Ήταν πενήντα ετών ο Κάρολος ∆αρβίνος (1809-1882) τον Νοέμβριο του 1959, όταν τάραζε τα νερά δημοσιεύοντας το έργο Η καταγωγή των ειδών. Γύρω από το ζήτημα αυτό είχαν διατυπωθεί κατά το πρόσφατο αλλά και κατά το απώτερο παρελθόν του μια σειρά από απόψεις και είχε συσσωρευτεί ένα επιστημονικό corpus. Ο ∆αρβίνος στηρίχτηκε σε αυτό, αλλά προχώρησε δύο βήματα επιπλέον: το εμπλούτισε με τα συμπεράσματα των δικών του παρατηρήσεων και, παράλληλα, όπως κάθε μεγάλος επιστήμονας, πραγματοποίησε μια μεγάλη τομή: διαμόρφωσε ένα νέο «παράδειγμα», διατυπώνοντας τη θεωρία της εξέλιξης και αναδεικνύοντας τη σημασία του μηχανισμού της φυσικής επιλογής στην εξελικτική διαδικασία. Οι δικές του παρατηρήσεις βασίστηκαν σε σημαντικό βαθμό στις εμπειρίες που είχε όταν, όντας μόλις 22 ετών και απόφοιτος της Θεολογικής του Κέιμπριτζ, βρέθηκε να ταξιδεύει επί πέντε χρόνια με το εξερευνητικό πλοίο «Beagle». «Το ταξίδι με το “Beagle” ήταν το πιο σημαντικό επεισόδιο στη ζωή μου και καθόρισε όλη την πορεία της ζωής μου», θα πει αργότερα. Η θεωρία της εξέλιξης είχε αρχίσει να σχηματοποιείται στο μυαλό του μετά το πέρας του ταξιδιού αυτού, εμφανίστηκε όμως με πληρότητα στο βιβλίο που κυκλοφόρησε δύο και πλέον δεκαετίες αργότερα. Οι αντιδράσεις που υπήρξαν, τόσο από τη θρησκευτική όσο και από την επιστημονική πλευρά, ερμηνεύουν έως έναν βαθμό την καθυστέρηση αυτή. Παρά τα πυρά που δέχτηκε, η δαρβινική οπτική έγινε σημείο αναφοράς και, εξελισσόμενη –«συνομιλώντας» με τα μεταγενέστερά της επιστημονικά δεδομένα, όπως σημειώνει στο κείμενό του ο Κ. Τριανταφυλλίδης, ομότιμος καθηγητής στο ΑΠΘ– εγγράφεται αδιαμφισβήτητα στις σημαντικότερες παρακαταθήκες της επιστημονικής γνώσης.
Η σημασία του έργου του Δαρβίνου στη σύγχρονη βιολογία, σκέψη και πολιτισμό
Ο Κάρολος ∆αρβίνος γεννήθηκε το 1809 στο Σριούσμπερι του Ηνωμένου Βασιλείου. Το 1859 δημοσίευσε το πιο σημαντικό του έργο με τίτλο Η καταγωγή των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής. Η δημοσιότητα που είχε πάρει το θέμα ήταν τέτοια, ώστε τα 1.200 αντίτυπα του βιβλίου εξαντλήθηκαν την ημέρα που κυκλοφόρησε.
Παλαιότερα κείμενα της Καθημερινής, που αναδημοσιεύονται στο παρόν τεύχος, περιγράφουν πώς γεννήθηκε στον ∆αρβίνο η ιδέα περί της «αρχής των ειδών», τον διχασμό του μεταξύ Θεού και επιστήμης και την αντίδραση που προκάλεσε η θεωρία του ∆αρβίνου. Τα κείμενα αυτά αναφέρονται επίσης στα στοιχεία που συγκέντρωσε κατά το εξερευνητικό του ταξίδι με το πλοίο «Beagle» και τα οποία τον βοήθησαν αργότερα να διατυπώσει τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών.
Στόχος του κειμένου που ακολουθεί είναι να εστιάσει στη σημασία του έργου του ∆αρβίνου και στις απόψεις που υπάρχουν, έως σήμερα, επ’ αυτού.
Η θεωρία του βασίζεται στην προϋπόθεση ότι στα άτομα ενός πληθυσμού υπάρχει ποικιλότητα σε διάφορα χαρακτηριστικά, μορφολογικά ή συμπεριφοράς. Σύμφωνα με τη θεωρία, άτομα με χαρακτηριστικά που τους επιτρέπουν να προσαρμοστούν στο περιβάλλον θα επιβιώσουν και θα αποκτήσουν περισσότερους απογόνους, οι οποίοι θα κληροδοτήσουν αυτά τα χαρακτηριστικά στους απογόνους τους. Το αντίθετο θα συμβεί με τα άτομα που έχουν λιγότερο προσαρμοστικά χαρακτηριστικά ως προς το περιβάλλον.
Από την εμφάνισή της, η δαρβινική θεωρία δεν έμεινε αμετάβλητη. Έτσι, μία χρονιά μετά τον θάνατο του ∆αρβίνου, το 1883, ο βιολόγος Αύγουστος Βάισμαν (August Weismann) τροποποίησε τον ∆αρβινισμό με τον αποκλεισμό της κληρονόμησης των επίκτητων χαρακτηριστικών, που υποστήριζε ο Γάλλος Ζαν Μπατίστ Λαμάρκ (Jean-Baptiste Lamarck).
Μια δεύτερη, ουσιώδης τροποποίηση έγινε με τον συνδυασμό της φυσικής επιλογής και της γενετικής, δηλαδή του μηχανισμού κληρονομικότητας που μελέτησε πρώτος ο Γρηγόριος Μέντελ (Gregor Mendel) και αργότερα η Σχολή του Τόμας Μόργκαν (Thomas Hunt Morgan) στις ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1930. Με το πρωτοποριακό ερευνητικό τους έργο, αυτοί οι «νεοδαρβινιστές» έδειξαν ότι οι συνέπειες της φυσικής επιλογής γίνονται ορατές όχι μόνο μετά από πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα, αλλά μπορούν κάλλιστα να μελετηθούν πειραματικά στα εργαστήρια γενετιστών και αργότερα μοριακών βιολόγων. Έτσι, από το 1935 έως το 1947, η νεοδαρβινική (ή συνθετική) θεωρία της εξέλιξης κατάφερε να ενοποιήσει τις βασικές ιδέες της εξέλιξης του ∆αρβίνου με τα δεδομένα της μεντελικής γενετικής.
Η επικράτηση της νεοδαρβινικής θεωρίας επέβαλε και κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις από τις αρχικές εξελικτικές ιδέες του ∆αρβίνου. Για παράδειγμα, εκεί που ο ∆αρβίνος πίστευε ότι η βασική εξελικτική μονάδα ήταν άτομα με κληρονομικά χαρακτηριστικά, τώρα η δράση της φυσικής επιλογής επεκτείνεται αφενός στα γονίδια και αφετέρου στους πληθυσμούς των οργανισμών. Όσο για τις έννοιες-κλειδιά της δαρβινικής σκέψης, όπως «προσαρμογή» και «επιβίωση του καταλληλότερου», αυτές τείνουν πλέον να αντικατασταθούν από τις νέες έννοιες της «αναπαραγωγικής επιτυχίας» και της «διαφορικής αναπαραγωγής».
