Δημοσκοπική υπεροχή της Ν.Δ. έναντι του ΠΑΣΟΚ
Μπορεί το ΠΑΣΟΚ να κέρδισε τις εκλογές το 2000, αλλά ήταν μια νίκη οριακή, που έστειλε ένα «μήνυμα» στο κυβερνών κόμμα. Στις δημοσκοπήσεις του Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους το ΠΑΣΟΚ βρέθηκε πίσω από τη Ν.Δ. στην πρόθεση ψήφου και, στο διάστημα που ακολούθησε, δεν πέρασε μπροστά ούτε μία φορά.
Η διαμάχη της κυβέρνησης με την Εκκλησία για το θέμα των ταυτοτήτων, η κατάρρευση του Χρηματιστηρίου, οι ανατιμήσεις που επέφερε η μετάβαση στο ευρώ, το «νομοσχέδιο Γιαννίτση» για το ασφαλιστικό, η ανεργία (κυρίως των νέων) που παρέμενε σε υψηλά επίπεδα, η γραφειοκρατία, τα φαινόμενα αλαζονείας και αυταρέσκειας μεγαλοστελεχών του κόμματος, οι καταγγελίες για φαινόμενα διαπλοκής και διαφθοράς, η αγροτική πολιτική και βέβαια η φθορά από τη μακρόχρονη παραμονή του στην εξουσία θεωρούνται από τους πιο σημαντικούς λόγους της δημοσκοπικής πτώσης του ΠΑΣΟΚ.
Με τον πρόεδρο της Ν.Δ. Κώστα Καραμανλή να συνεχίζει να μένει πιστός στη στρατηγική της κατάκτησης του «μεσαίου χώρου» (ξεκαθαρίζοντας μάλιστα ότι το κόμμα του «σαφώς δεν είναι δεξιό, αλλά κεντροδεξιό»*), να καλλιεργεί την «εικόνα» του ηγέτη που έχει ωριμάσει και έχει όλα τα εχέγγυα ώστε να κυβερνήσει και να ασκεί έντονη κριτική εναντίον του πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, τόσο για την «ανοχή του σε φαινόμενα διαπλοκής και διαφθοράς» όσο και για τη μη επίλυση των προβλημάτων της καθημερινότητας, όλες οι δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν κατά τη διάρκεια του 2003 έδειχναν τη Ν.Δ. να ανοίγει κι άλλο την «ψαλίδα» από το κυβερνών κόμμα, έχοντας «τη στήριξη κοινωνικών ομάδων που στο παρελθόν υποστήριζαν σθεναρά το ΠΑΣΟΚ, αλλά σήμερα δεν τα πάνε καλά, όπως είναι, για παράδειγμα, οι αγρότες και οι ασχολούμενοι με μικρομεσαίες επιχειρήσεις», όπως επισήμανε ο ηγέτης της**.
Τα αποτελέσματα μιας σειράς (μυστικών) δημοσκοπήσεων, που είχε παραγγείλει από τρεις διαφορετικές εταιρείες ο Κ. Σημίτης από το καλοκαίρι του 2003 και μετά, έδειχναν ότι το ΠΑΣΟΚ θα είχε σοβαρότερες πιθανότητες για νίκη στις επόμενες εκλογές εάν είχε στο «τιμόνι» του τον υπουργό Εξωτερικών (και γιο του ιδρυτή του Κινήματος και εγγονό του Γεωργίου Παπανδρέου) Γιώργο Παπανδρέου αντί για τον πρωθυπουργό ή οποιοδήποτε άλλο στέλεχος του κόμματος***.
(*) Συνέντευξη Κώστα Καραμανλή στους Financial Times, 11 Νοεμβρίου 2003.
(**) Στο ίδιο.
(***) Δήμητρα Κρουστάλλη, «Τα άγνωστα γκάλοπ του 2004 που οδήγησαν στη διαδοχή», Το Βήμα της Κυριακής, 14 Οκτωβρίου 2007, σελ. 19 και 20. Σχετική αναφορά κάνει και ο Κ. Σημίτης στο βιβλίο του, Πολιτική για μια δημιουργική Ελλάδα 1996-2004, εκδόσεις Πόλις, 2005.
Το «δαχτυλίδι της διαδοχής» και η αναγγελία πρόωρων εκλογών
Στις 6 Ιανουαρίου του 2004 ο Κ. Σημίτης συνάντησε στην οικία του τον Γ. Παπανδρέου και εκεί έγινε η παράδοση του «δαχτυλιδιού της διαδοχής».
Την επόμενη ημέρα, και αφότου είχε προηγηθεί συνάντησή του με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο, ο Κ. Σημίτης προέβη σε δηλώσεις προς τους δημοσιογράφους. Αφού επισήμανε ότι «ένα κόμμα και μια κυβέρνηση πρέπει να ανανεώνονται», ανακοίνωσε στον λαό την απόφασή του να κινήσει άμεσα τις απαραίτητες διαδικασίες ώστε το ΠΑΣΟΚ να εκλέξει νέο πρόεδρο, ενώ ο ίδιος θα παρέμενε πρωθυπουργός μέχρι την επομένη ημέρα των εκλογών, που θα διεξάγονταν στις 7 Μαρτίου. Ως βασικό λόγο της ανάγκης να οδηγηθεί η χώρα σε πρόωρες εκλογές επικαλέστηκε την υποχρέωση της κυβέρνησης να χειριστεί τις σημαντικές εξελίξεις στο Κυπριακό (ένταξη και τυπικά της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση την 1η Μαΐου του 2004) έχοντας μια νωπή λαϊκή εντολή: Για μία ακόμη φορά (μετά το ’77, το ’85, το ’93 και το ’96), το Κυπριακό αποτελούσε επίσημη αιτιολογία μιας κυβέρνησης για πρόωρη προσφυγή στις κάλπες.
Σε δηλώσεις του ο Κ. Καραμανλής τόνισε, μεταξύ άλλων, ότι «με τη φυγή του, ο κ. Σημίτης ομολογεί την αποτυχία της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ», ενώ η γενική γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα, ανέφερε ότι «στο ΠΑΣΟΚ γίνεται σοβάντισμα και τίποτα άλλο, με στόχο την υποκλοπή ψήφων».
Στις 11 Φεβρουαρίου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Προεδρικό Διάταγμα για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη των εκλογών.
«Η μονομαχία των δύο δυναστειών»
«Η μονομαχία των δύο δυναστειών», «Εκπρόσωποι των μεγάλων πολιτικών δυναστειών παλεύουν για την εξουσία» και «Η βεντέτα των δύο μεγάλων οικογενειών», ήταν μερικοί από τους τίτλους δημοσιευμάτων του διεθνούς Τύπου, που αναφέρονταν στις ελληνικές εκλογές.
Για μία ακόμη φορά η χώρα θα όδευε προς εκλογές στις οποίες θα αναμετριόνταν, σε επίπεδο αρχηγών, ένας Καραμανλής με έναν Παπανδρέου: η πρώτη «σύγκρουση» είχε γίνει το 1956 μεταξύ του Κωνσταντίνου Καραμανλή και του Γεωργίου Παπανδρέου. Οι δύο άνδρες ήταν αντίπαλοι και στις αναμετρήσεις του 1958, του 1961 και του 1963 στην τελευταία ο «Γέρος της Δημοκρατίας» κατάφερε να μειώσει το «σκορ» σε 3-1. Το 1974, ο «Εθνάρχης» είχε απέναντί του (και) τον Ανδρέα Παπανδρέου, τον οποίο νίκησε εύκολα, όπως άλλωστε και το 1977, ανεβάζοντας τον δείκτη του «σκορ» σε 5-1.
Συμπληρώνοντας επτά χρόνια αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης (διάστημα που αποτελούσε ρεκόρ σ’ αυτό το αξίωμα), ο (ποδοσφαιρόφιλος) Κ. Καραμανλής κατέβαινε στο «γήπεδο» των εκλογών με τον «αέρα» του φαβορί και στόχο να διευρύνει περαιτέρω το «σκορ» στις αναμετρήσεις μεταξύ των δύο πολιτικών δυναστειών.
Ήταν μια αναμέτρηση στην οποία τα φιλοκυβερνητικά ΜΜΕ επιχείρησαν να προσδώσουν χαρακτήρα «ντέρμπι», τα δύο κόμματα εξουσίας έκαναν «μεταγραφές» που έδωσαν λαβές για σχόλια περί «ποδοσφαιροποίησης» της πολιτικής ζωής και το αγαπημένο (κοινό) σύνθημα των οπαδών και των δύο μεγάλων κομμάτων ήταν ποδοσφαιρικής προέλευσης.
Παράλληλα, όσοι εξέφραζαν την άποψη ότι τα δύο μεγάλα κόμματα «είναι μια απ’ τα ίδια», προέβαλαν τα επιχειρήματα ότι απευθύνθηκαν στις ίδιες ομάδες ψηφοφόρων, παρουσίασαν κυβερνητικά προγράμματα με μεγάλες ομοιότητες μεταξύ τους, είχαν παρεμφερή συνθήματα και οι ηγέτες τους χρησιμοποίησαν πανομοιότυπους όρους και φράσεις, κάνοντας λόγο για «Νέα εποχή», «Νέο ξεκίνημα», «Νέα διακυβέρνηση», «Κοινωνία συνοχής», «Ισχυρούς πολίτες», «Όραμα μιας Ελλάδας του πολιτισμού και της παιδείας», «Επένδυση στον άνθρωπο», «Κυβέρνηση όλων των Ελλήνων» και «Αγώνα για μια Ελλάδα στην οποία δεν υπάρχουν “δικά μας” και “δικά τους” παιδιά».
Οι δημοσκοπήσεις έδειχναν νίκη της Ν.Δ.
Όλες οι πανελλαδικές δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν από την ημέρα που ο Γ. Παπανδρέου ανακοίνωσε ότι θα διεκδικήσει την προεδρία του ΠΑΣΟΚ (7.1) μέχρι και την τελευταία ημέρα που επιτράπηκε η δημοσιοποίησή τους (20.2), έδιναν στη Ν.Δ. σταθερό προβάδισμα στην πρόθεση ψήφου έναντι του ΠΑΣΟΚ, με διαφορές που κυμαίνονταν από 2,2% έως 4,5%.
Παράλληλα, σε όλες τις έρευνες, στην παράσταση νίκης η Ν.Δ. είχε επίσης το προβάδισμα έναντι του ΠΑΣΟΚ, με διαφορές πάνω από 4,5%. Στο ερώτημα «ποιον θεωρείτε καταλληλότερο ως πρωθυπουργό», ο Γ. Παπανδρέου προηγούνταν του Κ. Καραμανλή με μικρή διαφορά. Στο ΠΑΣΟΚ, η συσπείρωση κυμαινόταν γύρω στο 80%, με διαρροές περίπου 9% προς τη Ν.Δ., στην οποία η συσπείρωση ξεπερνούσε το 90%.
