Στο πρωτοσέλιδό της την 18η Ιουλίου 1936, η «Καθημερινή» δημοσίευε ένα άρθρο με τίτλο «Μετά τας τελευταίας δολοφονίας – Η Ισπανία υπό εμφύλιον σπαραγμόν – Η Δεξιά κατά της Κυβερνήσεως».
Και συνέχιζε: «Μαδρίτη, 13 Ιουλίου – Η δολοφονία του αρχηγού του κόμματος της “Ισπανικής Αναγεννήσεως”, Κάλβο Σοτέλο, επροξένησε βαθυτάτην συγκίνησιν εις ολόκληρον την Ισπανίαν. Το πολιτικόν αυτό δράμα απέδειξε διά μίαν ακόμη φοράν την σοβαρότητα της καταστάσεως η οποία από τινων μηνών συγκλονίζει τον ισπανικόν λαόν και η οποία τείνει να μετατραπή εις αδελφοκτόνον πόλεμον. Και αυτοί ακόμη οι επίσημοι κύκλοι δεν αποκρύπτουν τας ανησυχίας τας οποίας εμπνέει η παράτασις των αιματηρών συγκρούσεων και προσπαθούν διά παντός τρόπου να προλάβουν την απειλουμένην επιδείνωσιν της καταστάσεως».
Πράγματι, μερικές ημέρες αργότερα η κατάσταση επιδεινώθηκε ραγδαία. Στις 17 Ιουλίου, εξερράγη επαναστατικό κίνημα των εθνικιστών στρατηγών Εμίλιο Μόλα και Χουάν Σανχούρχο εναντίον της ισπανικής κυβέρνησης. «Τα εν Ισπανία γεγονότα εξελίσσονται με δραματικήν ταχύτητα. Την δολοφονίαν του Αρχηγού των μοναρχικών Σοτέλο επηκολούθησεν έκρηξις μοναρχικού κινήματος εις το ισπανικόν Μαρόκον, η έκτασις και τα θύματα του οποίου αγνοούνται μέχρις ώρας. Ταυτοχρόνως, το κίνημα τούτο έδωκεν αφορμήν εις τους εν Ισπανία μαρξιστάς ν’ αναλάβουν επιθετικήν δράσιν και ούτω καθ’ όλας τας ενδείξεις η Ισπανία διέρχεται δραματικάς ώρας εμφυλίου πολέμου».
Παρότι το ξέσπασμα του πραξικοπήματος ήταν αιφνιδιαστικό, δεν ήταν και εντελώς αναμενόμενο. Από τον 19ο αιώνα η Ισπανία μαστιζόταν από εμφυλίους και επαναστάσεις, που εντείνονταν κυρίως από τις διαμάχες μεταξύ των μοναρχιστών οι οποίοι υποστήριζαν διαφορετικούς κλάδους της δυναστείας των Βουρβόνων. Μετά τη δικτατορία που εγκαθίδρυσε ο στρατηγός Πρίμο δε Ριβέρα (1923-1930), ο συνασπισμός των δημοκρατικών κομμάτων σημείωσε σαρωτική νίκη στις δημοτικές εκλογές της 12ης Απριλίου 1931, οι οποίες θεωρήθηκαν ως «δημοψήφισμα για τη μοναρχία». Μην μπορώντας να βασιστεί στον στρατό και μη έχοντας την υποστήριξη του λαού στις μεγάλες πόλεις της χώρας, ο βασιλιάς Αλφόνσο αναγκάστηκε να φύγει από την Ισπανία και έτσι ιδρύθηκε η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία.
Τα προβλήματα όμως δεν σταματούσαν εκεί. Οι μεταρρυθμίσεις που εισήχθησαν από τη νέα κυβέρνηση έπληξαν τα συμφέροντα των μεγαλογαιοκτημόνων και της Καθολικής Εκκλησίας. Από την άλλη, η απειλή των φιλομοναρχικών και του φασισμού ήταν μονίμως παρούσα, ενώ πολλοί έχαναν την εμπιστοσύνη τους προς την κυβέρνηση συνεργασίας δημοκρατικών και σοσιαλιστών. Τον Αύγουστο του 1932, ο φιλοβασιλικός στρατηγός Χοσέ Σανχούρχο οργάνωσε μια ανεπιτυχή εξέγερση στη Σεβίλη, γνωστή και ως Σανχουρχάδα. Στις εκλογές του 1933, αναδείχθηκε νικήτρια με μεγάλη διαφορά η Ισπανική Συνομοσπονδία Αυτόνομων Δεξιών Κομμάτων (CEDA) και ξεκίνησε η λεγόμενη «μαύρη διετία». Κύριο ζήτημα για τη CEDA ήταν η αναίρεση των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων των προηγούμενων αριστερών κυβερνήσεων που αφορούσαν τη σχέση κράτους-εκκλησίας, την αγροτική μεταρρύθμιση, την περιφερειακή αυτονομία και την αναδιοργάνωση του στρατού.