Η ανακάλυψη της μοριακής δομής της κληρονομικής ουσίας (του DNA), το 1953, ενίσχυσε πάρα πολύ τη θεωρία της εξέλιξης. Μάλιστα, η μετέπειτα εκρηκτική ανάπτυξη της μοριακής γενετικής προσέφερε στέρεες βάσεις στο οικοδόμημα της νεοδαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης. Ο τελευταίος σταθμός της εξελικτικής θεωρίας είναι η ενοποίηση του δαρβινικού μηχανισμού με τη σύγχρονη εμβρυολογία, την ονομαζόμενη «evo-devo». Έτσι, η εξέλιξη πλέον δεν βασίζεται αποκλειστικά σε δομικά γονίδια (αυτά που είναι υπεύθυνα για την παραγωγή πρωτεϊνών), αλλά και σε γενετικά στοιχεία που ελέγχουν τη ρύθμιση της έκφρασης των δομικών γονιδίων, τα οποία μπορούν να τα ενεργοποιούν ή να τα καθιστούν σιωπηλά.
Η θεωρία του ∆αρβίνου δεν άλλαξε μόνο τα δεδομένα της Βιολογίας, αλλά επηρέασε το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης και διείσδυσε σε τομείς όπως η οικολογία, η βιογεωγραφία, η ανοσοβιολογία, η ιατρική, η ψυχολογία, η λογική, η ηθική, η οικονομία, η γλωσσολογία, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η κοινωνιοβιολογία και η θρησκεία, σύμφωνα με λεπτομερή περιγραφή στο βιβλίο του Κώστα Κριμπά, ∆αρβινισμός και η ιστορία του έως τις μέρες μας, εκδόσεις Ωκεανίδα, 1979.
Ορισμένοι αντιφρονούντες είχαν προβάλει την άποψη ότι η εξελικτική θεωρία υποστήριζε την καταγωγή του ανθρώπου από τον πίθηκο. Όμως από το βιβλίο του Η καταγωγή του ανθρώπου, που κυκλοφόρησε το 1871, προκύπτει ότι ο ∆αρβίνος απλώς υποστήριζε πως ο άνθρωπος και ο πίθηκος είχαν εξελιχθεί από κάποιον κοινό πρόγονο, αλλά είχαν ποσοτικές διαφορές στις πνευματικές ικανότητές τους. Με απλά λόγια, οικοδόμησε μια καινούργια αντίληψη για τον άνθρωπο και λειτούργησε καταλυτικά στη συνείδηση του πολιτισμού μας. Τέλος, προέβλεψε ότι το ανθρώπινο γένος έχει τις βιολογικές ρίζες του στην Αφρική.
Η βασική νεοδαρβινική θεωρία εξακολουθεί να ισχύει. Επίσης, η συνθετική θεωρία της εξέλιξης παραμένει ο πυρήνας της σύγχρονης εξελικτικής βιολογίας.
***
Η θεωρία της βιολογικής εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής είναι πλέον η κεντρική οργανωτική αρχή της Bιολογίας. Πράγματι, όπως υποστήριξε ο γενετιστής και εξελικτικός Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι το 1973, σε ομιλία προς την Αμερικανική Ένωση Καθηγητών Βιολογίας: «Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόημα παρά μόνο υπό το φως της εξέλιξης». Σήμερα, 214 χρόνια μετά τη γέννηση του ∆αρβίνου, δεν μιλάμε πια για τη θεωρία της εξέλιξης, αλλά για την εξελικτική, η οποία αποτελεί κεντρικό κλάδο της Βιολογίας. Ωστόσο, η εξέλιξη δεν είναι γενικά αποδεκτή από το κοινό. Σε δημοσκόπηση με το ερώτημα «δέχεστε τη θεωρία της εξέλιξης;», η οποία δημοσιεύτηκε το 2006 [Miller J.D., et al. (2006). Science 313: 765-766], το ποσοστό του ΝΑΙ στην Ελλάδα ήταν 54%, ενώ στις ΗΠΑ 42%. Βέβαια, και στις δύο χώρες υπήρξε αύξηση αυτού του ποσοστού μετά τον εορτασμό της 200ής επετείου από τη γέννηση του ∆αρβίνου, το 2009.
Παράλληλα, ορισμένοι βιολόγοι και φιλόσοφοι ισχυρίζονται ότι η κυρίαρχη εξελικτική θεωρία χρειάζεται άμεσα αναθεώρηση και πρέπει να αντικατασταθεί με κάτι νέο, υποστηρίζοντας ότι οι παραδοσιακές εξηγήσεις για το πώς αλλάζουν οι οργανισμοί με την πάροδο του χρόνου εμποδίζουν την αποδοχή νέων ερευνητικών ευρημάτων. Προς τούτο αναφέρουν δύο παραδείγματα:
α) Πώς τα βακτήρια αναπτύσσουν ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά; Το 1943, η επικρατούσα άποψη για την ανθεκτικότητα των βακτηρίων στα αντιβιοτικά ήταν σύμφωνη με τη θεωρία του Λαμάρκ, δηλαδή τα ανθεκτικά στελέχη προκύπτουν από προσαρμογή των βακτηρίων στο περιβάλλον του αντιβιοτικού και αυτή την προσαρμογή τη μεταβιβάζουν στους απογόνους. Αργότερα, πολλαπλά πειράματα απέδειξαν ότι πρόκειται για επιλογή μεταλλάξεων που προϋπήρχαν στους πληθυσμούς των βακτηρίων.
β) Η μετάδοση επιγενετικών* χαρακτηριστικών (επιγενετικό χαρακτηριστικό είναι ένας κληρονομήσιμος φαινότυπος που προκύπτει από αλλαγές σε ένα χρωμόσωμα χωρίς αλλοιώσεις στην αλληλουχία του DNA). Επιστημονική ομάδα παρακολούθησε στο εργαστήριο, το 2023, μια επιγενετική τροποποίηση σε τέσσερις γενιές ποντικών, βρίσκοντας στοιχεία της αλλαγής σε καθεμία από τις επόμενες γενιές [Takahashi Y., et al. (2023). Cell 186: 715-731.e19]. Αυτές οι παρατηρήσεις παρέχουν ένα συγκεκριμένο βήμα για την παραδοχή της διαγενεακής επιγενετικής μετάδοσης στα θηλαστικά. Παρ’ όλα αυτά, επειδή οι επιγενετικές τροποποιήσεις, όπως η προσθήκη μεθυλικών ομάδων σε βάσεις του DNA και η τροποποίηση ιστονών, δεν μεταβάλλουν την αλληλουχία του DNA, αλλά είναι επί του DNA, οι αλλαγές αυτές δεν συνιστούν μετάλλαξη και δεν είναι μόνιμες. Πρόκειται απλώς για πρόσκαιρη επίδραση του περιβάλλοντος στη λειτουργία γονιδίων και όχι για δημιουργία νέας γενετικής παραλλαγής στο DNA, στην οποία θα μπορούσε να δράσει η φυσική επιλογή.
Συμπερασματικά: ∆εν χρειάζεται μια νέα θεωρία της εξέλιξης. Η βασική νεοδαρβινική θεωρία εξακολουθεί να ισχύει. Επίσης, η συνθετική θεωρία της εξέλιξης παραμένει ο πυρήνας της σύγχρονης εξελικτικής βιολογίας. Και για την εξελικτική θεωρία ισχύει το εξής: Η «θεμελιώδης αρχή» λειτουργεί, αλλά η έρευνα συνεχίζεται.
Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης,
ομότιμος καθηγητής Γενετικής και Γενετικής του Ανθρώπου, Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Πώς εγεννήθη εις τον Δαρβίνον η ιδέα περί της «αρχής των ειδών»
Προ ενός ακριβώς αιώνος ο ∆αρβίνος απεβιβάσθη εις τας νήσους Γκαλαπάγκος, όπου συνέλαβε τας πρώτας ιδέας αι οποίαι τον ωδήγησαν κατόπιν εις την συγγραφήν του πολυκρότου έργου του «περί της αρχής των ειδών». Επί τη συμπληρώσει της εκατονταετηρίδος ταύτης, το τμήμα Ζωολογίας της «Βρετανικής Εταιρίας» συνεκρότησε ειδικήν συνεδρίασιν προς τιμήν του μεγάλου σοφού, του οποίου η θεωρία τόσην επίδρασιν ήσκησεν επί της συγχρόνου ανθρωπότητος.
