο Αιγαίο, στην ευρύτερη περιοχή, στην Κύπρο».
• Αν και επισήμανε ότι το ακροατήριο του Συνασπισμού είναι εντελώς διαφορετικό από του ΚΚΕ, επιτίθετο συνεχώς εναντίον του κόμματος του Ν. Κωνσταντόπουλου λέγοντας, μεταξύ άλλων, ότι «υπονόμευσε τους αγώνες εργατών, αγροτών, νεολαίας», ότι «συγκαλύπτει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο» και ότι «ζητάει να ενισχυθεί στις εκλογές για να διαπραγματευτεί καλύτερα τη συνεργασία του με το ΠΑΣΟΚ».
• Έβαλλε εναντίον του ΔΗΚΚΙ, που «οραματίζεται το ΠΑΣΟΚ της πρώτης 8ετίας, που έβαλε εμπόδια στην οργάνωση των λαϊκών κινητοποιήσεων και των αγώνων», και της Πολιτικής Άνοιξης, που «δεν αμφισβητεί τη στρατηγική του νεοφιλελευθερισμού και τον εθνικισμό».
• Υπογράμμιζε ότι «η Ελλάδα δεν είναι σύγχρονη ψωροκώσταινα» και ότι «πόροι υπάρχουν, αλλά είναι δεσμευμένοι: είναι τα αφορολόγητα των εφοπλιστών, η ασυδοσία και η φοροκλοπή των κερδοσκόπων, τα ειδικά προνόμια του ξένου κεφαλαίου, το γνωστό κατοχικό δάνειο που χαρίζεται χρόνια τώρα στη Γερμανία».
«Γι’ αυτό εμπρός μαρς αριστερά»
Μιλώντας στην κεντρική συγκέντρωση του ΚΚΕ στο Πεδίον του Άρεως, η Αλ. Παπαρήγα έθεσε το δίλημμα των εκλογών, λέγοντας: «Θα ανεχθούμε το δίδυμο ΠΑΣΟΚ – Νέα Δημοκρατία, που είναι οι πιστοί υπάλληλοι των πολυεθνικών, ή θα αποδυναμώσουμε αυτά τα κόμματα και θα οργανώσουμε τον αγώνα της αντεπίθεσης; Θα δοκιμάσουμε στην πλάτη μας τα κεντροαριστερά σενάρια που κατασκευάζονται και ήδη έχουν αποκαλυφθεί στην Ευρώπη ή θα ανοίξουμε την πόρτα στο μέλλον και την προοπτική μιας λαϊκής κυβερνητικής εξουσίας;».
Στη συγκέντρωση κυριάρχησε το κόκκινο χρώμα, στα λάβαρα, στις σημαίες, στα κασκόλ και στα κασκέτα.
Τα μεγάφωνα μετέδιδαν τραγούδια όπως το «Τραγούδι της ενότητας» (Γι’ αυτό εμπρός μαρς αριστερά)» με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, το «Ήρωες» και το «Έτσι πρέπει να γίνει» (Έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη) σε ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη, το «Τώρα, τώρα» και το «Τρίτος Παγκόσμιος, (Ο Πέτρος, ο Γιόχαν και ο Φραντς) με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου*.
Το πλήθος φώναζε τα συνθήματα: «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ», «Εμπρός, λαέ, μη σκύβεις το κεφάλι, με το ΚΚΕ, αντίσταση και πάλη», «Οι νέοι λένε ναι, ψηφίζουν ΚΚΕ», «ΚΚΕ ισχυρό, δύναμη για το λαό», «ΚΚΕ ισχυρό, στη Βουλή και στο λαό», «Αντεπίθεση, λαέ, τώρα με το ΚΚΕ», «Ισχυρό ΚΚΕ, αντεπίθεση λαέ», «Τέρμα πια στην κοροϊδία, την κρίση να πληρώσει η ολιγαρχία», «Όχι στη συντήρηση και την υποταγή, ΚΚΕ ψηφίζουν οι αριστεροί», «ΠΑΣΟΚ – Νου Δου – Συνασπισμός, ψηφίσατε το Μάαστριχτ, πληρώνει ο λαός», «Οχτώ δεκαετίες αγώνα και θυσία, ΚΚΕ στην πρωτοπορία».
(*) Πηγή: Ριζοσπάστης.
«Αντεπίθεση λαέ!»