Όσον αφορά τα υπόλοιπα κόμματα: το ΚΚΕ έδειχνε ότι εξασφάλιζε άνετα την τρίτη θέση στη Βουλή, έχοντας στην πρόθεση ψήφου ποσοστά που κυμαίνονταν από 4,7% έως 6,2%. Στις δημοσκοπήσεις του Ιανουαρίου ο Συνασπισμός έδειχνε ότι θα χρειαστεί να καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να δώσει ξανά το «παρών» στο Κοινοβούλιο (με ποσοστά που κυμαίνονταν από 2,2% έως 2,9%), αλλά η δημοσκοπική του εικόνα βελτιώθηκε ελαφρά στη συνέχεια, με ποσοστά που τον έδειχναν να ξεπερνάει το όριο του «3%».
Μείωση της κρατικής χρηματοδότησης των κομμάτων
Με τον νόμο 3023/2002 η ετήσια τακτική χρηματοδότηση των κομμάτων μειώθηκε σε ποσοστό 1,02%Ο επί των πραγματοποιηθέντων καθαρών εσόδων του ετήσιου Κρατικού Απολογισμού, η (έκτακτη) εκλογική χρηματοδότηση επίσης μειώθηκε σε ποσοστό 0,22%Ο και η ετήσια οικονομική ενίσχυση για ερευνητικούς και επιμορφωτικούς σκοπούς παρέμεινε σε ποσοστό 0,1%Ο. Επίσης, με τον ίδιο νόμο, καθοριζόταν ότι το ανώτατο ύψος εκλογικών δαπανών κομμάτων και συνασπισμών δεν επιτρεπόταν να υπερβαίνει το 20% της τελευταίας κάθε φορά καταβληθείσας σε όλα τα κόμματα τακτικής χρηματοδότησης, συνυπολογιζόμενης και της αξίας των αποτιμώμενων παροχών και διευκολύνσεων.
Η εκλογική επιχορήγηση στα κόμματα για τις βουλευτικές εκλογές του 2004 έφθασε τα 9.292.400 ευρώ, ενώ η ετήσια χρηματοδότησή τους ανήλθε σε 46.390.400 ευρώ. Επίσης, τα κόμματα έλαβαν εκλογική επιχορήγηση και για τις ευρωεκλογές της ίδιας χρονιάς (Πίνακας).
Επίσης, μεταξύ άλλων, ο νόμος 3023/2002:
• Έθετε όριο ύψους 15.000 ευρώ για τη χρηματοδότηση από το ίδιο πρόσωπο κατά τη διάρκεια του έτους.
• Υποχρέωνε τα κόμματα να δημοσιεύουν τον ισολογισμό τους και ειδική έκθεση εκλογικών εσόδων και δαπανών, ενώ ανέθετε τον έλεγχο των οικονομικών τους σε Επιτροπή Ελέγχου, στην οποία μετείχαν μεν τρεις δικαστές, αλλά με την πλειοψηφία της να συγκροτείται από βουλευτές.
• Aπαγόρευε στα κόμματα την ανάρτηση ή επικόλληση αεροπανό, πανό, αφισών και κάθε άλλου υλικού προβολής, εκτός των χώρων για υπαίθρια διαφήμιση που τους παραχωρούνταν (αναλογικά και επί ίσοις όροις) από τους ΟΤΑ και κάλυπταν (μόλις) το 10% του συνολικού χώρου που είχε καθοριστεί για την υπαίθρια εμπορική διαφήμιση.
14 ώρες δωρεάν τηλεοπτικής διαφήμισης στα κόμματα
Με κοινή υπουργική απόφαση καθορίστηκαν οι όροι, οι προϋποθέσεις και ο χρόνος προβολής των κομμάτων και συνασπισμών που εκπροσωπούνταν στη Βουλή των Ελλήνων από τα δημόσια και ιδιωτικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα, μετά την επίσημη έναρξη της προεκλογικής περιόδου και, σε γενικές γραμμές, ήταν οι ίδιοι με εκείνους στις εκλογές του 2000. Επιπροσθέτως, η ΕΡΤ και οι ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σταθμοί εθνικής, περιφερειακής και τοπικής εμβέλειας είχαν την υποχρέωση να διαθέτουν το 1/3 του χρόνου των δελτίων ειδήσεων για την παρουσίαση της προεκλογικής δραστηριότητας των κομμάτων και των συνασπισμών.
Με την ίδια απόφαση εφαρμόστηκε το άρθρο 10 του νόμου 3023/2002, με το οποίο καθιερώθηκε, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, η υποχρέωση δωρεάν μετάδοσης μηνυμάτων (σποτ) κομμάτων και συνασπισμών από τους δημόσιους και τους ιδιωτικούς ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς ελεύθερης λήψης. Ο παρεχόμενος χρόνος κατανεμόταν με βάση την αρχή της αναλογικής ισότητας. Παράλληλα, απαγορευόταν η αγορά επιπλέον διαφημιστικού χρόνου.
Από τους τηλεοπτικούς σταθμούς εθνικής εμβέλειας διατέθηκαν σε πέντε κόμματα συνολικά 14 ώρες δωρεάν διαφημιστικής προβολής τους. Τόσο στο ΠΑΣΟΚ όσο και στη Ν.Δ. παραχωρήθηκε χρόνος αξίας 2.000.000 ευρώ, στο ΚΚΕ 483.786 ευρώ, στον Συνασπισμό 280.455 ευρώ και στο ΔΗΚΚΙ 235.758 ευρώ. Επιπλέον, δόθηκε στα πέντε κόμματα συνολικός χρόνος αξίας 200.000 ευρώ για τη μετάδοση των διαφημιστικών τους μηνυμάτων ή μηνυμάτων κοινωνικού περιεχομένου στους φορείς παροχής συνδρομητικών ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών υπηρεσιών μέσω δορυφόρου.
Η Ν.Δ. χαρακτήρισε «ανεπαρκέστατο» τον δωρεάν τηλεοπτικό χρόνο που παραχωρήθηκε στα κόμματα, κρίνοντάς τον με βάση τον χρόνο που είχε αγοραστεί από αυτά κατά τις προηγούμενες βουλευτικές εκλογές (περίπου 43 ώρες).
Το πρώτο «πενταμπέιτ»
Στις 26 Φεβρουαρίου έλαβε χώρα η τηλεοπτική αναμέτρηση μεταξύ των ηγετών πέντε κομμάτων (ΠΑΣΟΚ, Ν.Δ., ΚΚΕ, Συνασπισμός, ΔΗΚΚΙ), με τον Τύπο να αναφέρεται σε «πενταμπέιτ».
Με βάση τις ρυθμίσεις που αποφασίστηκαν, κάθε αρχηγός είχε στη διάθεσή του συνολικό χρόνο 26 λεπτών. Στο τέλος της συζήτησης, οι αρχηγοί είχαν στη διάθεσή τους χρόνο 2 λεπτών για σχολιασμό. Ο διάλογος μεταξύ των πολιτικών αρχηγών απαγορευόταν.
Παρότι που είχε διπλάσια χρονική διάρκεια, το «πενταμπέιτ» προσέλκυσε περισσότερους τηλεθεατές απ’ ό,τι τα debate των δύο προηγούμενων εκλογικών αναμετρήσεων. Σύμφωνα με την AGB, στους έξι σταθμούς εθνικής εμβέλειας που το μετέδωσαν (NET, Mega, ANT1, Alpha, Star, TV Μακεδονία) συγκέντρωσε αθροιστικά ποσοστό τηλεθέασης 40% (3.696.000 τηλεθεατές). H αναμέτρηση μεταδόθηκε και από άλλα κανάλια, που δεν περιλαμβάνονταν στη μέτρηση.
Όπως ήταν αναμενόμενο, η τηλεμαχία κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων της επόμενης ημέρας. Η Ελευθεροτυπία παρατήρησε ότι οι αρχηγοί των δύο μεγάλων κομμάτων «πρόσεχαν περισσότερο να μην κάνουν το μεγάλο λάθος», ενώ τα Νέα έκαναν λόγο για «παράλληλους μονολόγους» και επισήμαιναν ότι, σε αρκετές περιπτώσεις, οι πολιτικοί αρχηγοί «έδιναν απαντήσεις άσχετες με τις ερωτήσεις που τους υποβλήθηκαν». Κάποιες εφημερίδες, φιλοκυβερνητικές και αντιπολιτευόμενες, αναφέρθηκαν στις «αδυναμίες» του Γ. Παπανδρέου, με χαρακτηρισμούς όπως «κουμπωμένος», «ασαφής» και «αμήχανος», ενώ στάθηκαν στο γεγονός ότι «συμβουλευόταν υπέρ του δέοντος τις σημειώσεις του» (γεγονός που εκλήφθηκε ως άγνοια επί κάποιων θεμάτων). Για κάποιους πολιτικούς αναλυτές και δημοσκόπους, η εμφάνιση του Γ. Παπανδρέου στην τηλεοπτική αναμέτρηση ήταν ένας από τους λόγους που ηττήθηκε το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Κλίμα ενθουσιασμού στο ΠΑΣΟΚ
Στις 8 Ιανουαρίου 2004 ο 52χρονος Γ΄ιώργος Παπανδρέου ανακοίνωσε την απόφασή του να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, χαρακτηρίζοντας την πρόταση του Εκτελεστικού Γραφείου για άμεση εκλογή προέδρου από την κοινωνία «πρωτοποριακό γεγονός». Σύντομα κατάφερε να διαμορφώσει στον κόσμο του ΠΑΣΟΚ κλίμα ενθουσιασμού, ακόμη και ελπίδας για εκλογική νίκη. Ο φιλοκυβερνητικός Τύπος τόνιζε την «ανατροπή του κλίματος» που έδειχναν τα νέα γκάλοπ, με το ΠΑΣΟΚ να ψαλιδίζει αισθητά τη διαφορά από τη Ν.Δ. στην πρόθεση ψήφου.
Ο Γ. Παπανδρέου έχτιζε τη δημόσια εικόνα του «προοδευτικού πνεύματος», του φορέα ενός «νέου πολιτικού ήθους», του εκφραστή ενός «εναλλακτικού» πολιτικού λόγου και ενός «ήπιου», «συναινετικού», «γνήσιου», «υπεύθυνου» και «έντιμου» πολιτικού. Ιδιαίτερη έμφαση, μάλιστα, δόθηκε στην προβολή του ως «απλού» και «φιλικού» ηγέτη, ο οποίος νοιάζεται για τα προβλήματα των πολιτών – «εικόνα» που χαρακτηρίστηκε ως «αντίδοτο» στην αντίστοιχη που ήδη καλλιεργούσε ο Κ. Καραμανλής.