Το μεγαλείτερον γεγονός εις την ζωήν του ∆αρβίνου υπήρξεν, αναμφιβόλως, ο γύρος του κόσμου, που έκαμεν ο διάσημος φυσιοδίφης από του 1831 μέχρι του 1836. Ο ίδιος ο Άγγλος σοφός ομολογεί την αλήθειαν αυτήν, προσθέτων εις το ημερολόγιόν του ότι από το ταξίδι τούτο εκρίθη οριστικώς ολόκληρος η σταδιοδρομία του.
Το σημειωματάριόν του διά το έτος 1837 περιέχει τας εξής φράσεις: «Τον Ιούλιον ήρχισα τας πρώτας μελέτας μου επί της μεταμορφώσεως των ειδών. Το πρόβλημα τούτο με απησχόλει από του παρελθόντος Μαρτίου, ότε εξήτασα τα απολιθώματα της Νοτίου Αμερικής και τα διάφορα είδη ζώων εις τας νήσους Γκαλαπάγκος. Αι σχετικαί παρατηρήσεις μου, ιδίως όσον αφορά τα δεύτερα, μου επροξένησαν μεγάλην εντύπωσιν και αποτελούν την αρχήν όλων των σημερινών θεωριών μου». Ως εκ τούτου, πρέπει να θεωρήσωμεν την 16 Σεπτεμβρίου 1835 (και όχι την 17 Σεπτεμβρίου, όπως αναφέρεται εις το «Ημερολόγιον ενός φυσιοδίφου») ως ιστορικήν διά την Επιστήμην ημέραν. Πράγματι, την ημέραν αυτήν ο ∆αρβίνος απεβιβάσθη διά πρώτην φοράν εις την νήσον Τσάταμ.
Ο ∆αρβίνος, νεώτατος ακόμη, απεφοίτησεν από το Πανεπιστήμιον του Καίμπριτς τω 1831. Ήτο, τότε, μόλις 23 ετών και αι μικραί επιστημονικαί του γνώσεις συνίσταντο από όσα είχε διδαχθή συστηματικώς εις το πανεπιστήμιον, αλλά και κατά τους μακρούς περιπάτους και τας συχνάς συνομιλίας του με ένα σεβαστόν φίλον του, τον καθηγητήν της Βοτανικής Χάνσλω. Ήτο τόσον αχώριστος σύντροφος του διαπρεπούς καθηγητού, ώστε ο κόσμος εις το Καίμπριτς ωνόμαζε τον ∆αρβίνον: «ο νέος που πηγαίνει περίπατον με τον Χάνσλω». Κατά συμβουλήν του πολυτίμου αυτού φίλου του, ο ∆αρβίνος απεφάσισε να ζητήση την θέσιν του αμίσθου φυσιοδίφου επί του πολεμικού «Μπηγκλ», το οποίον επρόκειτο να εκτελέση μακρόν πλουν εις την Νότιον Αμερικήν, προς εκτέλεσιν υδρογραφικών ερευνών. Ο πατήρ του όμως δεν επεδοκίμασε το σχέδιον τούτο και ο ∆αρβίνος, απογοητευμένος, επήγε να κυνηγήση εις το κτήμα του θείου του Ιωσία Ουεντγούντ. Ευτυχώς διά την Επιστήμην, ο συνετός αυτός άνθρωπος έκρινε καθήκον του να επέμβη υπέρ του νεαρού αποφοίτου του Καίμπριτς και κατώρθωσε να μεταπείση τον ∆αρβίνο πατέρα. Ο κυβερνήτης του πολεμικού ονόματι Φίτσροϋ εκάλεσεν εις γεύμα τον ∆αρβίνον, αφού δε ωμίλησε μαζί του επί δύο ώρας, έγραψεν εις τον υδρογράφον, πλοίαρχον Μπωφόρ: «Με ευχαριστεί εξαιρετικώς η συναναστροφή του νεαρού επιστήμονος, και σας ζητώ να ενεργήσετε διά να με συνοδεύση εις το πλοίον ως φυσιοδίφης».
Η περιοδεία εκείνη, η οποία ήρχισε την 27 ∆εκεμβρίου 1831, έγινεν αφορμή όπως ο ∆αρβίνος επιδοθή εις επιστημονικάς μελέτας. Ειργάζετο ακαταπαύστως παρ’ όλον ότι υπέφερε τρομερά από την ναυτίαν, οσάκις η θάλασσα ήτο τρικυμιώδης. Πριν αναχωρήση από την Αγγλίαν, ουδέν είχε συγκεκριμένον σχέδιον, ούτε τον καθωδήγησε κανείς σχετικώς με το σύστημα το οποίον έπρεπε να ακολουθήση εις τας μελέτας του. Η μόνη του ενθάρρυνσις ήσαν αι επιστολαί, τας οποίας κατ’ αραιά διαστήματα του έστελλεν ο πολύτιμος διδάσκαλος και φίλος του Χάνσλω. Τοιουτοτρόπως, ο ∆αρβίνος συνέθεσε την θεωρίαν του, χωρίς να διατελή υπό την άμεσον επίδρασιν των προδρόμων του, και η ελευθερία αύτη ήτο σπουδαιοτάτη δι’ ένα άνθρωπον ο οποίος ησθάνετο τόσον ενθουσιασμόν διά την φυσικήν ιστορίαν. Ο ∆αρβίνος είχε πάρει μαζί του τον πρώτον τόμον του συγγράμματος του Λαΐελ περί «των Αρχών της Γεωλογίας», το οποίον ο Χάνσλω τού είχε συστήσει να διαβάση. Ο Χάνσλω τον συνεβούλευσε να μην επηρεασθή από τας ιδέας του Λαΐελ, πράγμα όμως το οποίον ο ∆αρβίνος δεν ηδυνήθη να αποφύγη εντελώς. Όταν, τω 1832, ευρίσκετο εις το Μοντεβίδεν, έλαβε και τον δεύτερον τόμον του έργου. Πολλά έτη κατόπιν, ο ∆αρβίνος έγραφεν εις ένα φίλον του: «Είχα πάντοτε την γνώμην ότι η μεγάλη αξία των “Αρχών της Γεωλογίας” ήτο ότι κατορθώνει να μεταβάλη τας αντιλήψεις μας».
Τέσσαρα περίπου έτη μετά την αναχώρησιν εξ Αγγλίας, το «Μπηγκλ» έφθανεν εις τον Ισημερινόν, και ο ∆αρβίνος απεβιβάσθη εις τας νήσους Γκαλαπάγκος, 500 ή 600 μίλια δυτικώς της Αμερικής. Εκεί εδόθη η ευκαιρία εις τον ∆αρβίνον να μελετήση τα κατοικίδια ζώα και τα καλλιεργήσιμα φυτά, τα οποία δεν είχον εξερευνηθή πρότερον, και τας διαφόρους αυτών παραλλαγάς. Παρετήρησεν ότι το πλήθος των επί των νήσων Γκαλαπάγκος βιούντων πτηνών παρουσίαζεν ομοιότητας προς τα επί της γείτονος ξηράς ζώντα, κατέληξε δε εις την σκέψιν ότι, πιθανώτατα, τα διάφορα ταύτα είδη κατάγονται εκ της απέναντι ηπείρου και ότι μεταναστεύσαντα εκ ταύτης προ πολλών χρόνων και απομονωθέντα, μετεβλήθησαν βαθμηδόν εις ίδια είδη. Η συνέχεια των ερευνών του έπεισεν αυτόν, ότι οι επί της γης προϋπάρξαντες ή υπάρχοντες ζωικοί ή φυτικοί οργανισμοί παρήχθησαν εκ μιας μόνον αρχεγόνου μορφής ή εκ μικρού αριθμού απλουστάτων αρχεγόνων μορφών, αι οποίαι εξειλίχθησαν βαθμιαίως εις την σημερινήν αυτών κατάστασιν. Η λύσις του προβλήματος τούτου κατέστη μέγα έργον της ζωής του.
