H Ελλάδα θα πρέπει να υποστηρίξει ένα νέο τρόπο προσέγγισης της μνήμης της γενοκτονίας. Σήμερα γίνεται μνημόνευση των γενοκτονιών στη βάση μιας τοπικιστικής προσέγγισης. Υπάρχουν διαφορετικές ημέρες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους όπου τιμούνται διάφορα θύματα γενοκτονιών: 27 Ιανουαρίου για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, 7 Απριλίου για τη Γενοκτονία των Τούτσι, 24 Απριλίου για τη Γενοκτονία των Αρμενίων, 19 Μαΐου για τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, 20 Μαΐου για τη Γενοκτονία της Καμπότζης, 2 Αυγούστου για τη Γενοκτονία των Ρομά, 7 Αυγούστου για τη Γενοκτονία των Ασσυρίων, 14 Σεπτεμβρίου για τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας κ.λπ. Αυτές οι ημέρες μνήμης περνούν απαρατήρητες, ως επί το πλείστον, από οποιονδήποτε άλλον εκτός από τους απογόνους των θυμάτων. Eτσι, στην πραγματικότητα, η τοπικιστική προσέγγιση προωθεί την «αορατότητα» της γενοκτονίας και κάνει ελάχιστα για να καταστήσει τις γενοκτονίες λιγότερο πιθανές.
Ο Ισραέλ Τσάρνι, φημισμένος μελετητής της γενοκτονίας, έχει εξηγήσει πολύ καλά τους περιορισμούς μιας ιδιοκτησιακής και τοπικιστικής προσέγγισης της γενοκτονίας. Χρησιμοποιώντας συγκλονιστικά παραδείγματα από πολλές εθνικότητες και εθνοτικές ομάδες, κατέδειξε την τάση των ομάδων θυμάτων γενοκτονίας:
• Να διεκδικούν την ηθική ανωτερότητα και να αρνούνται να πιστέψουν ότι η ομάδα τους θα ήταν ικανή για φρικαλεότητες.
• «Να αποκρύπτουν, να αγνοούν, να καλύπτουν ή τουλάχιστον να ελαχιστοποιούν την αναγνώριση άλλων θυμάτων που πέθαναν μαζί με τη «δική τους» «προτιμώμενη» ομάδα θυμάτων σε μια δεδομένη γενοκτονία».
• Να αμφισβητούν και να αρνούνται καλά τεκμηριωμένες περιπτώσεις γενοκτονίας, άλλες από τη δική τους, λες και αυτό θα έκανε τα δεινά της δικής τους ομάδας λιγότερο σημαντικά.
Ο Τσάρνι υποστηρίζει ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε «όλα τα θύματα κάθε γενοκτονίας», μια θέση που μοιάζει αυτονόητη. Ωστόσο, όπως αναφέρει, υπάρχει έντονη αντίσταση σε μια τέτοια περιεκτική προσέγγιση. Μεμονωμένοι μελετητές και ομάδες υπεράσπισης θέλουν διακαώς να επικεντρωθούν μόνο στα δεινά των δικών τους. Αυτή η στάση έχει δυσκολέψει σε μεγάλο βαθμό την ευρεία αναγνώριση καλά τεκμηριωμένων γενοκτονιών, σε τέτοιο βαθμό ώστε ο κόσμος να μην αναγνωρίζει σήμερα γενοκτονία με βάση τα καλύτερα διαθέσιμα στοιχεία. Αντ’ αυτού, το κάνει με βάση στενούς πολιτικούς υπολογισμούς εθνικού πλεονεκτήματος.
Το αποτέλεσμα είναι ότι ακόμη και χώρες με πληθυσμούς που έχουν υποστεί γενοκτονία, συχνά αγνοούν τις ίδιες φρικαλεότητες αλλού. Η Αρμενία δεν αναγνώριζε τις γενοκτονίες των Ελλήνων και των Ασσυρίων μέχρι το 2015, σχεδόν εκατό χρόνια αφότου έλαβαν χώρα. Η Ελλάδα εξακολουθεί να αναγνωρίζει μόνο τη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, παρόλο που έγκυρες μελέτες αποδεικνύουν ότι είναι «αδιαμφισβήτητο» ότι οι Τούρκοι ηγέτες σχεδίασαν, ενορχήστρωσαν και εκτέλεσαν τη γενοκτονία όλων των χριστιανών της Μικράς Ασίας. Και, παρά τις πιέσεις του Τσάρνι και άλλων, το Ισραήλ δεν αναγνωρίζει αυτές τις άλλες γενοκτονίες. Η Wikipedia καταγράφει τις «πολιτικές αναγνώρισης γενοκτονιών» ανά χώρα, όμως όλα καταλήγουν στην ανύψωση περιθωριακών πολιτικών συμφερόντων έναντι ενός κοινού ενδιαφέροντος για την αναγνώριση, την αποκατάσταση και την πρόληψη των γενοκτονιών.