Με αυτά τα επικοινωνιακά όπλα στη φαρέτρα του, από την πρώτη στιγμή, ο Γ. Παπανδρέου επιχείρησε, μεταξύ άλλων, να προσεγγίσει τους ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ που είχαν πληγεί από την πολιτική των κυβερνήσεων του Κ. Σημίτη και δήλωναν αναποφάσιστοι, να διευρύνει την απήχηση του κόμματος και προς τα «δεξιά» και προς τα «αριστερά» του και να κερδίσει την προτίμηση μεγάλου μέρους των νέων που επρόκειτο να ψηφίσουν για πρώτη φορά (υπολογίζονταν σε περίπου 550.000).
Στις ομιλίες του ο Γ. Παπανδρέου έκανε κριτική για τα λάθη και τις παραλείψεις του κυβερνώντος κόμματος, υποσχόταν ότι θα κάνει «ρήξεις όπου χρειάζεται» και εξέφραζε τη σιγουριά του για μια «περήφανη νίκη». Οι πρώτες του περιοδείες χαρακτηρίστηκαν από ένα «νέο στυλ», με τους δημοσιογράφους να σημειώνουν ότι έλειπαν οι έντονες επιθέσεις στη Ν.Δ. και ότι έκανε αρκετές στάσεις εκτός προγράμματος για να βρεθεί μαζί με τον κόσμο και να σφίξει «εκατοντάδες χέρια».
Η «υπόθεση Πάχτα»
To βράδυ της Τετάρτης 21 Ιανουαρίου 2004 η Βουλή ψήφισε νομοσχέδιο στο οποίο συμπεριλαμβανόταν τροπολογία για την κατασκευή τουριστικών εγκαταστάσεων από την εταιρεία Πόρτο Καρράς. Πολύ γρήγορα, το θέμα που δημιουργήθηκε από την πρωτοβουλία του υφυπουργού Οικονομίας Χρήστου Πάχτα και εννιά βουλευτών του ΠΑΣΟΚ, έλαβε τεράστιες διαστάσεις, με τη Ν.Δ. να κάνει λόγο για «αμαρτωλή τροπολογία». Θέλοντας να προβάλει την εικόνα του ηγέτη που είναι άτεγκτος απέναντι σε «παρακμιακά» φαινόμενα, ο Γ. Παπανδρέου έθεσε εκτός των ψηφοδελτίων του κόμματος όλους όσοι ενεπλάκησαν στην υπόθεση. Σύμφωνα με τον Στράτο Φαναρά της Metron Analysis, η «υπόθεση Πάχτα» «ανέτρεψε πλήρως το κλίμα ενίσχυσης του ΠΑΣΟΚ, με τη διαφορά στην πρόθεση ψήφου να διευρύνεται και πάλι στην περιοχή των 4 μονάδων και την παράσταση νίκης υπέρ της Ν.Δ. να αυξάνεται εντυπωσιακά»*.
(*) Στράτος Φαναράς, «Εκλογές 2004. Ανάλυση αποτελεσμάτων», http://repository.costas-simitis.gr.
«Ανατέλλει ένας ήλιος διαφορετικός!»
Μιλώντας στο έκτακτο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, στις 6 Φεβρουαρίου, ο Γ. Παπανδρέου ζήτησε από τους συνέδρους να πορευτούν «μαζί σε αυτή τη νέα εποχή», κάνοντας λόγο για «ανατροπή για ένα κόμμα διαφορετικό». Επίσης, χαρακτήρισε το ΠΑΣΟΚ ως «μια δημοκρατική παράταξη, που ενώνει σε κοινή πορεία δυνάμεις από τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, της Κεντροαριστεράς, αλλά και τις δυνάμεις της Κεντροδεξιάς που συμφωνούν μαζί μας σε στόχους και πολιτικές». Στις 8 Φεβρουαρίου, όντας ο μοναδικός υποψήφιος, ο Γ. Παπανδρέου εξελέγη πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, με ποσοστό 99,83%, έπειτα από ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν περισσότερα από 1.000.000 άτομα (μέλη και φίλοι του κόμματος). Ο νέος ηγέτης τόνισε ότι «ανατέλλει ένας ήλιος διαφορετικός!».
Οι δεσμεύσεις
Τα βασικά σημεία του προγράμματος του ΠΑΣΟΚ για τη νέα τετραετία ήταν τα εξής: ελάχιστη σύνταξη ΙΚΑ μαζί με το ΕΚΑΣ στα 700 ευρώ. Εξασφάλιση σύνταξης 800 ευρώ στους συνταξιούχους ΤΕΒΕ – ΤΑΕ – ΤΣΑ – ΝΑΤ. Αύξηση της κατώτερης αγροτικής σύνταξης στα 300 ευρώ. Ελάχιστη σύνταξη 800 ευρώ για κάθε ζευγάρι αγροτών. Δημιουργία δεκάδων χιλιάδων θέσεων μερικής απασχόλησης. Κάρτα υγείας για όλους –θεσμοθέτηση του οικογενειακού γιατρού–, δημιουργία Αστικών Κέντρων Υγείας. Αύξηση των δημοσίων δαπανών για την παιδεία στο 5% του ΑΕΠ. Ελάφρυνση του φορολογικού βάρους για τους μικρομεσαίους. Δημιουργία παιδικών σταθμών σε κάθε γειτονιά. Πρόσληψη στο Δημόσιο ενός από τα τέσσερα παιδιά των πολύτεκνων οικογενειών κατά προτεραιότητα μέσω ΑΣΕΠ.
Οι «μεταγραφές» του ΠΑΣΟΚ και η «λευκή ομηρία» της χώρας
Στις 10 Φεβρουαρίου ανακοινώθηκε η συνεργασία του ΠΑΣΟΚ με δύο σημαίνοντες υπουργούς της κυβέρνησης Μητσοτάκη και μάλιστα τους θεωρούμενους ως κυριότερους εκφραστές του νεοφιλελευθερισμού στην Ελλάδα: τον Στέφανο Μάνο και τον Ανδρέα Ανδριανόπουλο. Η κίνηση αυτή του Γ. Παπανδρέου θεωρήθηκε ότι έγινε για να υπερισχύσει το ΠΑΣΟΚ της Ν.Δ. στη μάχη για την κατάκτηση του «μεσαίου χώρου», ενώ η Ελευθεροτυπία έκανε λόγο για «μούδιασμα στη βάση» του κυβερνώντος κόμματος.
Παράλληλα, ο Γ. Παπανδρέου υποδεχόταν στο ΠΑΣΟΚ την πρώην πρόεδρο του Συνασπισμού Μαρία Δαμανάκη και τον Μίμη Ανδρουλάκη, εκ των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ επί Χαρίλαου Φλωράκη και του (ενιαίου) Συνασπισμού. Η συγκεκριμένη κίνηση θεωρήθηκε ότι έγινε (και) για να συγκρατήσει τις διαρροές των ψηφοφόρων του Κινήματος προς τα κόμματα της Αριστεράς.
Την ίδια περίοδο (12 Φεβρουαρίου), μια ψυχρή εισβολή έθεσε σε «λευκή ομηρία» τη χώρα, με αποτέλεσμα να ταλαιπωρηθούν οι πολίτες και ο αντιπολιτευόμενος Τύπος να κάνει λόγο για «απαράδεκτο κράτος» και «χιονοστιβάδα κυβερνητικής ανικανότητας», ενώ τόνιζε την «ακαριαία αντίδραση Καραμανλή».
Οι δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν εκείνες τις ημέρες κατέγραψαν άνοιγμα της «ψαλίδας» μεταξύ της Ν.Δ. και του ΠΑΣΟΚ.
Στην τελική ευθεία με «σκληρό ροκ»
Στην τελική ευθεία για την εκλογική αναμέτρηση, οι σχετικά χαμηλοί τόνοι που είχε υιοθετήσει αρχικά ο Γ. Παπανδρέου έδειχναν να αποτελούν μακρινό παρελθόν. Επιχειρώντας να δημιουργήσει κλίμα πόλωσης, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ επιδόθηκε σε μια ακραία ρητορική κατά της Δεξιάς και επιτέθηκε εναντίον του ηγέτη της Ν.Δ. Σε ρεπορτάζ στην Καθημερινή, ο Γιώργος Π. Τερζής απέδωσε την υιοθέτηση της νέας τακτικής στην προσπάθεια του Γ. Παπανδρέου «να συσπειρώσει την εκλογική βάση του κόμματος, αλλά και να ενεργοποιήσει τα “αντιδεξιά” ανακλαστικά εκείνων των ψηφοφόρων που τοποθετούνταν μεταξύ του κυβερνώντος κόμματος και των κομμάτων της Αριστεράς».
Ωστόσο, την ώρα που το ΠΑΣΟΚ κατέφευγε στο «σκληρό ροκ» για να αντιπαρατεθεί με τη Δεξιά, πολλοί αμφέβαλαν για το πόσο πειστικό μπορούσε να φανεί αυτό το εγχείρημα, όταν το κυβερνών κόμμα συνεργαζόταν εκλογικά «με συμβολικά στελέχη του νεοφιλελευθερισμού». Επιπλέον, δημιουργούνταν ο κίνδυνος της απώλειας των προσδοκώμενων ωφελημάτων από το «κεντροδεξιό άνοιγμα» του ΠΑΣΟΚ.
Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, το κυβερνών κόμμα εκμεταλλεύθηκε τη δήλωση του τομεάρχη Δημόσιας Διοίκησης της Ν.Δ., Βύρωνα Πολύδωρα, περί «απομάκρυνσης χιλιάδων αξιωματούχων του ΠΑΣΟΚ, με το καλημέρα», για να κάνει «σημαία» του τις προειδοποιήσεις ότι η Ν.Δ. διακατέχεται από «εκδικητικές και ρεβανσιστικές διαθέσεις», ότι «έρχεται να διχάσει τους πολίτες σε αριστερούς και δεξιούς» και ότι «επαγγέλλεται επανίδρυση του κομματικού κράτους».
Παράλληλα, το ΠΑΣΟΚ επιχείρησε να αναδείξει σε μείζον πολιτικό θέμα την αποστολή σε ιερούς ναούς ενός φυλλαδίου με τίτλο «Τι πραγματικά πιστεύει ο Γιώργος Παπανδρέου;», που είχε την υπογραφή της οργάνωσης Δράση Πολιτών για την Προστασία της Κληρονομιάς μας, η οποία επιτίθετο κατά του προέδρου του κόμματος: ο Γ. Παπανδρέου εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι τα φυλλάδια διακινήθηκαν από τη Ν.Δ., η οποία έκανε λόγο για «παράσταση προβοκάτσιας».
«Θα κυβερνήσω με όλους τους Έλληνες για όλους τους Έλληνες»
Η κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ διοργανώθηκε στο Πεδίον του Άρεως.