Αι θεωρίαι περί εξελίξεως των ειδών ήρχισαν τον δέκατον ένατον αιώνα και η μελέτη αυτών δύναται να διαιρεθή εις τρεις περιόδους. Η πρώτη είνε περίοδος σχετικής αδρανείας, διότι εκτός του ∆αρβίνου, μέχρι του 1858, ελάχιστοι επιστήμονες επεδίδοντο συστηματικώς εις σχετικάς ερεύνας. Χωρίς να έχη υπ’ όψει του οιανδήποτε θεωρίαν περί των αιτίων, τα οποία προκαλούν την μεταμόρφωσιν των ειδών, ο ∆αρβίνος, τω 1837, ανέλαβε πρώτος να λύση το πρόβλημα της εξελίξεως. Το επόμενον έτος, ο ∆αρβίνος ανέγνωσε την περί «Πληθυσμού» θεωρίαν του Μάλθου, και τότε συνέλαβε την ιδέαν ότι «οι κατώτεροι τύποι είνε καταδικασμένοι να εξαφανισθούν παρ’ άλλων, οι οποίοι έχουν την δύναμιν να προσαρμόζωνται προς τας ανάγκας της ζωής και να επιζούν». Κατ’ αυτόν τον τρόπον, αι θεωρίαι περί φυσικής επιλογής τον ωδήγησαν να αναζητήση την κλείδα του καταπληκτικού γεγονότος της γενικής προσαρμογής των όντων εις το περιβάλλον αυτών, και να καταλήξη εις το συμπέρασμα ότι όλα τα είδη κατάγονται τα μεν εκ των δε, συνεπεία διαδοχικών μεταμορφώσεων.
Η δευτέρα περίοδος του εξελικτισμού εγκαινιάζεται τω 1858 με ένα δραματικόν επεισόδιον διά τον ∆αρβίνον. Ιδού τι γράφει ο ίδιος εις το «Ημερολόγιόν» του: «Ο σοφός φυσιοδίφης Ουάλλας, μελετών την φυσικήν ιστορίαν ανά το Μαλαϊκόν πέλαγος, κατέληξεν επί της γενέσεως των ειδών εις συμπεράσματα παρόμοια με τα ημέτερα, και την 18 Ιουνίου 1858 μοι απέστειλεν υπόμνημα επί του θέματος τούτου, με την παράκλησιν όπως το παραδώσω εις τον Σερ Τσαρλς Λάυελ, όστις και κατέθεσε τούτο εις την Λινναίαν Ακαδημίαν. Τότε ο Σερ Κάρολος Λάυελ και ο ιατρός Χούκερ, οι οποίοι εγνώριζον τας ιδικάς μου εργασίας, με παρεκίνησαν να δημοσιεύσω αμέσως αποσπάσματα εκ των χειρογράφων μου».
Πράγματι, ο ∆αρβίνος ηκολούθησε την συμβουλήν του φίλου του και την 8 Ιουλίου, ενώπιον της Λινναίας Ακαδημίας, ανεγνώσθησαν ταυτοχρόνως το υπόμνημα του Ουάλλας και μία σπουδαιοτάτη ανακοίνωσις του ∆αρβίνου.
Μετά την ανακοίνωσιν της θεωρίας περί της φυσικής επιλογής, ο ∆αρβίνος αφιέρωσε «13 μήνας και 10 ημέρας» εις την συγγραφήν του πολυκρότου έργου του «Περί της αρχής των ειδών διά της φυσικής επιλογής ή η διατήρησις των τελείων φυλών εν τω αγώνι περί υπάρξεως». Η δημοσίευσις του συγγράμματος τούτου επροκάλεσε δεινοτάτην επίθεσιν εκ μέρους των αντιθέτων, αλλά και τόσον μέγα ενδιαφέρον, ώστε η πρώτη έκδοσις του βιβλίου εκ 1.250 σελίδων να εξαντληθή την πρώτην ημέραν της κυκλοφορίας αυτής, την 24 Νοεμβρίου 1859.
∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι αι δύο ανακοινώσεις, του ∆αρβίνου και του Ουάλλας, προπαρασκεύασαν τον δρόμον διά την «αρχήν των ειδών». Αξίζει τον κόπον να σημειωθή ότι οι φυσιοδίφαι, οίτινες απεδέχθησαν πρώτοι τας δαρβινείους θεωρίας, ήσαν γενικώς εκείνοι οι οποίοι –όπως ο Μπαίητς, ο Μπελτ και ο Φριτς Μύλλερ, είχαν διέλθει πολλά έτη εις τα τροπικά κλίματα, καταγινόμενοι εις αναλόγους προς τον ∆αρβίνον μελέτας. Το περίεργον επίσης είνε, ότι αι επιθέσεις των αντιπάλων της θεωρίας δεν εστράφησαν τόσον κατά του ∆αρβίνου, όσον κατά των ιδεών του Λαμάρκ περί της «προσαρμογής καθ’ έξιν και της κληρονομικότητος».
Η βασική σημασία του δαρβινικού έργου συνίσταται εις την απόδειξιν διά γεγονότων της ιδέας της εξελίξεως. Η φυσική, εν τούτοις, επιλογή δεν είνε, διά τον ∆αρβίνον, ο μοναδικός παράγων της εξελίξεως. Ο Άγγλος σοφός αναγνωρίζει την μεγάλην σπουδαιότητα της αμέσου επιδράσεως του εξωτερικού περιβάλλοντος και εξηγεί σαφώς, ότι δεν πρέπει να αποδίδωνται τα πάντα εις την επιλογήν και όταν ακόμη η δράσις του περιβάλλοντος φαίνεται προβληματική.
Η τρίτη περίοδος της ιστορίας του εξελικτισμού σημειούται επίσης δι’ ενός δραματικού γεγονότος της ανακαλύψεως και της επανεκδόσεως τω 1900 υπό τριών ταυτοχρόνως βιολόγων εν Αυστρία, Γερμανία και Ολλανδία, του σπουδαιοτάτου συγγράμματος περί των νόμων της κληρονομικότητος, το οποίον εδημοσίευσε τω 1866 ο διάσημος μοναχός Μεντέλ. Ο Μεντέλ έρριψε νέον φως επί της κληρονομικότητος και προσέθε νέα γεγονότα, τα οποία ενίσχυσαν την θεωρίαν περί φυσικής επιλογής. Επίσης, εις την θεμελίωσιν της δαρβινείου θεωρίας μεγάλως συνετέλεσε και η εργασία του Βάισμαν. Ο κορυφαίος ούτος των νεοδαρβινιστών προσέδωσεν εις την θεωρίαν μορφήν περισσότερον δογματικήν. Ούτος ηρνήθη την κληρονομικότητα των επικτήτων χαρακτήρων, διότι, κατά την γνώμην του, κάθε ζωικόν άτομον αποτελείται εκ δύο ειδών κυττάρων: των βλαστικών ή γεννητικών και των σωματικών. Και τα μεν πρώτα παράγουν τα κύτταρα της γονιμοποιήσεως εκάστου ατόμου, τα δε δεύτερα συνθέτουν το κυρίως καλούμενον σώμα. Αι μεταβολαί που υφίσταται το σώμα εκ της επιδράσεως των εξωτερικών παραγόντων δεν έχουν αντίκτυπον επί των γεννητικών κυττάρων. Εν περιλήψει, ο Βάισμαν υπεστήριξεν ότι η επίδρασις του περιβάλλοντος εξηγεί την προσαρμογήν των ζώντων οργανισμών και σταθεροποιεί τας μεταμορφώσεις των, ενώ η επιλογή ρυθμίζει την τύχην της ζωής των διά της εξαφανίσεως των ασθενεστέρων και της διατηρήσεως των καλλίτερον προσηρμοσμένων.