Το κεντρικό προεκλογικό σύνθημα του κόμματος ήταν το κάλεσμά του για «Αντεπίθεση». Στην κεντρική αφίσα, που απεικόνιζε μια νεαρή κοπέλα, έναν νεαρό άνδρα και έναν μεσήλικα, αναγραφόταν: «Αντεπίθεση λαέ! Τώρα ΚΚΕ. Ισχυρό στη Βουλή και το λαό». Σε μια άλλη αφίσα, μια φωτογραφία με λουκέτα συνοδευόταν από την προτροπή: «Στα κόμματα που σε οδηγούν στο λουκέτο, απάντησε με την ψήφο σου. Αντεπίθεση. Τώρα ΚΚΕ».
Σε ένα από τα σποτ του κόμματος υπήρχαν σκηνές από απεργιακές κινητοποιήσεις, σε συνδυασμό με αναφορές για «Δικαίωμα στη δουλειά, στη ζωή, στο μέλλον, στην ελευθερία, στην ειρήνη, στην εθνική ανεξαρτησία». Στο τέλος, ο εκφωνητής προέτρεπε: «Αντεπίθεση λαέ».
ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
«Η σύγχρονη Αριστερά»
Στις ευρωεκλογές του 1994, ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου, υπό την προεδρία του Ν. Κωνσταντόπουλου, κατάφερε να υπερδιπλασιάσει το ποσοστό που είχε λάβει στις εθνικές εκλογές του ’93.
Τον Μάρτιο του 1996, διεξήχθη το 2ο Τακτικό Συνέδριο του κόμματος. Στην Απόφαση του Συνεδρίου τονιζόταν ότι ο Συνασπισμός: «Φιλοδοξεί να εκφράσει τη σύγχρονη, δημοκρατική, ριζοσπαστική, οικολογική και μαχόμενη Αριστερά της πατρίδας μας, πέρα από την παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία και τον γραφειοκρατικό ολοκληρωτικό “σοσιαλισμό”. Στοχεύει στην Ενωμένη Ευρώπη των λαών και των πολιτών της. Επιδιώκει την προάσπιση των συμφερόντων των εργαζομένων και των κοινωνικά αδύνατων. Προωθεί τη συνύπαρξη δημόσιας και ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Θα παρέμβει αγωνιστικά για την απόκρουση των νεοφιλελεύθερων επιλογών, βασικό εκφραστή των οποίων αποτελεί η Νέα Δημοκρατία. Θεωρεί ότι η πολιτική της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ σφραγίζεται από συντηρητικές επιλογές και ότι το ΚΚΕ έχει στραφεί οριστικά προς το παρελθόν, προσβλέποντας σε πρότυπα και πρακτικές που δυσφημίζουν τα ιδανικά του σοσιαλισμού».
«Όχι στις αυτοδύναμες κυβερνήσεις»
Κατά την προεκλογική περίοδο, ο 54χρονος Ν. Κωνσταντόπουλος τόνιζε ότι θεωρεί «βασική αιτία των προβλημάτων που υπάρχουν σήμερα τις αυτοδύναμες κυβερνήσεις» και επέκρινε τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ. κάνοντας λόγο για ανυπαρξία αναπτυξιακού και κοινωνικού προσώπου στην πολιτική τους. Επίσης, άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο συνεργασίας του κόμματός του με το ΠΑΣΟΚ, αλλά μόνο υπό τον όρο ότι «θα αλλάξει η σημερινή πολιτική της κυβέρνησης». Παράλληλα, υπενθύμιζε ότι το κόμμα του έχει καταθέσει πρόταση ανορθωτικού προγράμματος για την ανασυγκρότηση της παραγωγικής βάσης της χώρας, τη φορολογική μεταρρύθμιση, τη δημοσιονομική εξυγίανση, την εισοδηματική και κοινωνική δικαιοσύνη και την πολιτική κοινωνικής στήριξης.
«Δεν χαρίζουμε την Αριστερά σε κανέναν»
Η κεντρική συγκέντρωση του κόμματος έγινε στο Πεδίον του Άρεως. Ο Ν. Κωνσταντόπουλος υποσχέθηκε ότι ο Συνασπισμός θα αγωνιστεί για δραστικές αλλαγές, ζήτησε από τις νεαρές ηλικίες να ενισχύσουν το κόμμα του και επιτέθηκε εκ νέου στον Κ. Σημίτη, ο οποίος διακήρυττε ότι «η ψήφος στην Αριστερά είναι χαμένη και ενισχύει τη Δεξιά», τονίζοντας: «Δεν χαρίζουμε την Αριστερά σε κανέναν».