Τα επόμενα χρόνια, οι εντάσεις μεταξύ των Δημοκρατικών και των Μοναρχικών κορυφώθηκαν και εξαπλώθηκαν ακόμη και στους δρόμους της Ισπανίας. Τον Ιανουάριο του 1936, ο Μανουέλ Αθάνια ανέλαβε πρωτοβουλία για τη δημιουργία ενός νέου συνασπισμού Σοσιαλιστών, Δημοκρατικών, Κομμουνιστών και αυτονομιστικών ομάδων, του Λαϊκού Μετώπου (Frente Popular), με σκοπό να κερδίσουν τις επερχόμενες εκλογές – πράγμα που κατάφεραν. Φαίνεται ότι ήδη από τον Φεβρουάριο του 1936, στις τάξεις των φιλομοναρχικών στρατιωτικών οργανωνόταν ένα πραξικόπημα. H δολοφονία του μοναρχικού Κάλβο Σοτέλο ήταν η αφορμή την οποία χρειάζονταν οι συνωμότες για να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιό τους.
Ανάμεσα στους κινηματίες, βρισκόταν και ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο, ο οποίος υπηρετούσε στις Κανάριες Νήσους, μετάθεση που θεωρούσε ως υποβιβασμό. Μετά την προκλητική δολοφονία του Σοτέλο (πυροβολήθηκε στο πίσω μέρος του κεφαλιού, όσο καθόταν ανάμεσα σε δύο αστυνομικούς μέσα σε ένα κυβερνητικό αυτοκίνητο), μετέβη κατευθείαν στο Τετουάν του Μαρόκου, αφού κήρυξε εμπόλεμη κατάσταση.
«Ο στρατηγός Ντολάνο, διοικητής της φρουράς της Σεβίλλης, όστις προσεχώρησεν εις την επανάστασιν, μετέδωκε ραδιοφωνικώς διάγγελμα του αρχηγού των επαναστατών στρατηγού Φράνκο όστις απεβιβάσθη σήμερον εις Γάδειρα (Κάδιξ) μετά στρατευμάτων του Μαρόκου και της Λεγεώνος των Ξένων. Το διάγγελμα του αρχηγού των επαναστατών αναφέρει ότι όλαι αι φρουραί της Ανδαλουσίας προσχωρούν βαθμηδόν εις το κίνημα όπως επίσης και ο στόλος. Το διάγγελμα καταλήγει με τας λέξεις: “Ουδεμία επί γης δύναμις δύναται ν’ αναχαιτίση το θριαμβευτικόν μας κίνημα. Η Ισπανία εσώθη”. Ο Φράνκο αναγγέλλει ότι οι επαναστάται προτίθενται να βαδίσουν κατά της Μαδρίτης», έγραφε η «Καθημερινή» στις 20 Ιουλίου. Τόσο για τον Φράνκο στον Νότο όσο και για τον Μόλα στον Βορρά, ο στόχος ήταν η Μαδρίτη.
Λίγες ημέρες μετά το ξέσπασμα του πραξικοπήματος, η Ισπανία είχε χωριστεί σε δύο ζώνες πολεμικών επιχειρήσεων. Οι στασιαστές ήλεγχαν το 1/3 της χώρας σε ένα βόρειο μπλοκ της Γαλικίας, της Λεόν, της Παλαιάς Καστίλης, της Αραγόνας και μέρους της Εστρεμαδούρα και το ανδαλουσιανό τρίγωνο Ουέλβα – Σεβίλλη – Κόρδοβα. Από την άλλη, ο έλεγχος των κρατικών αποθεμάτων χρυσού και ρευστού καθώς και ουσιαστικά ολόκληρη η βιομηχανία της χώρας να παρέμενε στα χέρια των Δημοκρατικών. Πάντως, τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά για τους πραξικοπηματίες. Στις 21 Ιουλίου, ο τίτλος που δεσπόζει στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας είναι «Κατεστάλη το κίνημα εις Ισπανίαν – Ο συναρχηγός στρατηγός Σαν Χούρχο εφονεύθη».
Στην πραγματικότητα, το κίνημα των εθνικιστών δεν ήταν αρχικά όσο πετυχημένο θα ήθελαν. Μέσα σε μερικές ημέρες έπεσαν στα χέρια τους πολλές πόλεις, ενώ πράγματι οι επαναστάτες συναντούσαν σε πολλές περιοχές ένθερμη υποστήριξη. Ωστόσο, δεν ίσχυε το ίδιο και για την ισπανική ύπαιθρο στον Νότο, που επέδειξε σθεναρή αντίσταση. Μέχρι το τέλος του Ιουλίου, ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι η ταχεία, ορμητική εξάπλωση του κινήματος σε ολόκληρη τη χώρα είχε αποτύχει: μόνο μια μειοψηφία των υψηλά ιστάμενων στρατιωτικών και λίγο παραπάνω από τους μισούς τακτικούς αξιωματικούς είχαν ταχθεί με τους επαναστάτες. Το ναυτικό (και ένα μεγάλο μέρος της αεροπορίας) είχε μείνει πιστό στους Δημοκρατικούς, ενώ τα σώματα της Πολιτοφυλακής (Guardia Civil) είχαν χωριστεί ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες πλευρές.
Το κίνημα του Ιουλίου είχε σχεδόν αποτύχει, όμως ο Ισπανικός Εμφύλιος μόλις ξεκινούσε. Οι λεγεωνάριοι και οι Μαροκινοί μισθοφόροι του Φράνκο έμελλε να φτάσουν σύντομα στην Ισπανία, κίνηση που κατέστη δυνατή μόνο με τη συνδρομή της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας– και που άλλαξε για πάντα την πορεία της ισπανικής ιστορίας.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