Ο ∆αρβίνος δεν επρόλαβε να ίδη τα αποτελέσματα τα οποία επέτυχον οι δύο μεγάλοι συνεχισταί του έργου του. Είνε αληθές ότι η δαρβίνειος θεωρία εγνώρισε πολλάς φάσεις κατά τον παρελθόντα αιώνα. Εν τούτοις, ουδείς δύναται να αρνηθή ότι πάντοτε επλουτίζετο διά νέων σημαντικών δεδομένων, τα οποία συνετέλεσαν εις την εδραίωσίν της. Επίσης είνε γνωστή η επίδρασις, την οποίαν ήσκησεν ο δαρβινισμός επί της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας. Σήμερον δε ημπορεί κανείς να υποστηρίξη βασίμως, ότι οι πλείστοι των βιολόγων έχουν υιοθετήσει τας ιδέας, αι οποίαι ήρχισαν να λαμβάνουν συγκεκριμένην μορφήν εις την διάνοιαν του ∆αρβίνου προ εκατόν ετών, όταν ο μέγας σοφός εξετέλει τας πρώτας επιστημονικάς του εργασίας εις τας νήσους Γκαλαπάγκος.
Η Καθημερινή, 16 Σεπτεμβρίου 1935
Διχασμένος μεταξύ θεού και επιστήμης
Τα έργα της επιστήμης, αντίθετα από τα έργα της λογοτεχνίας ή της φιλοσοφίας, δεν διαρκούν στον χρόνο σαν βιβλία αλλά, λίγο πολύ, σαν συνεισφορές σε ένα μεγάλο συλλογικό έργο που βρίσκεται αέναα σε εξέλιξη. Όσο ορθή και αν είναι στον καιρό της η θεωρία που αναπτύσσει ένα επιστημονικό βιβλίο, ξεπερνιέται από την επόμενη που εν πολλοίς έχει γεννήσει, και η οποία γίνεται το εγκυρότερο έργο επί του θέματος.
Όπως ο Γαλιλαίος πριν από αυτόν, εξαίρεση στον κανόνα υπήρξε ο ∆αρβίνος, που η δημοσίευση του βιβλίου του «Προέλευση των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής ή η διατήρηση των ευνοημένων φυλών στον αγώνα για τη ζωή», το 1859, δεν άφησε τον κόσμο όπως τον βρήκε. Την αντίληψη που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του την άλλαξε ριζικότερα ίσως από τον Μαρξ ή τον Φρόυντ, και από αυτή την άποψη δεν είναι αξιοπερίεργο το ενδιαφέρον που συνεχίζει να προκαλεί και κατ’ επέκτασιν ο αριθμός των βιογραφιών του που έχουν κυκλοφορήσει μόνο τις τελευταίες δεκαετίες. Σ’ αυτές έρχεται να προστεθεί τώρα το βιβλίο «Ταξιδεύοντας με τον ∆αρβίνο», της Τζάνετ Μπράουν, από τις εκδ. «Κέιπ» (25 λίρες, 605 σελ.), τέσσερα χρόνια μετά την τελευταία, έως τώρα, βιογραφία του μεγάλου φυσιοδίφη από τους Άντριαν Ντέσμοντ και Τζέιμς Μουρ.
Συνοπτικά και απλουστευτικά μιλώντας, πριν από το βιβλίο του ∆αρβίνου, ο άνθρωπος έβλεπε τον εαυτό του ως ένα εξαιρετικό είδος, στην κορυφή μιας θεϊκά σχεδιασμένης Πλάσης που με τη χρονική κλίματα της Βίβλου θα πρέπει να είχε ηλικία 4 χιλιάδων ετών. Μετά τον ∆αρβίνο, η κοσμοαντίληψη αυτή άλλαξε εντελώς. Η ζωή έγινε το παράγωγο σκληρών, μακρόχρονων, τυφλών αγώνων για επιβίωση, που διήρκεσαν απροσμέτρητο χρόνο. Ή, με τα δικά του λόγια: «Εξαιτίας του αγώνα αυτού για επιβίωση, κάθε παραλλαγή απ’ όπου κι αν προέρχεται, αν είναι σ’ οποιοδήποτε βαθμό ωφέλιμη σ’ ένα άτομο ή σ’ ένα είδος, μέσα από τις άπειρες σύνθετες σχέσεις τους με τα άλλα οργανικά όντα και με την εξωτερική φύση, θα τείνει στη διατήρηση του ατόμου αυτού και θα κληρονομείται από τον γόνο του». Και πιο κάτω: «Η φυσική αυτή επιλογή γίνεται με ακραία βραδύτητα…».
∆εκαπέντε χρόνια πριν, σ’ ένα γράμμα του του 1844, γράφει: «Είμαι σχεδόν βέβαιος (αντίθετα από την ιδέα που είχα όταν ξεκίνησα) ότι τα είδη (είναι σαν να ομολογείς ένα έγκλημα) δεν είναι αμετάβλητα. Ο Θεός να με φυλάξει από τις ανοησίες του Λαμάρκ περί τάσης για πρόοδο, προσαρμογές από την αργή προθυμία των ζώων κ.λπ. Αλλά τα συμπεράσματα στα οποία οδηγούμαι δεν διαφέρουν πολύ από τα δικά μου, αν και τα μέσα της αλλαγής θεωρώ πως είναι εντελώς διαφορετικά».
Στην παρενθετική φράση, «είναι σαν να ομολογείς ένα έγκλημα», ίσως βρίσκεται κάτι που να ερμηνεύει το ότι του χρειάστηκαν 20 χρόνια για να δημοσιεύσει την «Προέλευση των ειδών».
Το παράδοξο, όπως γράφουν οι «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», στην παρουσίαση της βιογραφίας της Τζάνετ Μπράουν, είναι ότι η επανάσταση αυτή στον τρόπο που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του θα γινόταν ακόμη και αν δεν υπήρχε ο ∆αρβίνος. Ήταν ο σωστός άνθρωπος στη σωστή θέση σ’ έναν κρίσιμο καιρό. Τα ταλέντα του ως ερευνητή και στοχαστή ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τη δομή της εξελικτικής θεωρίας, αλλά αν δεν είχε περάσει πέντε χρόνια ταξιδεύοντας ως φυσιοδίφης ανά τον κόσμο με την περίφημη επιστημονική εξερευνητική αποστολή του βασιλικού πλοίου «Μπιγκλ», κάποιος άλλος από τον επιστημονικό κόσμο θα το είχε κάνει και θα είχε φθάσει στα ίδια συμπεράσματα.
Ήταν ο σωστός άνθρωπος στη σωστή θέση σ’ έναν κρίσιμο καιρό.
Τούτο δεν μειώνει το επίτευγμά του, ούτε όμως κι εξηγεί τον αινιγματικό του χαρακτήρα. Μετά το ταξίδι του με το «Μπιγκλ», όπου συνέλεξε όλα τα στοιχεία που ο συγκερασμός τους απέληξε στην εξελικτική θεωρία, ο ∆αρβίνος περίμενε 20 χρόνια πριν να τη δημοσιεύσει. Τα στοιχεία έτειναν και έδειχναν προς την εξελικτική θεωρία, ο ∆αρβίνος όμως ένιωθε, όπως αφήνει να φανεί και η παρενθετική φράση της επιστολής του του 1844, «είναι σαν να ομολογείς ένα έγκλημα», ότι δημοσιοποιώντας τη θεωρία του «δολοφονούσε» το Θεό.