Πριν από την ομιλία, τα μεγάφωνα μετέδιδαν, μεταξύ άλλων, συνθέσεις του Μίκη Θεοδωράκη (όπως «Το γελαστό παιδί»), τραγούδια του συγκροτήματος Δυνάμεις του Αιγαίου και της Ελ. Αρβανιτάκη, το «Μην πετάξεις τίποτα» του Διονύση Σαββόπουλου και τα «Να μ’ αγαπάς» και «Ο Μπάμπης ο φλου» του Παύλου Σιδηρόπουλου. Επίσης, μετέδιδαν συνθήματα όπως: «Υπάρχει ελπίδα» και «Η Ελλάδα πρέπει να πάει μπροστά, με τα όνειρα και τις ελπίδες μας».
Στον χώρο της συγκέντρωσης δέσποζαν δύο μεγάλα πανό που έγραφαν: «Συνασπισμός: Η σύγχρονη Αριστερά των κοινωνικών κινημάτων και της Οικολογίας» και «Επιλογή συνείδησης».
Οι συγκεντρωμένοι οπαδοί κρατούσαν μεγάλες υφασμάτινες άσπρες σημαίες με το έμβλημα του κόμματος και φώναζαν συνθήματα όπως «Μαζί – λαός – Συνασπισμός» και «Οι νέοι ελπίζουν, Συνασπισμό ψηφίζουν».
«Κοιτάξτε μας στα μάτια και ψηφίστε»
Για πρώτη φορά, η διαφημιστική καμπάνια ενός κόμματος της ελληνικής Αριστεράς επικεντρώθηκε στον αρχηγό του: Στη γιγαντοαφίσα του Συνασπισμού κυριαρχούσε η φωτογραφία του Ν. Κωνσταντόπουλου, ο οποίος κοιτούσε «κατάματα» τον λαό, συνοδεία των συνθημάτων «Κοιτάξτε μας στα μάτια και ψηφίστε» και «Η Βουλή είναι μόνο η αρχή». Τόσο στην εκλογική του διακήρυξη όσο και στα άλλα έντυπα που κυκλοφόρησε το κόμμα, τονιζόταν ότι είναι «η μόνη δύναμη που μπορεί να σας κοιτάξει στα μάτια». Σύμφωνα με τον Στέργιο Πιτσιόρλα*, το συγκεκριμένο σύνθημα απέβλεπε στο «φιλότιμο» των αριστερών ψηφοφόρων, λόγω της απουσίας του Συνασπισμού από την προηγούμενη Βουλή.
Σε σποτ του Συνασπισμού παρουσιάστηκαν «καθημερινοί άνθρωποι», οι οποίοι, με τις «πραγματικές μαρτυρίες» τους, τόνιζαν την αναγκαιότητα της παρουσίας του κόμματος στη Βουλή, ενώ αναφερόμενοι στον Ν. Κωνσταντόπουλο έλεγαν, μεταξύ άλλων: «Από τους καλύτερους πολιτικούς και τους πιο σοβαρούς», «Τίμιος άνθρωπος», «Μαχητής», «Εμπνέει εμπιστοσύνη».
Ένα άλλο σποτ έδειχνε μια γυναικεία κούκλα βιτρίνας, στο κεφάλι της οποίας εναλλάσσονταν μια μπλε και μια πράσινη περούκα. Στη συνέχεια, η άψυχη κούκλα μεταμορφωνόταν σε νεαρή, χαμογελαστή γυναίκα, που είχε για φόντο ένα πράσινο φυσικό τοπίο. Ο εκφωνητής έλεγε: «Επειδή ο εκσυγχρονισμός είναι ψεύτικος αν δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο, θυμήσου, κάθε ψήφος στον Συνασπισμό είναι ψήφος για ανάπτυξη με κοινωνική ευαισθησία, ψήφος ενάντια στην ανεργία, ψήφος για νέα εξωτερική πολιτική, για την Οικολογία, το ήθος, τη διαφάνεια, τον άνθρωπο».
Επικεφαλής της προεκλογικής εκστρατείας ήταν ο Στ. Πιτσιόρλας. Τη διαφημιστική εκστρατεία του Συνασπισμού ανέλαβε η OLYMPIC DDB NEEDHAM, η οποία είχε συνεργαστεί με τη Ν.Δ. στις δύο αναμετρήσεις του 1989.
(*) Από προσωπική συνέντευξη του συγγραφέα με τον Στέργιο Πιτσιόρλα.