Χρησιμοποιώντας μια αγαπημένη φράση του πατέρα του, ο Γ. Παπανδρέου έκανε λόγο για «πανηγύρι της Δημοκρατίας» και επιτέθηκε με ιδιαίτερη σφοδρότητα στη Ν.Δ. Αφού κατηγόρησε τις ηγεσίες των κομμάτων της Αριστεράς ότι ταυτίζουν το ΠΑΣΟΚ με τη Δεξιά, υποστήριξε ότι «απέναντι στον κίνδυνο της δεξιάς παλινόρθωσης υψώνει το ανάστημά της η πλειοψηφία της μεγάλης δημοκρατικής και προοδευτικής παράταξης», στην οποία συμπεριέλαβε και τους ψηφοφόρους της Αριστεράς, τους οποίους και κάλεσε να έλθουν κοντά στο Κίνημα, ενώ, για μία ακόμη φορά, έκανε άνοιγμα στις «δυνάμεις της ανανεωτικής Αριστεράς», προτείνοντας τη διαμόρφωση ενός κοινού, αξιόπιστου κυβερνητικού προγράμματος τετραετίας. Επίσης, αναφέρθηκε στο όραμά του για μια «νέα Ελλάδα», υποσχέθηκε ότι το ΠΑΣΟΚ θα παρουσιάσει ένα νέο πρόσωπο («θα είναι ανοικτό στο λαό, θα αφουγκράζεται τον σφυγμό της κοινωνίας, θα είναι ευαίσθητο στα λαϊκά προβλήματα») και δεσμεύτηκε: «Θα κυβερνήσω με όλους τους Έλληνες για όλους τους Έλληνες».
Στο τέλος της ομιλίας του προέδρου του ΠΑΣΟΚ ανέβηκε στο βήμα ο Κ. Σημίτης, ο οποίος τόνισε: «Πορευόμαστε στη νέα εποχή με ηγέτη τον Γιώργο Παπανδρέου».
Στην εκδήλωση κυριάρχησαν οι υφασμάτινες σημαίες, τα μπαλόνια και τα βεγγαλικά. Την επόμενη ημέρα, τα Νέα ανέφεραν ότι «με τον όγκο και τον παλμό της, θύμιζε τις γιγαντιαίες συγκεντρώσεις των αρχών της δεκαετίας του ’80».
«Γιώργο, μαζί, στη νέα εποχή»
Από τη μέρα που ο Γ. Παπανδρέου ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του για πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, το σύνθημα που κυριάρχησε στις τάξεις των οπαδών του ήταν το «Γιώργο, μαζί, στη νέα εποχή».
Άλλα συνθήματα που ακούγονταν στις συγκεντρώσεις του Κινήματος με ομιλητή τον Γ. Παπανδρέου ήταν τα: «Βρέξει – χιονίσει ο Γιώργος θα νικήσει», «Ο λαός απαντά, όχι πάλι Δεξιά», «Αλλαγή, αλλαγή, με τον γιο του ιδρυτή», «Γιώργο, προχώρα, άλλαξέ τα όλα», «Νάτος, νάτος ο πρωθυπουργός», «Σήκω Ανδρέα για να δεις το παιδί της αλλαγής», «Γιώργο, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, ενωμένο, δυνατό», «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, σιγουριά για το λαό», «Με Γιώργο και Σημίτη, θα πάρουμε τη νίκη», «Αυτό, αυτό είναι το σωστό, ο Γιώργος στην κυβέρνηση, το κόμμα στον λαό» και «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», στο οποίο ο Γ. Παπανδρέου απαντούσε με μια αγαπημένη φράση του πατέρα του: «Η Δεξιά δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά».
Οι οπαδοί του κόμματος φώναζαν ρυθμικά και το σύνθημα «Πάρτι πάρτι στις 7 του Μάρτη, νίκη νέα από τη νεολαία», ενώ κι εκείνοι της Ν.Δ. είχαν υιοθετήσει ένα ανάλογου περιεχομένου.
Επίσης, την ώρα που οι νεοδημοκράτες τραγουδούσαν το «Εκεί ψηλά στο Μέγαρο Μαξίμου, θα βάλουμε ένα γαλανό πανί, θα βάλουμε και μια φωτογραφία του Κώστα του Καραμανλή», οι «πράσινοι» οπαδοί απαντούσαν με το σκωπτικής διάθεσης τραγούδι: «Εκεί ψηλά στο Μέγαρο Μαξίμου, θα βάλουμε και μια ταμειακή, απόδειξη να κόβουν στον πελάτη, τον Κώστα τον Καραμανλή».
«Το γλέντι του ΠΑΣΟΚ»
Στις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ το τραγούδι που ακουγόταν περισσότερο ήταν το «Καλημέρα, ήλιε». Επίσης, στις μουσικές επιλογές περιλαμβάνονταν τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη (όπως το «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ»), της Ελένης Τσαλιγοπούλου («Τα παιδιά των δρόμων»), των Pink Floyd («Another brick in the wall»), των U2 και του Μάνου Τσάο. Επίσης, ένα τραγούδι που είχε «σουξέ» εκείνη την περίοδο στις τάξεις των οπαδών του Κινήματος ήταν το, νησιώτικου ρυθμού, «Γλέντι του ΠΑΣΟΚ» του Νίκου Βασιλόπουλου, που έλεγε στο ρεφρέν: «Τώρα το κόμμα του ΠΑΣΟΚ, πάππου προς πάππου πάει, όσες κι αν γίνουν εκλογές, ΠΑΣΟΚ θα κυβερνάει. Τα χνάρια του πατέρα σου Γιώργο ν’ ακολουθήσεις και της Ελλάδας το λαό ποτέ μη λησμονήσεις».
«Κοιτάζω γύρω μου και βλέπω πρόσωπα ξεχωριστά»
Η διαφημιστική εκστρατεία για την υποψηφιότητα του Γ. Παπανδρέου ως προέδρου του ΠΑΣΟΚ χαρακτηρίστηκε από έναν καταιγισμό τηλεοπτικών σποτ, «μοντέρνας» (ή «μεταμοντέρνας») αισθητικής, που κατέληγαν με το μήνυμα: «Στις 8 Φεβρουαρίου δίνουμε εντολή. Αλλάζουμε εποχή. Τολμάμε. Αλλάζουμε. Προχωράμε». Στα σποτ αυτά, το έμβλημα του ΠΑΣΟΚ (ο ανατέλλων ήλιος) εμφανίστηκε σε διάφορες αισθητικές παραλλαγές, που συμβόλιζαν το πέρασμα στη «νέα εποχή» και θα αποτυπωνόταν και στις σημαίες που σείονταν σε συγκεντρώσεις: Η Απογευματινή έγραφε ότι το ΠΑΣΟΚ «προχωρεί σε εικονική αλλαγή συμβόλων για να πείσει τον ελληνικό λαό να το ξαναψηφίσει παρά το αμαρτωλό εικοσάχρονο παρελθόν του».
Μετά την εκλογή του Γ. Παπανδρέου ακολούθησε ένας δεύτερος καταιγισμός τηλεοπτικών σποτ που αφορούσαν την προεκλογική εκστρατεία του κυβερνώντος κόμματος. Όπως επισήμανε ο Αθανάσιος Σαμαράς, τα σποτ των δύο εκστρατειών ενοποιήθηκαν, σε κάποιο βαθμό, «με ορισμένα κοινά στιλιστικά στοιχεία, κοινή αισθητική και φιλμική γλώσσα»*, όπως επίσης και με κοινή μουσική υπόκρουση.
Ο νέος ηγέτης του ΠΑΣΟΚ πρωταγωνίστησε στο πρώτο τηλεοπτικό σποτ της προεκλογικής καμπάνιας του κόμματός του, που ξεκινούσε με τη φράση «Κοιτάζω γύρω μου και βλέπω πρόσωπα ξεχωριστά» και κατέληγε: «Και σε κάθε πρόσωπο διαβάζω τη θέληση για αλλαγή. Διαβάζω το χρέος μου να αγωνιστώ για να ανοίξει κάθε Έλληνας τον δικό του δρόμο στον ήλιο». Το σποτ έκλεινε με δύο συνθήματα που θα είχαν κεντρική παρουσία στην εκστρατεία του κόμματος, το «Μαζί στη νέα εποχή» (που ήταν μια παραλλαγή της φράσης «Νέα εποχή», η οποία είχε κεντρική θέση στο συνθηματολογικό ρεπερτόριο του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του ’96) και το «Ενώνουμε τους Έλληνες. Αλλάζουμε την Ελλάδα».
Το ΠΑΣΟΚ παρουσίασε κάποιες πτυχές του προγράμματός του σε διαφημιστικά σποτ, τα οποία έκλειναν με συνθήματα όπως «Μαζί στη νίκη. Μαζί στη νέα εποχή», «Αλλαγή με σιγουριά» και «ΕλπίΖΩ. ΑποφασίΖΩ. ΨηφίΖΩ ΠΑΣΟΚ». Τα συνθήματα αυτά ήταν μια επαυξημένη έκδοση του συνθήματος των εκλογών του ’93 «ΕλπίΖΩ. ΨηφίΖΩ ΠΑΣΟΚ».
Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, και εναρμονιζόμενο με τη ρητορική «σκληρού ροκ» του ηγέτη του, το ΠΑΣΟΚ έβγαλε στον τηλεοπτικό «αέρα» σποτ όπου τονίζονταν μεταξύ άλλων: «1990-1993: Δεν ξεχνώ. Δεν θέλω επανίδρυση του κράτους της Δεξιάς, με απολύσεις και ρεβανσισμό. Δεν θέλω να ξαναζήσω κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας».
Σύμφωνα με έρευνα του Γιάννη Τσίρμπα, όπως και στην προηγούμενη αναμέτρηση, το ΠΑΣΟΚ έδωσε μεγάλη βαρύτητα στη χρησιμοποίηση της παρουσίας του προέδρου του στην τηλεοπτική του καμπάνια. Ο Γ. Παπανδρέου εμφανίστηκε στο 66,7% των σποτ του κόμματός του, ενώ σε εκείνα της Ν.Δ. η παρουσία του ηγέτη της καταγράφηκε, και πάλι, σε ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό (10%)**.
(*) Σαμαράς, «Τηλεοπτική πολιτική διαφήμιση στην Ελλάδα 1993-2007», ό.π., σελ. 111.
(**) Τσίρμπας, Είκοσι οκτώ ημέρες…, ό.π., σελ. 166 και 167.
«Νίκη για δουλειά, μόρφωση, ανθρωπιά»
Ο Γ. Παπανδρέου πρωταγωνίστησε (και) στις περισσότερες αφίσες του ΠΑΣΟΚ. Σε μια σειρά αφισών, ο πρόεδρος του κόμματος φωτογραφήθηκε με «απλούς» πολίτες (μια ηλικιωμένη γυναίκα, έναν εργάτη, έναν υπερήλικα άνδρα, έναν άνεργο, ένα κορίτσι, έναν νέο). Η κάθε φωτογραφία συνοδευόταν από ένα σχετικό μήνυμα («Μαζί στην εποχή της αλληλεγγύης», «Μαζί στην εποχή της ανάπτυξης», «Μαζί στην εποχή της αξιοπρέπειας», «Μαζί στην εποχή των ίσων ευκαιριών», «Μαζί στην εποχή της ασφάλειας», «Μαζί στην εποχή της γνώσης»). Το φόντο των φωτογραφιών ήταν διάφορες παραλλαγές του εμβλήματος του ΠΑΣΟΚ, το οποίο εμφανιζόταν και στην κανονική του μορφή.