Ο Γαλιλαίος κατηγορήθηκε ως αιρετικός όταν οι κοσμολογικές του έρευνες ανέτρεψαν το σύμπαν και επέλεξε να μετανοήσει (ψιθυρίζοντας όμως στο πλάι το «και όμως κινείται», για τη Γη γύρω από τον ήλιο). Ο ∆αρβίνος, με λιγότερο οίστρο, καθώς σημειώνει η «Ομπζέρβερ», ο οποίος στα νιάτα του προοριζόταν για κληρικός, υπέστη κρίση συνείδησης όταν συνειδητοποίησε ότι οι παρατηρήσεις του για τον κτηνώδη αγώνα της επιβίωσης ήσαν αντίθετες με το αγγλικανικό δόγμα του Πανάγαθου Θεού, που επιβλέπει την αρμονική συνύπαρξη όλων των ζωντανών όντων. Ο Γαλιλαίος τρομοκρατήθηκε και απαρνήθηκε, ο ∆αρβίνος, πιο επιφυλακτικός και μετρημένος, επέλεξε την προσεκτική μέθοδο της αργοπορίας.
Όταν τελικά το βιβλίο εκδόθηκε, ο συγγραφέας του βρήκε, όπως ίσως περίμενε, ότι και πολλοί άλλοι συμμερίζονταν τις απόψεις του, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει μια βίαιη αντιμαχία ανάμεσα σ’ αυτούς που ήσαν υπέρ και σε εκείνους που ήσαν κατά. Ο ίδιος ήταν άρρωστος στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, από το υπερβολικό άγχος ίσως ή από κάποια τροπική ασθένεια, κι έμεινε μακριά από τη δημοσιότητα και τις αντιμαχίες. Είχε πλήρη επίγνωση των κοινωνικών και πολιτικών προεκτάσεων του βιβλίου του, όπου προσεκτικά υπογραμμίζει: «Χρησιμοποιώ τον όρο Αγώνας για Επιβίωση με την ευρεία, μεταφορική έννοια, συμπεριλαμβάνοντας την εξάρτηση του ενός όντος από το άλλο και, ακόμη σημαντικότερο, συμπεριλαμβάνοντας όχι τη ζωή μόνο του ατόμου αλλά και την επιτυχία του στο να αφήνει απογόνους», ενώ αρνήθηκε στον Καρλ Μαρξ να του αφιερώσει το «Κεφάλαιο». Το έργο της προάσπισης των ιδεών του το άφησε σε συμμάχους και φίλους σαν τον Τόμας Χένρι Χάξλεϊ, ο οποίος σε αντιπαράθεση με τον αντι-δαρβινιστών επίσκοπο Σάμιουελ Ουάιλμπερφορς στη «Βρετανική Ένωση για την Πρόοδο της επιστήμης» στις 30 Ιουνίου 1860 κατατρόπωσε τον αντίπαλό του.
Η Καθημερινή, 11 Μαΐου 1995
Η θεωρία του Δαρβίνου και η αντίδρασις που προεκάλεσε
Την παρελθούσαν Τρίτην συνεπληρώθη μία ολόκληρος εκατονταετία, αφ’ ης ο Κάρολος ∆αρβίνος συνεκλόνισεν ολόκληρον τον κόσμον με την ανάπτυξιν της θεωρίας του περί της εξελίξεως των ζωικών ειδών. Ουδεμία άλλη επιστημονική θεωρία –συμπεριλαμβανομένων και των συμβολών του Κοπερνίκου, του Νεύτωνος και του Αϊνστάιν εις την εξέλιξιν της επιστήμης– ήσκησεν επί της ανθρωπίνης σκέψεως τόσον βαθείαν επίδρασιν.
Αι ιδέαι του ∆αρβίνου προεκάλεσαν επανάστασιν εις όλας σχεδόν τας επιστήμας και οι αντίκτυποι έλαβον τεραστίας διαστάσεις, ιδιαιτέρως εις τον τομέαν της θρησκείας και των κοινωνικών επιστημών. Ο ∆αρβίνος –διά να παραθέσωμεν την θεωρίαν του συνοπτικώς– υπεστήριζεν ότι ο άνθρωπος και όλα τα άλλα ζώα κατήγοντο από ένα κοινόν πρόγονον, ο οποίος έζησε προ εκατομμυρίων ετών. Ιδιαιτέρως, εθεώρησε ότι ο άνθρωπος δεν ήτο παρά ένας εξαιρετικώς εξειλιγμένος και εκλεπτυσμένος απόγονος του τριχωτού ανθρωποειδούς, το οποίον ονομάζεται πίθηκος.
Οι ηγέται της Εκκλησίας κατά την Βικτωριανήν εποχήν ήσαν πεπεισμένοι περί του ότι η θεωρία αυτή ανέτρεπε την Βιβλικήν διδασκαλίαν, καθ’ ην ο άνθρωπος είναι η κορωνίς της δημιουργίας. Αργότερον, η περίφημος δίκη Σκόουπς του 1925, η οποία έθεσε αντιμέτωπον τον Ουίλλιαμ Τζέννιγκς Μπράυαν με τον Κλάρενς Ντάρροου, είχεν ως θέμα της την διδασκαλίαν της θεωρίας της εξελίξεως εις τα σχολεία. Εν τούτοις, παρά τον θόρυβον τον οποίον προκαλεί η θεωρία αυτή από 100ετίας, μία έρευνα η οποία έγινε τελευταίως μεταξύ 240 θεατών της αγγλικής τηλεοράσεως, απεκάλυψεν ότι το ένα τρίτον εξ αυτών δεν ήσαν εις θέσιν να είπουν καν περί τίνος επρόκειτο ακριβώς. Εκ των υπολοίπων, τα δύο τρίτα απήντησαν ότι επίστευαν εις την θεωρίαν της εξελίξεως, το ένα δέκατον ότι δεν επίστευε και το υπόλοιπον ότι δεν είχε συγκεκριμένην γνώμην. Εξ εκείνων οι οποίοι δεν επίστευον εις την θεωρίαν, οι μισοί προέβαλον θεολογικής φύσεως επιχειρήματα. Εν τούτοις οι πλείστοι εκ των σημερινών θεολόγων συμφωνούν επί του ότι η θεωρία της εξελίξεως δεν έρχεται εις σύγκρουσιν με την Θείαν Αποκάλυψιν. ∆ιότι ο άνθρωπος εξακολουθεί πάντοτε να διαφέρη από τα άλλα όντα της δημιουργίας, δεδομένου ότι είναι προικισμένος με ψυχήν.
Κατ’ ειρωνείαν της τύχης, ο ∆αρβίνος προωρίζετο να γίνη ένας ιερεύς της Αγγλικανικής εκκλησίας. Το 1831, εις ηλικίαν 22 ετών, εξεκίνησε διά το μεγάλον του ταξίδι με το πλοίον «Μπηγκλ» του βρεταννικού ναυτικού. Επί μίαν πενταετίαν, ο νεαρός επιστήμων παρετήρησε και συνέλεξε διάφορα δείγματα ζωικών μορφών από διαφόρους νήσους και από την Ν. Αμερικήν. Ύστερα από 22 έτη συνώψισε τας σκέψεις του εις την περίφημον θεωρίαν του. Κατά σύμπτωσιν, την αυτήν περίπου εποχήν, ένας συνάδελφός του, ο Άλφρεντ Ρ. Ουώλλας, διετύπωσε μίαν ανάλογον θεωρίαν, την οποίαν όμως είχεν επεξεργασθή επί χρονικόν διάστημα κατά πολύ βραχύτερον. Οι δύο επιστήμονες ανέγνωσαν την περίφημον ανακοίνωσίν των την 1ην Ιουλίου 1858 εις την Λινναίαν Εταιρίαν του Λονδίνου. Και αξίζει να υπογραμμισθή ότι ο πρόεδρος της εταιρίας ηγνόησε την εργασίαν και εις τα πρακτικά της εταιρίας φέρεται ως διατυπώσας το παράπονον ότι καθ’ όλην την διάρκειαν του έτους δεν εσημειώθησαν «σημαντικαί ανακαλύψεις».
