Η 1η Ιουλίου 1991 υπήρξε «το τέλος μιας εποχής», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η «Καθημερινή» της 2ας Ιουλίου, αφού αυτήν την ημέρα αυτή διαλύθηκε επίσημα το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.
Στο μεταπολεμικό κλίμα της πόλωσης, η συσπείρωση των Δυτικών στρατιωτικά θα γινόταν το 1949 με την ίδρυση του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, αφορμή αντίδρασης από πλευράς των Σοβιετικών υπήρξε η υπογραφή των «Συμφωνιών του Παρισιού» μεταξύ των δυτικών χωρών και της Δυτικής Γερμανίας, οι οποίες μεταξύ άλλων προέβλεπαν τη δυνατότητα εξοπλισμού της και την προσχώρηση στο ΝΑΤΟ. Το τελευταίο έγινε πραγματικότητα στις 6 Μαΐου 1955, και η αντίδραση από τη Σοβιετική Ένωση υπήρξε άμεση.
Στις 14 Μαΐου ιδρύθηκε συμμαχία που έμεινε γνωστή ως Σύμφωνο της Βαρσοβίας, επειδή το τελικό κείμενο υπογράφτηκε έναν μήνα αργότερα στην πρωτεύουσα της Πολωνίας. Στη «Διάσκεψη ευρωπαϊκών κρατών για τη διασφάλιση της Ειρήνης και της σταθερότητας στην Ευρώπη», όπως έμεινε γνωστή η ιδρυτική διάσκεψη του Συμφώνου, ήταν παρούσα και η Κίνα, η οποία είχε όμως μόνο τον ρόλο του παρατηρητή. Η Γιουγκοσλαβία δεν συμμετείχε στο Σύμφωνο, λόγω της σύγκρουσής του Τίτο με τον Στάλιν.
Επρόκειτο για μια στρατιωτική συμφωνία με διακηρυγμένο μόνο αμυντικό χαρακτήρα, καθώς το Σύμφωνο δεν όριζε πουθενά την οικονομική συνεργασία των συμβαλλόμενων κρατών. Σκοπός, σύμφωνα με τις σχετικές διακηρύξεις, ήταν η διασφάλιση της ειρήνης και η αμοιβαία παροχή βοήθειας σε περίπτωση επίθεσης σε ένα ή περισσότερα κράτη-μέλη του Συμφώνου. Στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας μπορούσε να προσχωρήσει οποιοδήποτε κράτος επιθυμούσε, ακόμη και χώρες που είχαν διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό σύστημα. Τέλος, το Σύμφωνο όριζε ότι σε περίπτωση που στην Ευρώπη θα δημιουργούνταν ένα ενιαίο σύστημα ασφάλειας, θα έπαυε η ισχύς του. Μετά τον θάνατο του Στάλιν, ακολουθήθηκε μια προσπάθεια «αποσταλινοποίησης», ωστόσο, στην πορεία των ετών το Σύμφωνο θα έφτανε να υπηρετεί διαφορετικό σκοπό από αυτόν για τον οποίο διακήρυξε όταν ιδρύθηκε, καθώς τη δεκαετία του 1970, η Σοβιετική Ένωση θα το χρησιμοποιούσε ως «μέσο πίεσης» προς τα υπόλοιπα μέλη για στήριξη σε διάφορα ζητήματα.
Χρόνια αργότερα (1985) ανήλθε στην ηγεσία του ΚΚΣΕ και της χώρας ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος δεν έπαυσε την ισχύ του Συμφώνου, όπως πιστευόταν από πολλούς, αλλά ανανέωνε την ισχύ του, με σκοπό σχεδόν ίδιο με εκείνον του 1955. Όμως η νέα αυτή φάση θα αποδεικνυόταν σύντομη, καθώς τα γεγονότα που ακολούθησαν (πτώση των καθεστώτων του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού») δεν ευνοούσαν τη διατήρησή του. Στην τελευταία σύσκεψη των ηγετών του Συμφώνου στην Πράγα, την 1η Ιουλίου 1991, αποφασίστηκε η επίσημη διάλυσή του.
Η «Καθημερινή» δημοσίευσε τις δηλώσεις του Τσεχοσλοβάκου προέδρου Βάτσλαβ Χάβελ για το τέλος του Συμφώνου: «Η σημερινή μας απόφαση είναι ιστορική, αποχαιρετούμε την εποχή κατά τη διάρκεια της οποίας η Ευρώπη ήταν χωρισμένη από την ιδεολογική αδιαλλαξία. […] Το όραμα μιας ενωμένης, δημοκρατικής, ασφαλούς και ειρηνικής Ευρώπης ανατέλλει μπροστά μας». Στο ίδιο άρθρο επισημαίνεται ότι «η τελετή υπογραφής του σχετικού Πρωτοκόλλου έγινε στο τσεχοσλοβακικό υπουργείο Εξωτερικών, παρουσία του προέδρου της Πολωνίας Λεχ Βαλέσα και του αντιπροέδρου της ΕΣΣΔ, Γέναντ Γιανάγεφ. Οι σχέσεις μεταξύ των έξι πρώην συμμάχων, υπογραμμίζεται στο ανακοινωθέν, θα είναι θεμελιωμένες σε διμερείς βάσεις που θα θεσπιστούν ανάμεσα σε ισότιμα και κυρίαρχα κράτη στο πνεύμα και το γράμμα των συμφωνιών που υπεγράφησαν στο Παρίσι το Νοέμβριο του 1990, κατά την καταληκτική Σύνοδο της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη».
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