Σε μια άλλη σειρά αφισών, η φωτογραφία του Γ. Παπανδρέου είχε φόντο πράσινα ελαιόδεντρα και τον γαλάζιο ουρανό και συνοδευόταν από συνθήματα όπως «Νίκη για δουλειά, μόρφωση, ανθρωπιά».
Η φωτογραφία της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, που συνέδεσε την Πελοπόννησο με τη δυτική ηπειρωτική Ελλάδα και είχε την υπογραφή των κυβερνήσεων Σημίτη, κυριάρχησε σε μία από τις γιγαντοαφίσες του τελευταίου σταδίου της προεκλογικής εκστρατείας του ΠΑΣΟΚ, σε συνδυασμό με το σύνθημα «Ενώνουμε τους Έλληνες. Αλλάζουμε την Ελλάδα» και με μια παραλλαγή του εμβλήματος του κόμματος να κυριαρχεί στις γέφυρες στήριξης.
Το ΠΑΣΟΚ είχε ισχυρή διαφημιστική παρουσία και στον έντυπο Τύπο, παρουσιάζοντας τις δεσμεύσεις του για την παιδεία, την υγεία, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τους αγρότες, τους συνταξιούχους, τους πολύτεκνους και τους ανέργους. Παράλληλα, υπήρχαν υπενθυμίσεις για το έργο που επιτέλεσε η κυβέρνηση, αναφορικά με τις συγκεκριμένες ομάδες κοινού και τομείς, στο διάστημα 2000-2004. Επίσης, μια δισέλιδη διαφημιστική καταχώριση υπενθύμιζε την «κοσμογονία δεκάδων χιλιάδων έργων» που συντελούνταν σε όλη τη χώρα. Σε όλες τις διαφημιστικές καταχωρίσεις συνυπήρχε ο πράσινος ήλιος του ΠΑΣΟΚ μαζί με κάποια από τις πολλές αισθητικές του παραλλαγές.
Το επιτελείο
Συντονιστής της Κεντρικής Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα ήταν ο Θόδωρος Πάγκαλος. Ο Κώστας Λαλιώτης συμμετείχε στον συντονισμό του πολιτικού και εκλογικού σχεδιασμού. Στο εκλογικό επιτελείο συμμετείχαν επίσης, μεταξύ άλλων, ο γραμματέας του ΠΑΣΟΚ Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, η εκπρόσωπος του κόμματος Άννα Διαμαντοπούλου, ο Πέτρος Ευθυμίου, ο Αλέκος Παπαδόπουλος, ο γραμματέας Οργανωτικού Λευτέρης Κατσικαρέλης, ο γραμματέας Κινητοποιήσεων Γιώργος Λυμπερόπουλος, ο Δημήτρης Δόλλης, ο γραμματέας του Τομέα Επικοινωνίας Νίκος Αθανασάκης και οι στενοί συνεργάτες του προέδρου του κόμματος Χάρης Παμπούκης και Παύλος Γερουλάνος.
Ο παλιός «συγκεντρωσιάρχης» του ΠΑΣΟΚ Γιώργος Παναγιωτακόπουλος «επιστρατεύτηκε» για να προσφέρει τη μεγάλη του εμπειρία στις μεγάλες συγκεντρώσεις που μίλησε ο Γ. Παπανδρέου, ενώ την ευθύνη των τηλεοπτικών καλύψεων ανέλαβε ο σκηνοθέτης Γιώργος Σιούλας, ο οποίος χρησιμοποίησε 25 κάμερες στην Αθήνα. Η «φωνή» του κόμματος στις μεγάλες συγκεντρώσεις ήταν η Σοφία Καγεώργη, που εκφωνούσε από το μικρόφωνο τα συνθήματα και παρουσίαζε τον Γ. Παπανδρέου.
Το κόμμα συνεργάστηκε με τον Πολ Έλιοτ, διευθύνοντα σύμβουλο της διαφημιστικής εταιρείας Leo Burnett*.
(*) Τα στοιχεία για το επιτελείο συλλέχθηκαν από δημοσιεύματα και από προσωπικές συνεντεύξεις του συγγραφέα με τους Κώστα Λαλιώτη, Παύλο Γερουλάνο, Γιώργο Σιούλα και Σοφία Καγεώργη.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Προεκλογική εκστρατεία με νέους όρους
Από την ημέρα που η χώρα μπήκε σε τροχιά εκλογών, ο Κ. Καραμανλής επιχείρησε να αποδομήσει το αφήγημα περί περάσματος του κυβερνώντος κόμματος σε μια «νέα εποχή». Στο πλαίσιο αυτό υπενθύμισε ότι ο Γ. Παπανδρέου «έχει συμμετάσχει στην άσκηση μιας αντιλαϊκής και αντιδραστικής πολιτικής εδώ και χρόνια», τον κατηγόρησε ότι είναι «μέρος του κατεστημένου» και υπογράμμισε ότι «δεν μπορεί να γίνει αλλαγή με υλικά του χθες». Ωστόσο, παράλληλα, τον χαρακτήριζε «ευπρεπή πολιτικό».
Εμπλουτίζοντας τις ομιλίες του με νέους όρους, ο Κ. Καραμανλής έκανε συνεχείς αναφορές:
• Στον «νέο πολιτικό πολιτισμό», στον οποίο δεν είχαν θέση «οι ύβρεις, η οξύτητα, η κομματικοποίηση, η διαφθορά, η αναξιοκρατία, η χειραγώγηση της κοινωνίας των πολιτών».
• Στη «νέα διακυβέρνηση», την οποία χαρακτήριζε ως πολιτική επιλογή για «επανίδρυση του κράτους», για επένδυση στην παιδεία και τον πολιτισμό και για μια «νέα οικονομική πολιτική, που εγγυάται επιτάχυνση της ανάπτυξης και ευημερία για όλους».
• Στην είσοδο, στις 7 Μαρτίου, στην εποχή της «νέας πολιτικής» και στο άνοιγμα μιας «νέας προοπτικής, με νέα οπτική, νέα δυναμική».
• Σε μια κυβέρνηση της Ν.Δ. που θα χαρακτηριζόταν από «σεμνότητα, ταπεινότητα, μετριοπάθεια, εργατικότητα, αξιοσύνη, αποτελεσματικότητα».
Επίσης, επιχειρώντας να καρπωθεί τη λαϊκή δυσαρέσκεια απέναντι στην κυβερνητική πολιτική, ο πρόεδρος της Ν.Δ. καταφερόταν διαρκώς εναντίον του κυβερνώντος κόμματος, λέγοντας ότι «οι Έλληνες κουράστηκαν από το κράτος ΠΑΣΟΚ, που σπαταλά χωρίς να παράγει, που έγινε συνώνυμο της κακοδιοίκησης, της ασυδοσίας, της διαφθοράς». Παράλληλα, στην πολιτική ατζέντα της Ν.Δ. εξακολουθούσαν να έχουν σημαίνουσα θέση και άλλα θέματα που, όπως ανέφερε ο γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού του κόμματος Γιώργος Σουφλιάς, «απασχολούν τον κάθε Έλληνα πολίτη: η πρωτοφανής ανεργία, η ακρίβεια, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, η υποβάθμιση της παιδείας και της υγείας, οι περιφερειακές και κοινωνικές ανισότητες».
Όπως και στις εκλογές του 2000, ο Κ. Καραμανλής καλούσε τους οπαδούς του κόμματος να «κατεβάσουν τις κομματικές σημαίες» και να υψώσουν παντού τη σημαία «της κοινωνικής ευθύνης, της υπέρβασης των διαχωριστικών γραμμών, τη σημαία της Ελλάδας».
Η Ν.Δ. δέχθηκε στους κόλπους της τον Γιώργο Πέτσο και συνεργάστηκε με τον, επίσης πρώην υπουργό του ΠΑΣΟΚ, Στέλιο Παπαθεμελή, ο οποίος είχε ιδρύσει τη Δημοκρατική Αναγέννηση. Επίσης, στα «δεξιά» της είχε να αντιμετωπίσει τον Λαϊκό Ορθόδοξο Συναγερμό (ΛΑΟΣ), που είχε ιδρύσει ο διαγραφείς από το κόμμα βουλευτής Γιώργος Καρατζαφέρης.
Οι δεσμεύσεις
Τα κυριότερα σημεία του κυβερνητικού προγράμματος της Ν.Δ. ήταν τα εξής: αύξηση συντάξεων ΟΓΑ σε 330 ευρώ έως το 2008. 740 ευρώ η κατώτατη σύνταξη του ΙΚΑ. Δημιουργία περισσότερων και καλύτερα αμειβόμενων θέσεων εργασίας. Μονιμοποίηση συμβασιούχων που καλύπτουν πάγιες ανάγκες του Δημοσίου (σ.σ. αφορούσε 250.000 υπαλλήλους). Καθιέρωση της ελεύθερης επιλογής γιατρού για όλους τους ασφαλισμένους του ΙΚΑ, του ΟΓΑ, του ΟΑΕΕ – θεσμοθέτηση του οικογενειακού γιατρού – δημιουργία Αστικών Κέντρων Υγείας. Αύξηση των κρατικών δαπανών για την παιδεία στο 5% του ΑΕΠ. Μείωση φόρων σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Προώθηση σταθερού, απλού και δίκαιου φορολογικού συστήματος. Παροχή επιδομάτων πολύτεκνου και στις οικογένειες με τρία παιδιά.
Κάν’ το όπως ο… Ανδρέας!
Όπως και στην προηγούμενη αναμέτρηση, ο αρχηγός της Ν.Δ. χρησιμοποίησε («αντέγραψε», για κάποιους) συνθήματα και φράσεις που είχαν ταυτιστεί με τον Α. Παπανδρέου και τα πρώτα χρόνια του ΠΑΣΟΚ.
Στις ομιλίες του ο Κ. Καραμανλής κατηγορούσε το «κατεστημένο» (του ΠΑΣΟΚ), δεσμευόταν για τον σχηματισμό «κυβέρνησης όλων των Ελλήνων», τόνιζε ότι θα τηρήσει τη «συμφωνία τιμής» που «συνυπέγραφε με το λαό» (και θύμιζε το «Συμβόλαιο με το Λαό» που είχε «υπογράψει» ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ), διατύπωνε το αίτημα «μιας πλατιάς, μιας ευρύτατης κοινωνικής συμμαχίας» (που παρέπεμπε στον οραματισμό του Α. Παπανδρέου περί μιας «πλατιάς κοινωνικής συμμαχίας των μη προνομιούχων») και έκανε αναφορές όπως: «Η Αθήνα μίλησε, η Ελλάδα μίλησε», «Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω», «Αυτή η συγκέντρωση είναι γιορτή της Δημοκρατίας» και «Σας ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου γι’ αυτή τη μεγαλειώδη συγκέντρωση».