Μετά ένα έτος, ο ∆αρβίνος εδημοσίευσε το μνημειώδες έργον «Η καταγωγή των ειδών», το οποίον ήτο ανάπτυξις της προγενεστέρας του εργασίας. Βασικώς, ο ∆αρβίνος υπεστήριζεν ότι η ζωή εξελίσσεται χάρις εις την φυσικήν επιλογήν, ή, με άλλους λόγους, διά της επιβιώσεως των ρωμαλεωτέρων. ∆εν υπάρχουν δύο φυτά ή δύο ζώα που να είναι απολύτως όμοια, αλλά μεταξύ ειδών ανηκόντων εις διαφορετικάς οικογενείας υπάρχουν ομοιότητες. Λ.χ. το πτερύγιον μιας νυκτερίδος αντιστοιχεί προς τον πρόσθιον πόδα ενός ίππου. Εν τούτοις, γεννώνται πολύ περισσότερα όντα από όσα ημπορούν να επιζήσουν. Τα επιζώντα προσαρμόζονται καλύτερον εις τας συνθήκας της ζωής και μεταβιβάζουν εις τους απογόνους των τα χαρακτηριστικά εκείνα, τα οποία διηυκόλυναν την επιβίωσίν των. Ούτω, διά της φυσικής επιλογής των χαρακτηριστικών αυτών δημιουργούνται νέα είδη.
Κατά τον βιογράφον του, δόκτορα Πωλ Σηρς, ο ∆αρβίνος υπέστη την κατακραυγήν του κοινού καθ’ όλον τον υπόλοιπον χρόνον της ζωής του. Το κοινόν ενόμιζεν ότι «αν νέαι ιδέαι ηπείλουν τα θεμέλια πάσης τάξεως και ηθικής». Ο ίδιος ο ∆αρβίνος δεν έλαβε μέρος εις τας συζητήσεις. Άφινε μόνον τους φίλους του να απαντούν εις τους αντιπάλους του ή άφινε τα γεγονότα να ομιλούν αφ’ εαυτών. Επειδή η υγεία του ήτο πάντοτε επισφαλής, ευθύς μετά την ανακοίνωσίν του απεσύρθη εις μίαν εξοχικήν οικίαν και έμεινεν εκεί καθ’ όλον τον υπόλοιπον χρόνον της ζωής του, εργαζόμενος μέχρις ότου το 1882 απέθανεν εις ηλικίαν 71 ετών.
Robert C. Toth,
Η Καθημερινή, 9 Ιουλίου 1958
Πίθηκος ή άγγελος;
«Το πρόβλημα έχει ως εξής: Ο άνθρωπος είναι πίθηκος ή άγγελος; Προσωπικώς πιστεύω πως είναι άγγελος και διαφωνώ με φρίκη και αγανάκτηση με την αντίθετον άποψιν, η οποία, καθώς πιστεύω, είναι ξένη προς την συνείδησιν της ανθρωπότητος» – Βενιαμίν Ντισραέλλι.
Έτσι μιλούσεν ο μελλοντικός πρωθυπουργός της Αγγλίας μίαν ημέραν μετά την πέμπτην επέτειον της εκδόσεως της «Καταγωγής των Ειδών» του Καρόλου ∆αρβίνου. Τα λόγια του Ντισραέλλι απηχούν τις μεγάλες συγκινήσεις που εδοκίμασαν οι σύγχρονοι του ∆αρβίνου με τη θεωρία του για την κολοσσιαία ποικιλία της ζωής. Και όμως ο ∆αρβίνος δεν είχεν ακόμη εφαρμόσει την θεωρία του στον άνθρωπο, περιοριζόμενος μόνον στις κατώτερες ζωικές βαθμίδες.
Αλλ’ η «Καταγωγή των Ειδών» απεδείχθη βιβλίον ισχυρόν. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τη θεωρία του ∆αρβίνου περί εξελίξεως, είχε πια χάσει διά παντός την αποκλειστικώς αγγελική του καταγωγή. Ήταν ένα ζώο, ανάλογο με τα άλλα, που πιθανώς να προερχόταν από την σάρκα τους. Εικοσιδύο χρόνια πριν δημοσιεύση το βασικόν αυτόν έργον του, ο ∆αρβίνος έγραφε: «Αν αφίναμε τη φαντασία μας ελεύθερη, τότε ίσως τα ζώα, οι σύντροφοί μας στον πόνο, στην αρρώστια, στη δυστυχία και στην πείνα –οι δούλοι μας στις πιο βαρειές δουλειές, οι σύντροφοί μας στις διασκεδάσεις μας– να μετείχαν κι αυτά της ιδίας καταγωγής, να είχαμε δηλαδή έναν κοινό πρόγονο…».
***
Την 24ην Νοεμβρίου συμπληρώθησαν τα 100 χρόνια του εκδοτικού γεγονότος που ένωσε και πάλιν το ανθρώπινον γένος με τη Φύση. Προς πανηγυρισμόν της επετείου, οι εκλεκτότεροι βιολόγοι του κόσμου θα συγκεντρωθούν στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, προκειμένου να εξετάσουν και πάλιν την θεωρία. Και στο Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας άνοιξε μια ειδική έκθεσις. Αλλ’ ας εξετάσωμε καλύτερα το τι συνέβη από τότε που ο ∆αρβίνος διετύπωσεν αυτές τις τρεις αρχές της κληρονομικότητος, της ποικιλίας και της φυσικής επιλογής. Ποια θέση έχει σήμερα η θεωρία; Εξακολουθεί να ισχύη; Πολλά βιβλία εδημοσιεύθησαν τελευταίως γύρω από το θέμα αυτό και η παράθεσις της σχετικής βιβλιογραφίας θα ήτο μάλλον κουραστική. Σε γενικές γραμμές, όμως, η θεωρία του ∆αρβίνου αντεμετώπισεν ακλόνητη σαν βράχος την κατακραυγή του κοινού, τις επικρίσεις ενίων βιολόγων, την διατύπωση νέων, επαναστατικών θεωριών, και αυτόν ακόμη τον μεγαλύτερο σύμμαχο του μεγάλου σοφού, τον χρόνο.
Και, πρώτα-πρώτα, η κοινή γνώμη επανεστάτησεν εναντίον του. Επίσκοποι, ιερωμένοι, ποιηταί και πολιτικοί εξαπέλυσαν πρωτοφανή πολεμικήν εναντίον μιας θεωρίας που υπεβίβαζεν τον άνθρωπον πολύ χαμηλότερα από τους αγγέλους, που διαμφισβητούσε την κατά γράμμα ακρίβεια της Βίβλου ως προς την δημιουργία, και κατέστρεφεν την επικρατούσαν εντύπωσιν όσον αφορά την Φύση – γαλήνια και φιλική προς τον άνθρωπο.
Αν εξαιρέση κανείς ωρισμένες θρησκευτικές αιρέσεις που εξακολουθούν να επιμένουν στην κατά γράμμα ερμηνεία της Βίβλου, οι θρησκείες έχουν απόλυτα συμφιλιωθή με τις επαναστατικώτερες των ιδεών του. Το 1950, ο Πάπας Πίος ο 12ος δι’ εγκυκλίου του επέτρεψε στους καθολικούς να πιστεύουν στην ζωική καταγωγή του ανθρωπίνου σώματος, όχι όμως και της ψυχής του.
Κατόπιν ήσαν οι βιολόγοι. Πολλοί τον περιγελούσαν ως ερασιτέχνη, και πράγματι ήτο ένας ερασιτέχνης σε σύγκριση με τους Ακαδημαϊκούς. Άλλοι μεγάλοι βιολόγοι που είδαν τις θεωρίες τους να κινδυνεύουν, τον επολέμησαν με πείσμα. Και αυτός ακόμη ο Κάρολος Λάυελλ, του οποίου η θεωρία περί της κολλοσιαίας γεωλογικής κλίμακος χορήγησε στον ∆αρβίνο τις βάσεις της ιδικής του θεωρίας, δεν μπορούσε ποτέ να πιστέψη στην κοινή καταγωγή του ανθρώπου με τα ζώα, παρά το γεγονός ότι παραδεχόταν την φυσικήν επιλογή προκειμένου περί κατωτέρων ζωικών βαθμίδων.