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Ανατέλλει ένα νέο όραμα»
Ο δικηγόρος και υπουργός Οικονομικών των κυβερνήσεων του Α. Παπανδρέου τη δεκαετία του ’80 Δ. Τσοβόλας αποχώρησε από το ΠΑΣΟΚ στις 11 Οκτωβρίου του 1995. Στις 20 Δεκεμβρίου, εξήγγειλε την ίδρυση του Δημοκρατικού Κοινωνικού Κινήματος (ΔΗΚΚΙ), το αρκτικόλεξο του οποίου παρέπεμπε στη μεγάλη δίκη του Ειδικού Δικαστηρίου, στην οποία υπήρξε από τους βασικούς πρωταγωνιστές. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του, χαρακτήρισε το νέο κόμμα «πολιτική κίνηση, ανοιχτή σε όλους τους Έλληνες», έκανε ειδικές αναφορές στους «μη προνομιούχους τού σήμερα» και πρόταξε το σύνθημα «Όλοι για την Ελλάδα και η Ελλάδα για όλους». Στο έμβλημα του κόμματος απεικονιζόταν ένας ντεγκραντέ ήλιος που έφερε στο κέντρο του ένα πουλί με ανοιχτές φτερούγες, το οποίο συμβόλιζε ότι «ανατέλλει ένα νέο όραμα που θα δημιουργηθεί για την αναπτέρωση του ηθικού του ελληνικού έθνους, του λαού και των ανθρώπων».
«Είμαστε η πραγματική συνείδηση του ΠΑΣΟΚ»
Στις εκλογές του ’96, κατά τη διάρκεια των περιοδειών του, ο Δ. Τσοβόλας:
• Έθετε ως στόχο του ΔΗΚΚΙ τη συγκέντρωση ποσοστού άνω του 10% και την κατάληψη της τρίτης θέσης.
• Επετίθετο στην «ομάδα των τεσσάρων του ΠΑΣΟΚ» (Κ. Σημίτης, Βάσω Παπανδρέου, Θεόδωρος Πάγκαλος, Παρασκευάς Αυγερινός), λέγοντας ότι το μετέτρεψαν «από πατριωτικό κίνημα σε κίνημα “γιες μεν”, αεριτζήδων και καιροσκόπων».
• Υπογράμμιζε ότι το ΔΗΚΚΙ αποτελεί «την πραγματική συνείδηση του ΠΑΣΟΚ», ότι είναι «ένα γνήσιο πατριωτικό και προοδευτικό κίνημα που παλεύει για κοινωνική δικαιοσύνη και δημοκρατία» και ότι ιδρύθηκε «προκειμένου να αντισταθεί στα σχέδια συρρίκνωσης της Ελλάδας και του ελληνισμού, καθώς και στην αντιλαϊκή πολιτική που θέλουν να προωθήσουν από την επόμενη μέρα των εκλογών η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ του κ. Σημίτη».
• Για το «Σκοπιανό» τόνιζε ότι η Ελλάδα δεν πρέπει να αναγνωρίσει κράτος στην ονομασία του οποίου θα υπάρχει ο όρος ή παράγωγο του όρου «Μακεδονία».
• Προβάλλοντας τις οικονομικές θέσεις του ΔΗΚΚΙ ανέφερε ότι περιλαμβάνουν αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος με επαναφορά της ΑΤΑ σε μισθούς και συντάξεις, διορθωτικό ποσό στα χαμηλά εισοδήματα και μεθοδευμένη εφαρμογή των αντικειμενικών κριτηρίων φορολόγησης, ύστερα από κοινωνικό διάλογο με τους φορείς.
«Έχει βίλα κι ο Τσοβόλας»
Στην τελική ευθεία της προεκλογικής περιόδου, η Αυριανή κυκλοφόρησε με τον πρωτοσέλιδο τίτλο «Έχει βίλα κι ο Τσοβόλας», τονίζοντας ότι το «πενταώροφο ανάκτορό» του κόστισε 300 εκατομμύρια δραχμές.
Σε έκτακτη συνέντευξη Τύπου, ο Δ. Τσοβόλας κατήγγειλε ότι πίσω από το δημοσίευμα βρισκόταν «η ομάδα των τεσσάρων» κι έκανε λόγο για «φωτομοντάζ» και για «σκευωρία».
Ο πρόεδρος και ηγετικά στελέχη του ΠΑΣΟΚ καταδίκασαν τα δημοσιεύματα, ενώ ο Δ. Τσοβόλας κατέθεσε μήνυση για συκοφαντική δυσφήμηση και αγωγή κατά του εκδότη Γιώργου Κουρή. Το 2003, ο Γ. Κουρής θα κατονόμαζε έναν στενό συνεργάτη του Κ. Σημίτη ως τον άνθρωπο που του έδωσε το συγκεκριμένο θέμα, ισχυριζόμενος ότι, χάρη στο δημοσίευμα, «το ΔΗΚΚΙ έχασε τότε 1-2 μονάδες και βγήκε ο Σημίτης πρωθυπουργός».