Ο Κ. Καραμανλής, που το 2000 είχε εκφραστεί με πολύ θετικό τρόπο για τον Α. Παπανδρέου, σ’ αυτή την προεκλογική περίοδο ανέφερε ότι η παραπομπή του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ στο Ειδικό Δικαστήριο ενδεχομένως «ήταν μια κίνηση που νομικά φαινόταν στοιχειοθετημένη, αλλά ιστορικά και πολιτικά δεν δικαιώθηκε». Επίσης, στην προεκλογική συγκέντρωση της Ν.Δ. στη Θεσσαλονίκη, ο ηγέτης της κατέφθασε στην πλατεία Αριστοτέλους με πλοιάριο – κάτι που συνήθιζε ο Α. Παπανδρέου.
Επιπλέον, η Ν.Δ. συμπεριέλαβε στο κεντρικό της σύνθημα τη λέξη «αλλαγή».
«Αγκαλιάζουμε όλους τους Έλληνες ό,τι κι αν ψηφίζουν»
Στην κεντρική συγκέντρωση της Ν.Δ. στο Πεδίον του Άρεως, ο Κ. Καραμανλής κατηγόρησε το ΠΑΣΟΚ ότι «επενδύει στην πόλωση, στην οξύτητα, στον διχασμό» και έκανε διάκριση μεταξύ του «παλιού, που μεταλλάσσεται για να μείνει γαντζωμένο στην εξουσία» και του «νέου, που έρχεται για να αλλάξει τη ζωή των πολλών». Τονίζοντας ότι «ο κύκλος της μεταπολίτευσης κλείνει οριστικά στις 7 του Μάρτη», παρουσίασε το «όραμά του για τη Νέα Εποχή», αναφερόμενος, μεταξύ άλλων, σε ένα «κράτος με ανθρώπινο πρόσωπο, που θα διασφαλίσει τη διαφάνεια και την εντιμότητα» και σε «μια Ελλάδα που αναπτύσσεται παντού και παράγει για όλους, που γεφυρώνει τις κοινωνικές και περιφερειακές ανισότητες». Αφού επανέλαβε ότι η Ν.Δ. «αγκαλιάζει όλους τους Έλληνες ό,τι κι αν ψηφίζουν», έκλεισε την ομιλία του λέγοντας: «Δεσμεύομαι να υπηρετήσω με πίστη την πατρίδα μου. Δεσμεύομαι να δώσω όλες τις δυνάμεις μου για να φανώ αντάξιος της εμπιστοσύνης σας».
Η συγκέντρωση χαρακτηρίστηκε «υπερθέαμα», με φωτοσυνθέσεις υπό τη σκηνοθετική επιμέλεια του «αρχιτέκτονα του φωτός», Γερμανού καλλιτέχνη Γκερτ Χοφ, ο οποίος είχε σκηνοθετήσει και το «Μιλένιουμ» στην Ακρόπολη. Δεν έλειψαν τα βεγγαλικά, τα πυροτεχνήματα και οι ήχοι από τις κόρνες των συγκεντρωμένων οπαδών, που φορούσαν κονκάρδες, καπέλα και κασκόλ της Ν.Δ., έσειαν σημαίες και κρατούσαν γαλάζιες ομπρέλες λόγω της βροχής. Οι πλανόδιοι μικροπωλητές διέθεταν, μεταξύ άλλων, σαμπάνιες που έγραφαν στην ετικέτα τους «Για τη νίκη στις 7 Μαρτίου» και μαξιλάρια με το σύνθημα «Ν.Δ.: Για να έχουμε το κεφάλι μας ήσυχο»*.
(*) Πηγή: Η Καθημερινή.
«Όλη η Ελλάδα είναι μπλε»
Τα συνθήματα που ακούγονταν περισσότερο στις συγκεντρώσεις της Ν.Δ. ήταν τα εξής: «Νάτος, νάτος ο πρωθυπουργός», «Ήρθε η ώρα του Καραμανλή», «Όλοι μαζί με τον Καραμανλή», «Οι νέοι ελπίζουν, Καραμανλή ψηφίζουν», «Ήρθε πια η ώρα, νέο κράτος τώρα», «Γυρίζουμε σελίδα με τον Καραμανλή, θα φτιάξουμε Ελλάδα που θα ’ναι μαγική», «Όλη η Ελλάδα είναι μπλε, είναι μπλε, όλη μπλε».
Το σύνθημα που κυριάρχησε κατά την προεκλογική περίοδο (καθώς ακουγόταν και από τους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ) ήταν το «Μαζί στο πάρτι στις 7 του Μάρτη» ή η διασκευή του, «Πάρτι, πάρτι στις 7 του Μάρτη», το οποίο μάλιστα γνώρισε μια ακόμη (σκωπτική) εκδοχή: «Πάρτι, πάρτι στις 7 του Μάρτη, έλα, Γιωργάκη, κερνάμε και ποτάκι». Για την ιστορία, το σύνθημα το είχαν «εφεύρει» οι οπαδοί της ΑΕΚ, μετά την εκτός έδρας νίκη της ομάδας τους με 1-2 επί του Ολυμπιακού (Ριζούπολη, 9 Μαρτίου 2003).
Από τους οπαδούς της Ν.Δ. δεν έλειψαν και τα συνθήματα που στρέφονταν κατά του ΠΑΣΟΚ, όπως το «Σημίτης, Γιωργάκης και διαπλοκή, δεν θα σταματήσουνε τον Καραμανλή», ενώ σαν απάντηση σε αντίστοιχα συνθήματα των οπαδών του κυβερνώντος κόμματος, ακούστηκαν τα: «O λαός δεν ξεχνά ποιος του πήρε τα λεφτά» και «Σήκω, Ανδρέα, για να δεις, ήρθε ο Καραμανλής».
Ο Κ. Καραμανλής «απαντούσε» στα περισσότερα από τα συνθήματα που ακούγονταν στις συγκεντρώσεις. Ωστόσο, σε συνθήματα όπως το «Αέρα, αέρα, να φύγει η χολέρα» έλεγε «Δεν θέλω ακρότητες», ενώ στις αποδοκιμασίες που ακούγονταν κατά του ΠΑΣΟΚ, δεν δίσταζε να επιπλήττει τους οπαδούς του κόμματος.
Όπως και το 2000, ο Κ. Καραμανλής έβγαινε στην εξέδρα ενώ ακουγόταν από τα μεγάφωνα το «Θα ’ρθεις σαν αστραπή ξανά» του Σταμάτη Σπανουδάκη. Προηγουμένως μεταδίδονταν, μεταξύ άλλων, τραγούδια με «συμβολικούς» στίχους, όπως το «Υπομονή» (Κάντε υπομονή κι ο ουρανός θα γίνει πιο γαλανός)» και το «Πότε θα κάνει ξαστεριά».
«Ο τόπος χρειάζεται πολιτική αλλαγή»
Σε μία ακόμη αναμέτρηση, ο πυρσός δεν «άναψε». Το έμβλημα της Ν.Δ. χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα, ενώ στην «πλάτη» της εξέδρας, στις ομιλίες του αρχηγού της σε συγκεντρώσεις, υπήρχαν δύο κυματιστές γραμμές, σε κόκκινο και πορτοκαλί χρώμα. Η Ν.Δ. προβλήθηκε ως «Δύναμη εμπιστοσύνης» και η διαφημιστική της εκστρατεία χαρακτηρίστηκε από την εκφορά κυρίως θετικού λόγου.
Στην πρώτη φάση της καμπάνιας του κόμματος κυριάρχησαν τα συνθήματα «Ψηφίζουμε γι’ αυτούς που αγαπάμε», «Νέα πολιτική – Καλύτερη ζωή» και «Ο τόπος χρειάζεται πολιτική αλλαγή», το οποίο είχε κεντρική θέση σε όλη την προεκλογική εκστρατεία της Ν.Δ. Σε γιγαντοαφίσες, διαφημιστικές καταχωρίσεις και ραδιοφωνικά σποτ, πρωταγωνιστές ήταν «καθημερινοί» άνθρωποι, που μετέφεραν μηνύματα όπως «Περισσότερες και καλύτερες δουλειές για τους νέους», «Περισσότερα χρήματα για την παιδεία, καλύτερη μόρφωση για τα παιδιά μας» και «Σεβασμός και αλληλεγγύη γι’ αυτούς που μας χρειάζονται».
Στη δεύτερη φάση της καμπάνιας εμφανίστηκε το σλόγκαν «Για όλους τους Έλληνες» (με ιδιόχειρη γραφή), το οποίο συνοδεύτηκε σε γιγαντοαφίσες και καταχωρίσεις από δεσμεύσεις για «Ανάπτυξη. Δημιουργία.Ίσες ευκαιρίες» και «Αξιοκρατία. Διαφάνεια. Συναίνεση».
Στην τρίτη φάση, τα συνθήματα «Στις 7 Μαρτίου ψηφίζουμε πολιτική αλλαγή» και «Για όλους τους Έλληνες» συνόδευσαν τη φωτογραφία ενός νεαρού ζευγαριού σε γιγαντοαφίσα και καταχώριση.
Στην τηλεόραση προβλήθηκαν πάνω από 30 σποτ του κόμματος. Κάποια από αυτά ξεκινούσαν με την αποσύνθεση ενός πράσινου φόντου (που παρέπεμπε στο ΠΑΣΟΚ) και με τον εκφωνητή να αναφέρει ότι «Το ΠΑΣΟΚ ό,τι είχε να δώσει το έδωσε». Ακολουθούσε η παρουσίαση του κυβερνητικού προγράμματος της Ν.Δ. (για τους αγρότες, την ακρίβεια, την ανεργία κ.λπ.). Τα σποτ έκλειναν με πλάνα από έναν γλάρο που πετάει και πολλά πορτρέτα ανθρώπων που σχημάτιζαν το όνομα του κόμματος, ενώ ακουγόταν το μήνυμα «Η Ελλάδα χρειάζεται όραμα και νέα πολιτική για να πάει μπροστά».
Σε μια άλλη «δέσμη» σποτ χρησιμοποιήθηκαν «σκετς», στα οποία «απλοί» άνθρωποι αναδείκνυαν τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στην καθημερινότητά τους (εξαιτίας της κυβέρνησης). Στη συνέχεια προβάλλονταν οι δεσμεύσεις της Ν.Δ. για τομείς όπως η υγεία, η παιδεία κ.λπ.