Υπήρχαν όμως και εκείνοι οι επιστήμονες, ιδίως μεταξύ των νέων, οι οποίοι ενστερνίσθησαν τις ιδέες του ∆αρβίνου και τις έκαμαν ένα είδος φάρου για τις έρευνές των. Ο Τόμας Χάξλεϋ τον κατάλαβε αμέσως. «Τι ανόητος που ήμουν να μην τα σκεφθώ όλα αυτά», έλεγε καταστενοχωρημένος. Αργότερα οι ανατομικές μελέτες του Χάξλεϋ απετέλεσαν τα δεδομένα πάνω στα οποία ο ∆αρβίνος στηρίχθηκε (1871) για να υποστηρίξη την θεωρία του περί της καταγωγής του ανθρώπου. Και τούτο πριν καν ανακαλυφθή έστω και ένα απολίθωμα ανθρώπου!
Ο ∆αρβίνος, εξ άλλου, δεν είπε ποτέ πως ο άνθρωπος προέρχεται από τους πιθήκους. Είπε απλώς ότι τόσον ο άνθρωπος όσο και ο πίθηκος είχαν εξελιχθή από κάποιον κοινό πρόγονο. Και τελευταίως το γενεαλογικό δένδρο του ανθρώπου επλουτίσθη με άφθονους απολιθωμένους προγόνους.
***
Στην πραγματικότητα, όμως, η θεωρία έπρεπε να περάση από δοκιμασίες πολύ δυσκολώτερες από την ρητορεία των επισκόπων. Οι θεωρίες του ∆αρβίνου έπρεπε να συγχωνεύσουν μέσα στο σχήμα τους καινούργιες επιστημονικές ανακαλύψεις. Τουλάχιστον δύο φορές, καινούργιες θεωρίες απείλησαν να σαρώσουν την θεωρία του. Ο ∆αρβίνος υπεστήριζε πως η εξέλιξις των ειδών από το ένα στο άλλο έγινε βραδύτερα και μέσα σε χρονικά πλαίσια σχεδόν απεριόριστα. Λίγο μετά το 1870, ο λόρδος Κέλβιν υπελόγισεν ότι η ηλικία της Γης δεν θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερη των 20.000.000 ετών. Αλλ’ ο ∆αρβίνος χρειαζόταν εκατοντάδες εκατομμυρίων ετών για τις αλλαγές του. «Έχομε απεριόριστο χρόνο», συνήθιζε να λέγη. Σήμερα είναι γνωστό πως εκείνος που έσφαλε ήταν ο Κέλβιν. Η ηλικία της Γης είναι μεγαλύτερη από 5.000.000.000 χρόνια. Τα πλάσματα του ∆αρβίνου έχουν όλον τον καιρό που χρειάζονται για να εξελιχθούν από ερπετά σε πτηνά (όπως ορθότατα συνεπέρανε) ή από δύσμορφα δασύτριχα όντα σε ανθρώπους.
∆εύτερο πλήγμα προήλθεν από την Γενετική, την επιστήμη της κληρονομικότητος των βιολογικών χαρακτηριστικών. Ο ∆αρβίνος ήξερε πως δεν υπήρχαν δύο ζώα απολύτως όμοια μεταξύ των και ότι οι διαφορές τους ήσαν πολύ μικρές – λ.χ. κάποιο ελαφρώς μακρύτερο κέρατο, ένα μικρότερο νύχι, ένα σκληρότερο όστρακο. Η εξέλιξις συνεχιζόταν δι’ αυτών των μικρών διαφορών, οι οποίες όμως λίγο-λίγο ώπλιζαν τελειότερα το ζώο για τον αγώνα της ζωής.
Ο ∆αρβίνος δεν ήξερε πώς ακριβώς μεταβιβάζονται αυτές οι ανεπαίσθητες διαφορές. Η θεωρία του περί της λειτουργίας της κληρονομικότητος –ένας συλλογισμός ο οποίος στερείται πάσης βάσεως– είναι σήμερα ξεπερασμένη. Αυτό, όμως, δεν θίγει κατά τίποτε την υπόλοιπη θεωρία. Όταν το 1900, σχεδόν μετά μισόν αιώνα, έγινε γνωστό το έργο του Αυστριακού αββά Γκρέγκορ Γιόχανν Μέντελ, η θεωρία του ∆αρβίνου περί βαθμιαίας εξελίξεως κινδύνευσε και πάλι. Ο Μέντελ απεδείκνυε ότι ωρισμένα χαρακτηριστικά (και ιδίως το χρώμα των μπιζελιών ή το ύψος της αμπέλου) εκληρονομούντο ως βασικά χαρακτηριστικά. Οι βιολόγοι των αρχών του αιώνος απέδωσαν τις μικρές παραλλαγές στα άμεσα αποτελέσματα του περιβάλλοντος. Η εξέλιξις δεν ήταν δυνατόν παρά να γίνεται με μεγάλες μεταβολές και μεταμορφώσεις. Και η φυσική επιλογή δεν ήταν δυνατόν να παίζη ρόλο σε ένα τέτοιο βιολογικό δράμα.
Και πάλιν, όμως, η σύγχρονη έρευνα εδικαίωσε τον ∆αρβίνο. Η εξέλιξις μπορεί να γίνη με μεταβολές είτε μικρές είτε μεγάλες και απότομες. Οι σημαντικώτερες όμως είναι οι μικρές. Παράδειγμα των απότομων μεταβολών αποτελεί λ.χ. ο αγγλικός σκώρος, ο οποίος άλλοτε ήταν ανοιχτόχρωμος. Άλλοτε ο χρωματισμός αυτός προστάτευε το έντομο από εχθρούς, οι οποίοι δεν μπορούσαν να το διακρίνουν επάνω σ’ ένα βράχο λ.χ. Με την εκβιομηχάνιση, όμως, το «φόντο» έγινε μαύρο. Σε λίγο εμφανίσθηκαν λοιπόν μαύροι σκώροι (προς επαλήθευσιν της θεωρίας του Μέντελ), οι οποίοι συντόμως έγιναν πολυπληθέστεροι.
Οπωσδήποτε μικρής κλίμακας μεταβολές στα κληρονομικά χαρακτηριστικά συμβαίνουν πάντοτε. Τα λεγόμενα γένη (οι φορείς των χαρακτηριστικών) δεν φαίνονται πάντοτε εξ αιτίας της επιρροής κληρονομησίμων χαρακτηριστικών. Έτσι, το ύψος των ανθρωπίνων πλασμάτων μπορεί να τεθή υπό έλεγχον διά της κληρονομίας πολλών γενών, εκ των οποίων οιοδήποτε είναι δυνατόν να υποστή μια μεταβολή.
Η γενετική και το περιβάλλον μπορούν να επηρεάσουν τόσο τις μικρές, όσο και τις μεγάλες αυτές μεταβολές. Τα είδη προκύπτουν όταν τμήματα ενός ζωικού πληθυσμού απομονούνται το ένα από το άλλο είτε από γεωγραφικούς είτε από φυσιολογικούς παράγοντας. Καινούργιες συνθήκες περιβάλλοντος προσανατολίζουν την εξέλιξη σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Και ύστερα από τεράστια χρονικά διαστήματα χωρισμού, οι δύο ομάδες διακρίνονται σαφέστατα η μία από την άλλη. Είναι κιόλας είδη.
Earl Ubell
Η Καθημερινή, 27 Νοεμβρίου 1959