Οι επιμέρους γενοκτονίες διαφέρουν ανάλογα με τον αριθμό των θυμάτων και τα μέσα εξόντωσής τους, αλλά όλες οι γενοκτονίες είναι προσπάθειες καταστροφής μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, εν όλω ή εν μέρει. Oλες συνεπάγονται μαζικές δολοφονίες αθώων σε μεγάλη κλίμακα. Oλες εκτυλίσσονται σύμφωνα με ένα κοινό μοτίβο, που τις καθιστά προβλέψιμες. Οι μελετητές ορίζουν διαφορετικά τα στάδιά τους, αλλά η συνολική διαδικασία είναι ίδια. Η Thea Halo δίνει μια απλή διατύπωση που είναι εύκολο να θυμάται κανείς. Δίνει έμφαση στα τρία «D» της γενοκτονίας: dehumanization (απανθρωποποίηση), demonization (δαιμονοποίηση) και destruction (καταστροφή). Σημειώνει και ένα πιθανό τέταρτο «D», το denial (άρνηση), καθώς οι περισσότεροι δράστες προσπαθούν να αποφύγουν την ευθύνη για τις πράξεις τους.
Η Halo είναι συγγραφέας του βιβλίου «Ούτε το όνομά μου», ενός καθηλωτικού απομνημονεύματος για τη μητέρα της, τη Σάνο, και τη διαφυγή της από τη γενοκτονία. Η εμπειρία της Σάνο μαρτυρεί με σαφήνεια τα κοινά σημεία των γενοκτονιών. Πρώτον, έχασε όλα τα μέλη της ποντιακής ελληνικής οικογένειάς της. Μια αρμενική οικογένεια την πήρε κοντά της και διέφυγαν επίσης από τις συνεχιζόμενες σφαγές. Στη συνέχεια, σε ηλικία 15 ετών, παντρεύτηκε έναν Ασσύριο χριστιανό που επίσης ξέφυγε από τη γενοκτονία, και αυτό της επέτρεψε να διαφύγει με ασφάλεια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Ελληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι ήταν σαφώς διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, αλλά όλοι μοιράζονταν την κοινή εμπειρία της στοχοποίησής τους με σκοπό την εξόντωση επειδή ήταν χριστιανοί.
Ακόμη και οι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό των γενοκτονιών βοηθούν να καταδειχθούν οι θεμελιώδεις ομοιότητές τους. Η ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων ονομάζεται «ολοκαύτωμα» (holocaust), το οποίο προέρχεται από τα ελληνικά όλος+καίω – που καίγεται ολόκληρος, γίνεται παρανάλωμα. Ωστόσο, όπως σημειώνουν δύο Ισραηλινοί μελετητές, η εξόντωση των χριστιανών της Μικράς Ασίας ονομάστηκε και αυτή «ολοκαύτωμα». Επιπλέον, το αποκορύφωμα των γενοκτονιών της Μικράς Ασίας, η καταστροφή της Σμύρνης και το παρανάλωμα που τη συνόδευσε, ονομάστηκε ευρέως «ολοκαύτωμα της Σμύρνης». Η «καταστροφή» είναι επίσης ένας κοινός χαρακτηρισμός.
Οι Ελληνες αναφέρονται στις γενοκτονίες τους στη Μικρά Ασία ως «η καταστροφή», και πολλοί Εβραίοι χρησιμοποιούν τη λέξη «Shoah», την εβραϊκή λέξη για την καταστροφή, για να περιγράψουν το ολοκαύτωμά τους. «Ολοκαύτωμα», «παρανάλωμα» και «καταστροφή», είτε εκφράζονται στα ελληνικά είτε στα εβραϊκά, όλα επικοινωνούν την ίδια φρικτή, εκτεταμένη ερήμωση και όλοι οι λαοί που έχουν υποστεί γενοκτονία μοιράζονται ένα κοινό συμφέρον: να διασφαλίσουν ότι δεν θα ξανασυμβεί ποτέ.
Η Ελλάδα εξακολουθεί να αναγνωρίζει μόνο τη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, παρόλο που οι Τούρκοι ηγέτες σχεδίασαν και εκτέλεσαν τη γενοκτονία όλων των χριστιανών της Μικράς Ασίας.