Επίσης, η Ν.Δ. χρησιμοποίησε σε σποτ τη «μέθοδο της γραφομηχανής», δηλαδή προβάλλοντας κάποιες από τις προτάσεις της με κείμενα που εμφανίζονταν σε λευκό φόντο σαν να πληκτρολογούνταν σε γραφομηχανή, ενώ παράλληλα αποδίδονταν και με εκφώνηση.
Ο Κ. Καραμανλής αξιοποιήθηκε στη διαφημιστική καμπάνια της Ν.Δ. Κυκλοφόρησε γιγαντοαφίσα με τη φωτογραφία του, στην οποία κοιτούσε «κατάματα» τον λαό με ένα ελαφρύ μειδίαμα αισιοδοξίας, έχοντας για φόντο την ελληνική σημαία και τη σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ίδια φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε και σε διαφημιστική καταχώριση, που ήταν μια προσωπική επιστολή του Κ. Καραμανλή στον Έλληνα πολίτη και έφερε την υπογραφή του. Επίσης, σε ραδιοφωνικά σποτ ο ηγέτης της Ν.Δ. ανέφερε, μεταξύ άλλων: «Να φτιάξουμε μια Ελλάδα με αξιοκρατία, με ίσες ευκαιρίες για όλες τις Ελληνίδες και για όλους τους Έλληνες» και «Είμαι εδώ γιατί με συνεπαίρνει το μεράκι να κάνουμε αυτή τη χώρα καλύτερη». Παρόμοια φρασεολογία χρησιμοποιήθηκε από τον Κ. Καραμανλή στις εμφανίσεις του σε τηλεοπτικά σποτ, ενώ «καθημερινοί» άνθρωποι έκαναν για εκείνον αναφορές, όπως: «Είναι σύγχρονος», «Είναι απλός», «Τον εμπιστεύομαι», «Δεν έχει σχέση με τους πολιτικούς που ξέραμε», «Τον αισθάνομαι δικό μου άνθρωπο», «Είναι ένας από εμάς», «Μ’ αρέσει που δεν φαίνεται ατσαλάκωτος», «Νιώθω ότι αυτά που λέει θα τα κάνει».
Σε άλλες διαφημιστικές καταχωρίσεις της στον Τύπο, η Ν.Δ. πρόβαλε το κυβερνητικό της πρόγραμμα για την υγεία και τις προτάσεις της για «8 αλλαγές για τη διαφάνεια», για «9 αλλαγές για ισχυρή οικονομία για όλους» και «Για καλύτερη ζωή κάθε μέρα» στις πόλεις.
Το επιτελείο
Την προεκλογική εκστρατεία «έτρεξαν» διάφορες ομάδες, συνεργαζόμενες μεταξύ τους. Ο εκπρόσωπος Τύπου της Ν.Δ. Θεόδωρος Ρουσόπουλος ήταν επικεφαλής της ομάδας που επεξεργαζόταν τα θέματα της επικοινωνίας, όπως επίσης και όλα τα θέματα που αφορούσαν την προεκλογική περίοδο. Στην ομάδα αυτή συμμετείχαν οι: Στέφανος Αναγνώστου, Γιώργος Κοντογιάννης, Γιάννης Ανδριανός (διευθυντής του γραφείου Τύπου του κόμματος), Νίκος Ελευθερόγλου, Βασίλης Παπαδημητρίου, Ανδρέας Αθανασίου (λογογράφος του προέδρου), Γιώργος Αρχόντας, Τάσος Καζακώνης, Πηνελόπη Γαβρά, Δημήτρης Κρανιάς, Κώστας Μπαρκούρας, Χρήστος Χατζηεμμανουήλ, Αμαλία Κυπαρίσση, Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος, Τάκης Χατζής, Πάνος Λειβαδάς και Μενέλαος Δασκαλάκης.
Ο Γ. Σουφλιάς ήταν επικεφαλής μιας άλλης ομάδας στην οποία συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, οι σύμβουλοι στρατηγικής και επικοινωνίας Nίκος Καραχάλιος και Άκης Γεωργακέλλος.
Ο γραμματέας του κόμματος Βαγγέλης Μεϊμαράκης είχε, μεταξύ άλλων, την ευθύνη για τις κινητοποιήσεις και τις συγκεντρώσεις. Γραμματέας Οργανωτικού ήταν ο Κώστας Δόλογλου.
Τη διαφημιστική εκστρατεία ανέλαβαν οι εταιρείες: Civitas και Stratcom με επικεφαλής τους Γιώργο Φλέσσα και Βασίλη Κάββαλο (στρατηγική, media planning-buying, καταχωρίσεις, outdoor, αφίσες, Διαδίκτυο), Spot Thompson (τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά σποτ) και Ι.Ν. Λεούσης (έντυπα).
Ο Πάνος Σταθόπουλος είχε την ευθύνη για τη διεξαγωγή και την ανάλυση δημοσκοπήσεων που διενεργούσε κυρίως η MRB, όπως επίσης και οι εταιρείες Metron Analysis, VPRC, Opinion και Prognosis.
Η εταιρεία STR, την οποία είχε ιδρύσει το 2001 ο Γιάννης Λούλης μαζί με τον Γιάννη Δημάκη, κατέθετε προτάσεις επικοινωνιακής στρατηγικής, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο της την παρακολούθηση της κοινής γνώμης μέσω focus groups.
Στη διοργάνωση των συγκεντρώσεων συνεργάστηκε η εταιρεία παραγωγής του Τάσου Κυριακαντωνάκη, ενώ στη μουσική τους επιμέλεια βοήθησε ο Νίκος Γκίνης.
Την ευθύνη της τηλεοπτικής κάλυψης των συγκεντρώσεων της Ν.Δ. είχε ο σκηνοθέτης Γιώργος Παπαδόπουλος*.
(*) Με στοιχεία από συνεντεύξεις με Θεόδωρο Ρουσόπουλο, Νίκο Καραχάλιο, Πάνο Σταθόπουλο, Γιώργο Φλέσσα και Γιώργο Παπαδόπουλο.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
«Τα χειρότερα έρχονται»
Τον Ιανουάριο του 2004 όλες οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ότι το ΚΚΕ θα εξασφάλιζε με μεγάλη άνεση την παρουσία του στην επόμενη Βουλή. Έτσι, δεν εξεπλάγη κανείς όταν στα μέσα του μήνα το κόμμα απέρριψε την πρόταση του Μ. Θεοδωράκη για κοινά ψηφοδέλτια της Αριστεράς, χαρακτηρίζοντάς την «μη ρεαλιστική».
Η Αλ. Παπαρήγα κάλεσε «τα λαϊκά στρώματα, τον εργαζόμενο λαό, τους αριστερούς και προοδευτικούς ανθρώπους» να αποδοκιμάσουν τα δύο μεγάλα κόμματα, τονίζοντας: «Αν ψηφίσετε ΠΑΣΟΚ ή Νέα Δημοκρατία είναι σαν να πυροβολείτε τον εαυτό σας». Επίσης, ήταν ιδιαίτερα επιθετική απέναντι στον Συνασπισμό, κατηγορώντας τον για «μοιρολατρία», «αφερεγγυότητα» και «ανειλικρίνεια» και υποστηρίζοντας ότι «στηρίζει με τις θέσεις του την καπιταλιστική ενοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ΟΝΕ και τον ευρωστρατό, ανέχθηκε τα αντιλαϊκά μέτρα και πρόσφερε άλλοθι και φύλλο συκής στην κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ». Παράλληλα, ζήτησε την υπερψήφιση του ΚΚΕ, με το επιχείρημα ότι υπερασπίζεται σταθερά τα συμφέροντα των εργαζομένων και δεν «λοξοκοιτάει» (προς τους δύο «μονομάχους»).
Το ΚΚΕ προειδοποιούσε διαρκώς τον λαό ότι «τα χειρότερα έρχονται», λέγοντας ότι «οι Βρυξέλλες είναι αποφασισμένες να ρίξουν στα κεφάλια των λαών της Ευρώπης και νέα βάρβαρα μέτρα».
Οι «στόχοι πάλης»
Τονίζοντας ότι «διαθέτει ένα πρόγραμμα αντίστασης και αντεπίθεσης, που δίνει τη δυνατότητα στους εργαζομένους να αποσπούν κατακτήσεις», το κόμμα πρόβαλε ως «αιτήματα και στόχους πάλης» τα εξής: 1.100 ευρώ κατώτατο μισθό. Καμία αύξηση των εισφορών των εργαζομένων και των νοσηλίων. «Γνήσιο» 35ωρο, 7ωρο και 5νθήμερο. Σύνταξη στα 55 για τις γυναίκες και στα 60 για τους άνδρες. 880 ευρώ κατώτατη σύνταξη. Μέτρα για τους ανέργους. Αποκλεισμό του ιδιωτικού τομέα από τον χώρο της παιδείας, της υγείας και της πρόνοιας.
«Στις 7 του Μάρτη, θα ’ναι ωραία μέρα»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΚΚΕ στο Πεδίον του Άρεως, η 59χρονη Αλ. Παπαρήγα απηύθυνε ειδικό κάλεσμα στους «αγωνιστές που πίστεψαν στο ΠΑΣΟΚ» και στους «αριστερούς που μας χώρισαν οι εξελίξεις στις αρχές της 10ετίας του ’90». Επίσης, κάλεσε τον λαό να κάνει μαζί με το ΚΚΕ «πραγματικότητα το κτίσιμο μιας συμμαχίας των κινημάτων της εργατικής τάξης, της φτωχής αγροτιάς, των γυναικών και της νεολαίας, των κινημάτων κατά του πολέμου, για τα δημοκρατικά δικαιώματα και το περιβάλλον». Και τόνισε: «Έχουμε αγώνες αύριο, μην το ξεχνάτε».
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο στη συγκέντρωση της Αθήνας ήταν τα: «Εμπρός, λαέ, μη σκύβεις το κεφάλι, με το ΚΚΕ αντίσταση και πάλη», «Με πάλη λαϊκή και ΚΚΕ γερό, στη θέση του θα βάλουμε τον δικομματισμό», «ΚΚΕ ισχυρό, δύναμη για το λαό», «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ», «Στις 7 του Μάρτη, θα ’ναι ωραία μέρα, κόκκινο το μήνυμα από τη νεολαία», «Αλληλεγγύη στην πάλη των λαών, κάτω η νέα τάξη των ιμπεριαλιστών», «Ένας είναι ο εχθρός, ο ιμπεριαλισμός», «Μπροστά, λαέ, με το ΚΚΕ», «ΠΑΣΟΚ – Νου Δου – Συνασπισμός, ψηφίσατε το Μάαστριχτ, πληρώνει ο λαός», «Οκτώ δεκαετίες αγώνα και θυσία, το ΚΚΕ στην πρωτοπορία».
«Τώρα! ΚΚΕ ισχυρό»
Το κόμμα κατέβηκε στις εκλογές με το σλόγκαν «ΚΚΕ ισχυρό», που συνήθως συμπληρωνόταν από τη λέξη «Τώρα!».