«Τσοβόλα, Τσοβόλα, πες τα όλα»
Στη συγκέντρωση του κόμματος στο Περιστέρι (εκεί όπου είχε ακουστεί το ’89 η περίφημη φράση του Α. Παπανδρέου «Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα!»), ο πρόεδρος του ΔΗΚΚΙ είχε στο πλευρό του τον Μανώλη Γλέζο και επιτέθηκε, για μία ακόμη φορά, εναντίον του Κ. Σημίτη και της «ομάδας των τεσσάρων», λέγοντας: «Αυτοί κληρονόμησαν τη σφραγίδα του ΠΑΣΟΚ κι εμείς τους αγώνες για μια Ελλάδα που θα δείχνει στοργή σ’ όλους τους Ελληνες και κυρίως στους φτωχούς».
Τα μεγάφωνα μετέδιδαν δημοτικά, συνθέσεις του Μάνου Λοΐζου και τραγούδια σε ερμηνείες των Μελίνα Μερκούρη, Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Γιώργου Νταλάρα, Γρηγόρη Μπιθικώτση και Νίκου Ξυλούρη. Οι παριστάμενοι έσειαν υφασμάτινες σημαίες του ΔΗΚΚΙ και φώναζαν ρυθμικά «Τσοβόλα, εμπρός, σε θέλει ο λαός», «Ο λαός είναι εδώ, ενωμένος δυνατός» και «Τσοβόλα, Τσοβόλα, πες τα όλα». Στο τέλος της ομιλίας, πολλοί από τους συγκεντρωμένους έραναν με άνθη τον Δ. Τσοβόλα.
«Η πραγματική ελπίδα»
«Ο θρίαμβος ενός ήρεμου τεχνοκράτη»
Μέσα σε διάστημα μικρότερο των οκτώ μηνών, ο Κ. Σημίτης πέτυχε την τρίτη μεγάλη του νίκη, παρότι που το ποσοστό του ΠΑΣΟΚ υπέστη μείωση 5,4 μονάδων σε σχέση με το ’93. Σε δηλώσεις του, τόνισε ότι στην προσπάθεια της κυβέρνησής του απαιτείται «συμμετοχή, συμπαράσταση και συνεργασία όλων, ανεξαίρετα». Για τον διεθνή Τύπο, ήταν ο «θρίαμβος ενός ήρεμου τεχνοκράτη», ο οποίος απευθυνόταν «περισσότερο στη λογική των Ελλήνων παρά στο συναίσθημα».
Λίγες ώρες αφότου έκλεισαν οι κάλπες, ο Μ. Έβερτ υπέβαλε την παραίτησή του. Η Απογευματινή απέδωσε την ήττα «και στη διχόνοια που προκάλεσαν και καλλιέργησαν, επί μακρό χρονικό διάστημα, άφρονα στελέχη της Ν.Δ.», ενώ ο Αδέσμευτος Τύπος άσκησε κριτική για τα «λάθη που έγιναν στην επιχειρηματολογία και την τακτική της Ν.Δ.». Τις επόμενες ημέρες, ο Μ. Έβερτ αποφάσισε να διεκδικήσει εκ νέου την ηγεσία του κόμματος και στις 4 Οκτωβρίου έλαβε 103 ψήφους έναντι 84 του Γιώργου Σουφλιά. Ο Τύπος έκανε λόγο για «αφετηρία νέας κρίσης» και, πράγματι, στις επόμενες εκλογές η Ν.Δ. θα είχε νέο ηγέτη.
Το ΚΚΕ αύξησε το ποσοστό του και αναδείχθηκε τρίτη δύναμη στο Κοινοβούλιο, η άνετη είσοδος στη Βουλή αποτέλεσε τη δεύτερη συνεχόμενη εκλογική επιτυχία του Συνασπισμού με τον Ν. Κωνσταντόπουλο στο «τιμόνι» του, για τον Δ. Τσοβόλα το εκλογικό αποτέλεσμα «καταξίωσε την ίδρυση του ΔΗΚΚΙ ως μια ιστορική και κοινωνική αναγκαιότητα» και ο Αντ. Σαμαράς μίλησε για την ανάγκη ανασυγκρότησης της Πολιτικής Άνοιξης, που έμεινε εκτός Βουλής για λίγες χιλιάδες ψήφους (ποσοστό 2,94%).