Αυτή η μέρα δεν θα έρθει ποτέ, εκτός αν ο κόσμος αποφασίσει να τιμωρήσει τη γενοκτονία και να την καταστήσει αναποτελεσματική για τους δράστες. Το 1918, ο Θίοντορ Ρούζβελτ καταδίκασε τη γενοκτονία των Αρμενίων ως «το χειρότερο έγκλημα του πολέμου» και υποστήριξε ότι «η αποτυχία να αντιμετωπιστεί ριζικά η τουρκική φρίκη σημαίνει ότι κάθε συζήτηση για την εξασφάλιση της μελλοντικής ειρήνης του κόσμου είναι κακόβουλη ανοησία» και απλώς μια «ανειλικρινής μπούρδα». Ο Ρούζβελτ αποδείχθηκε σωστός. Οι μεγάλες δυνάμεις που κέρδισαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν πέτυχαν να τιμωρήσουν την Τουρκία για τη διάπραξη γενοκτονίας, παρόλο που ήταν ένας από τους ρητούς στόχους τους κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Ηταν πολύ επικεντρωμένες στη Γερμανία και πολύ ταραγμένες και εξαντλημένες από τον πόλεμο για να επιβάλουν όρους ειρήνης στην Τουρκία. Οι Γερμανοί παρακολουθούσαν έκπληκτοι τους Τούρκους να μετατρέπουν την ήττα τους σε μια άνευ προηγουμένου νίκη, συνεχίζοντας τον πόλεμο, νικώντας τις συμμαχικές δυνάμεις, αναγκάζοντάς τες να επαναδιαπραγματευτούν τη συνθήκη ειρήνης και εξολοθρεύοντας τους «εσωτερικούς εχθρούς» τους για να δημιουργήσουν μια ομοιογενή τουρκική εθνική οντότητα. Οι ναζί θαύμασαν τους Τούρκους, γι’ αυτό και αργότερα ακολούθησαν αυτό το μοντέλο γενοκτονίας, εναντίον των Εβραίων και άλλων «ανεπιθύμητων».
Ο κόσμος χρειάζεται ευρύτερη συναίνεση σχετικά με την καίρια σημασία του να καταστεί η γενοκτονία αναποτελεσματική, και συνεπώς λιγότερο πιθανή. Πριν από εκατό χρόνια, ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζορτζ Χόρτον θυσίασε την καριέρα του για να καταπολεμήσει τη συγκάλυψη της γενοκτονίας των χριστιανών στη Μικρά Ασία. Πριν από ογδόντα χρόνια, ο Γιαν Κάρσκι, μέλος της πολωνικής αντίστασης, διακινδύνευσε τη ζωή του για να αποκαλύψει τη ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων. Πρόσφατα, ένας Τούρκος μπασκετμπολίστας του ΝΒΑ, ο Ενές Καντέρ Φρίντομ, θυσίασε την καριέρα του για να διαμαρτυρηθεί για τη συνεχιζόμενη γενοκτονία των μουσουλμάνων Ουιγούρων από την Κίνα. Δυστυχώς, τέτοιες ηρωικές διαμαρτυρίες δεν είναι ευρέως διαδεδομένες.
Οι πάσης φύσεως ακτιβιστές είναι πιο πρόθυμοι να διαμαρτυρηθούν για πολύ μικρότερες αδικίες ή ακόμη και για κακές πολιτικές, αγνοώντας το πολύ μεγαλύτερο κακό της γενοκτονίας. Επιβεβαιώνουν έτσι τα λεγόμενα του Σοβιετικού ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος παρατήρησε κυνικά: «Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία. Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου είναι στατιστική».
Ο Θίοντορ Ρούζβελτ το 1918 καταδίκασε τη γενοκτονία των Αρμενίων, τονίζοντας ότι «η αποτυχία να αντιμετωπιστεί η τουρκική φρίκη σημαίνει ότι κάθε συζήτηση για την ειρήνη είναι ανοησία».