Η προτροπή «Ούτε Ν.Δ. ούτε ΠΑΣΟΚ» συνόδευε δύο μάσκες, μια πράσινη και μια μπλε, σε γιγαντοαφίσα του ΚΚΕ που εναρμονιζόταν με την περίοδο της Αποκριάς, κατά την οποία διεξήχθη μεγάλο μέρος της προεκλογικής εκστρατείας.
Σε άλλες αφίσες, μαζί με το κεντρικό σλόγκαν, υπήρχαν και οι φράσεις «Για τη λαϊκή συμμαχία και εξουσία» και «Δύναμη για το λαό!».
Επίσης, σε διαφημιστική καταχώριση στον Ριζοσπάστη, το κόμμα προειδοποιούσε: «Ή με ΠΑΣΟΚ ή με Ν.Δ., έρχεται νέα λαϊκή καταιγίδα από 8 Μάρτη. Πάρε τα μέτρα σου! Τώρα ισχυρό ΚΚΕ. Έχουμε αγώνες αύριο».
Ένα τηλεοπτικό σποτ του ΚΚΕ «ντυνόταν» με το τραγούδι των Χάρη και Πάνου Κατσιμίχα «Γυρίζω τις πλάτες μου στο μέλλον». Σε κάθε στίχο προβάλλονταν και κάποιες εικόνες (όπως «ουρές» ανέργων στον ΟΑΕΔ, ράντζα στα νοσοκομεία, συγκρούσεις διαδηλωτών με αστυνομικούς, σκουπίδια πεταμένα στους δρόμους, οι Κ. Καραμανλής και Γ. Παπανδρέου). Στο τέλος, εμφανιζόταν το σύνθημα «Το μέλλον μάς ανήκει» (που είχε χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση από το ΔΗΚΚΙ).
ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ- ΕΝΩΤΙΚΟ ΨΗΦΟΔΕΛΤΙΟ
«Με όραμα έναν καλύτερο κόσμο»
Στο Προγραμματικό Συνέδριο του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, που διεξήχθη από τις 30 Μαΐου έως την 1η Ιουνίου του 2003, αποφασίστηκε η αλλαγή του ονόματος του κόμματος σε Συνασπισμός της Αριστεράς, των Κινημάτων και της Οικολογίας.
Στις 15 Ιανουαρίου του 2004 ανακοινώθηκε η δημιουργία εκλογικού σχήματος με την επωνυμία Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς – Ενωτικό Ψηφοδέλτιο, συγκροτούμενο από τον Συνασπισμό της Αριστεράς, των Κινημάτων και της Οικολογίας, την Ανανεωτική Κομμουνιστική Οικολογική Αριστερά (ΑΚΟΑ), τη Διεθνιστική Εργατική Αριστερά (ΔΕΑ), την Κίνηση Ενεργοί Πολίτες (ΚΕΑ) που είχε ιδρύσει ο Μανώλης Γλέζος, την Κίνηση για την Ενότητα Δράσης της Αριστεράς (ΚΕΔΑ) και από ανένταχτους της Αριστεράς. Το έμβλημα του σχήματος αποτελούνταν από 3 σημαίες και 1 άστρο. Όπως εξηγήθηκε, «η κόκκινη σημαία εικονίζει την Αριστερά, η μοβ σημαία το φεμινιστικό Κίνημα, η πράσινη σημαία τα κινήματα της Οικολογίας και το αστέρι το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο». Επικεφαλής του σχήματος ανέλαβε ο 62χρονος Νίκος Κωνσταντόπουλος, ενώ επικεφαλής του προεκλογικού αγώνα τέθηκε ο Μ. Γλέζος.
Έντονη κριτική στα δύο κόμματα εξουσίας
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, ο Συνασπισμός επαναλάμβανε ότι είναι «σταθερά προσηλωμένος στο όραμα του δημοκρατικού σοσιαλισμού», προβλήθηκε ως «η διέξοδος στην επικράτηση του συναινετικού διπολικού, δικομματικού συστήματος» και τόνιζε ότι μαζί του «επιμένουν και αγωνίζονται οι νέοι, οι άνεργοι, οι εργαζόμενοι, οι γυναίκες, οι μετανάστες» και «όλοι όσοι θίγονται από τις συνέπειες της φιλελεύθερης πολιτικής και συστρατεύονται στα κινήματα εναντίον της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και του πολέμου».
Τα αιτήματα
Μεταξύ των αιτημάτων που πρόταξε ο Συνασπισμός ήταν: η διεύρυνση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών απέναντι στα φαινόμενα καταστολής και αυταρχισμού. Σταθερή και πλήρης απασχόληση για όλους. Μισθοί και συντάξεις που να εξασφαλίζουν μια αξιοπρεπή ζωή. Να τεθεί φραγμός στο κύμα των απολύσεων. 35ωρο χωρίς μείωση μισθού και χωρίς επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων. Εισόδημα στήριξης των ανέργων. Η ποιοτική αναβάθμιση της δημόσιας υγείας και της δημόσιας παιδείας. Η νομιμοποίηση των μεταναστών και η κατοχύρωση ίσων εργασιακών, ασφαλιστικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.
«Σεισμός, σεισμός, Συνασπισμός»
Στην κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του Συνασπισμού στην Αθήνα, στην πλατεία Κοτζιά, ο Ν. Κωνσταντόπουλος τόνισε ότι «Το κρίσιμο ερώτημα στις επικείμενες εκλογές δεν είναι αν θα επικρατήσει το ΠΑΣΟΚ ή η Νέα Δημοκρατία, αλλά αν θα αναδειχθεί από τις κάλπες μια δύναμη ισχυρή και ικανή να αντιταχθεί στον νεοφιλελευθερισμό και να υπερασπιστεί τα συμφέροντα των εργαζομένων εντός και εκτός Βουλής». Στη συγκέντρωση κυριάρχησαν τα καπνογόνα, τα πολύχρωμα μπαλόνια, οι κόκκινες και άσπρες σημαίες και τα συνθήματα: «Σεισμός, σεισμός, Συνασπισμός», «Εμπρός, λαέ μη σκύβεις το κεφάλι, Αριστερά, ενότητα και πάλη», «Ούτε ΠΑΣΟΚ, ούτε Δεξιά, ξανά μπροστά η Αριστερά», «Το μέλλον μας δεν είναι ο καπιταλισμός, ένας νέος κόσμος είναι εφικτός», «H Αριστερά επίκαιρη ξανά».
«Βρεθήκαμε στους δρόμους, θα συναντηθούμε και στην κάλπη»
Το κεντρικό σύνθημα στην προεκλογική καμπάνια του Συνασπισμού ήταν το «Βρεθήκαμε στους δρόμους, θα συναντηθούμε και στην κάλπη», που έκανε την εμφάνισή του σε μια σειρά αφισών: μία από αυτές έδειχνε μια ομάδα νεαρών διαδηλωτών με μια χαμογελαστή κοπέλα σε πρώτο πλάνο να κάνει το σήμα της νίκης. Μια άλλη αφίσα έδειχνε δύο χέρια να σχηματίζουν το σήμα της νίκης, πίσω από ένα μεταλλικό πλέγμα, από την άλλη πλευρά του οποίου στέκονταν δυνάμεις των ΜΑΤ.
Δύο ακόμη συνθήματα που υιοθετήθηκαν ήταν τα: «Το νέο γεννιέται στα κινήματα, το μέλλον είναι αριστερά» και «Η Αριστερά επίκαιρη ξανά». Το δεύτερο, μαζί με τη φράση «O νεοφιλελευθερισμός απειλεί το μέλλον» εμφανίστηκε σε μια γιγαντοαφίσα που συζητήθηκε ιδιαίτερα, καθώς απεικόνιζε ένα σύμπλεγμα γυμνών ανδρών και γυναικών, που σχημάτιζαν έναν κύβο. Σύμφωνα με τον επικεφαλής της προεκλογικής εκστρατείας του κόμματος, Στέργιο Πιτσιόρλα, η εικόνα συμβόλιζε «την πίεση που δέχονται οι εργαζόμενοι και τη σύνθλιψη που υφίστανται»*.
(*) Από προσωπική συνέντευξη με τον Στέργιο Πιτσιόρλα.
«Δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι»
Κερδίζοντας περίπου 425.000 ψηφοφόρους και αυξάνοντας το ποσοστό της κατά 2,6 μονάδες σε σχέση με τις εκλογές του 2000, η Ν.Δ. επανήλθε στην εξουσία έπειτα από περίπου 10,5 χρόνια. Ο 48χρονος Κ. Καραμανλής, ο οποίος έγινε ο δεύτερος νεότερος πρωθυπουργός στην ιστορία του ελληνικού κράτους (μετά τον Επαμεινώνδα Δεληγεώργη), διακήρυξε ότι «δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι».
Αν και έλαβε σχεδόν τον ίδιο αριθμό ψήφων με τις προηγούμενες εθνικές εκλογές, το ΠΑΣΟΚ απώλεσε σχεδόν 3,2 ποσοστιαίες μονάδες. Δικαιολογώντας την ήττα, ο Γ. Παπανδρέου έκανε λόγο για περιορισμένο χρόνο που είχε στη διάθεσή του «για να πείσουμε την πλειοψηφία του ελληνικού λαού για την αξιοπιστία της πρότασής μας». Ακόμη, προανήγγειλε τομές και ρήξεις στο Κίνημα. Σύμφωνα με τον Σ. Φαναρά, τα στοιχεία του exit poll που πραγματοποίησε η Metron Analysis για τον ΑΝΤ1, έδειξαν ότι το ΠΑΣΟΚ κατάφερε να συσπειρώσει τελικά το 82% όσων το είχαν ψηφίσει το 2000, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία των «διαρροών» του κατευθύνθηκε προς τη Ν.Δ. (περίπου το 12% της εκλογικής του βάσης)*.
Το ΚΚΕ αύξησε τις ψήφους του σε σχέση με το 2000, με την Αλ. Παπαρήγα να διαπιστώνει ότι «ο δικομματισμός καλά κρατεί για την ώρα». Ο Ν. Κωνσταντόπουλος επισήμανε ότι «ο Συνασπισμός πέτυχε να σταθεροποιήσει τη θέση του στην πολιτική ζωή μέσα σε εξαιρετικά πολωτικές συνθήκες».
Ο ΛΑΟΣ του Γ. Καρατζαφέρη αναδείχτηκε πέμπτο κόμμα αλλά με ποσοστό που δεν του επέτρεψε να μπει στη Βουλή (2,19%). Απογοητευμένος από την εκλογική επίδοση του ΔΗΚΚΙ (1,79%), ο Δημήτρης Τσοβόλας ανακοίνωσε τη διάλυσή του, αλλά στελέχη που διαφώνησαν αποφάσισαν τη συνέχιση της ύπαρξης του κόμματος.
(*) Φαναράς, «Εκλογές 2004. Ανάλυση αποτελεσμάτων», ό.π.