Είναι καιρός να δώσουμε έμφαση σε μια διαφορετική προσέγγιση, μια προσέγγιση που θα αντικαταστήσει την «αορατότητα» της γενοκτονίας με την «αδιαιρετότητά» της, δηλαδή με μια κοινή αναγνώριση ότι όλες οι γενοκτονίες πρέπει να τιμωρούνται όπου και αν συμβαίνουν. Θα βοηθούσε αν μια χώρα έδειχνε τον δρόμο προς την κατεύθυνση αυτή. Γιατί όχι η Ελλάδα; Οι αρχαίοι Ελληνες υπήρξαν πρωτοπόροι του δυτικού πολιτισμού και της έννοιας των ατομικών ελευθεριών. Κατά τη διάρκεια των γενοκτονιών στη Μικρά Ασία, οι σύγχρονοι Ελληνες έδωσαν στον κόσμο ένα θαυμάσιο παράδειγμα ανοχής και γενναιοδωρίας, όπως σημείωσε ο Χόρτον:
Η συμπεριφορά των Ελλήνων προς τους χιλιάδες Τούρκους που κατοικούσαν στην Ελλάδα, ενώ οι άγριες σφαγές (στη Μικρά Ασία) συνεχίζονταν, και ενώ η Σμύρνη καίγονταν και οι πρόσφυγες, τραυματισμένοι, αποτροπιασμένοι και κατεστραμμένοι, κατέφθαναν σε κάθε λιμάνι της Ελλάδος, ήταν ένα από τα πιο εμπνευσμένα και όμορφα κεφάλαια σε όλη την ιστορία αυτής της χώρας. Δεν υπήρξαν αντίποινα. Οι Τούρκοι που ζούσαν στην Ελλάδα δεν παρενοχλήθηκαν καθόλου, ούτε ξέσπασε καμιά θύελλα μίσους ή εκδίκησης εναντίον τους. Πρόκειται για μια μεγάλη και όμορφη νίκη που, με τον τρόπο της, ανέρχεται στο επίπεδο του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας… Δείτε επίσης τη μεταχείρισή της προς τους Τούρκους αιχμαλώτους πολέμου και τις προσπάθειές της για τους χιλιάδες πρόσφυγες που ρίχτηκαν στο έδαφός της.
Η δρ Eστερ Λάβτζοϊ, η οποία ήταν παρούσα στη Σμύρνη, συμφώνησε. Σημείωσε ότι η Ελλάδα δέχθηκε όλους τους Μικρασιάτες πρόσφυγες –Ελληνες και μη– όταν άλλα ευρωπαϊκά έθνη δεν δέχονταν κανέναν. «Η Χρυσή Εποχή της Ελλάδας στην τέχνη και στη λογοτεχνία ήταν πριν από δύο χιλιάδες χρόνια», υποστήριξε, «αλλά η Χρυσή Εποχή της Ελλάδας μετρούμενη με τον Χρυσό Κανόνα» φάνηκε στην καθολική ελληνική αντίδραση απέναντι στην «καταστροφή». Οπως ακριβώς η Ελλάδα κάποτε αποδέχθηκε όλους τους επιζώντες χριστιανούς από τη Μικρά Ασία, θα πρέπει τώρα να αναγνωρίσει επίσημα ότι όλοι τους ήταν θύματα γενοκτονίας.
Οι Ελληνες ηγέτες έχουν παροτρυνθεί να το κάνουν αυτό και στο παρελθόν, αλλά οι Ελληνες διπλωμάτες ανησυχούν πως κάτι τέτοιο θα εκνεύριζε την Τουρκία. Υπάρχει αυτή η ανησυχία, ωστόσο είναι αμφίβολο ότι η άρνηση αναγνώρισης των γενοκτονιών της Μικράς Ασίας θα καταστήσει την Ελλάδα πιο ασφαλή. Ο αυταρχικός πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ερντογάν, προωθεί νεοοθωμανική ρητορική και προβάλλει τον γελοίο ισχυρισμό ότι η χώρα του ήταν αδικημένη από τις συνθήκες της Λωζάννης. Αν θεωρεί ότι θα τη γλιτώσει από μια επίθεση κατά της Ελλάδας, θα την πραγματοποιήσει, είτε η Ελλάδα αναγνωρίζει τις γενοκτονίες της Μικράς Ασίας είτε όχι. Αμερική, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία έπαιξαν ρόλο συμβάλλοντας στη συγκάλυψη των τουρκικών θηριωδιών.
Οσο πιο γρήγορα οι Ελληνες σύμμαχοι στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες κατανοήσουν την πραγματική ιστορία της γενοκτονίας στη Μικρά Ασία, τόσο πιο πιθανό θα είναι να τιμωρήσουν τις γενοκτονίες του παρελθόντος και να αντισταθούν σε νέες επιθετικές ενέργειες, και τόσο πιο ασφαλής θα είναι η Ελλάδα, και όλοι οι ειρηνόφιλοι άνθρωποι. Από αυτή την άποψη, το να πάρουμε θέση υπέρ της αναγνώρισης της γενοκτονίας είναι συνετή αλλά και σωστή κίνηση.
Η κ. Ismini Lamb είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Georgetown. Το άρθρο της σχετικά με τον ρόλο της Ευρώπης στη συγκάλυψη και στη συνέχεια στην επιβράβευση της γενοκτονίας δημοσιεύθηκε από το The New European στις 4 Απριλίου 2023, ενώ η βιογραφία του Τζορτζ Χόρτον, «The Gentle American», την οποία συνέγραψε, εκδόθηκε το 2022.
