Τη δεκαετία 1970 παρατηρήθηκε μείωση της έντασης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι δύο δυνάμεις δεν έπαυσαν να ανταγωνίζονται και να διατηρούν τις επιφυλάξεις τους για τις προθέσεις της έτερης παράταξης του Ψυχρού Πολέμου. Προέβησαν, ωστόσο, σε συμφωνίες για την ειρηνική τους συνύπαρξη, πράξεις οι οποίες θεωρούνταν αδιανόητες κάποια χρόνια νωρίτερα. Η μείωση της έντασης ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ άνοιξε τον δρόμο για τον καθορισμό γενικότερων όρων συνύπαρξης των δύο κόσμων, ιδιαίτερα όσον αφορά την Ευρώπη.
Τον Ιούλιο του 1973 ξεκίνησαν στο Ελσίνκι της Φινλανδίας οι εργασίες της Διάσκεψης για τη Συνεργασία και την Ασφάλεια στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ), οι οποίες διεξήχθησαν από τον Σεπτέμβριο του 1973 έως τον Ιούλιο του 1975 στη Γενεύη της Ελβετίας. Στη Διάσκεψη έλαβαν μέρος αντιπροσωπείες από τριάντα τρία κράτη της Ευρώπης (πλην της Αλβανίας), τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Σε αντίθεση με την ΕΣΣΔ, η οποία επέδειξε έντονο ενδιαφέρον για τη Διάσκεψη, οι ΗΠΑ επιχείρησαν να υποβαθμίσουν τη σημασία του εγχειρήματος, θεωρώντας το ως μία προσπάθεια των Σοβιετικών να προωθήσουν τις αριστερές ιδέες τους σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης.
Έπειτα από διαβουλεύσεις, οι οποίες κράτησαν σχεδόν δύο χρόνια, την 1η Αυγούστου 1975 υπογράφτηκε στο Ελσίνκι από τα συμμετέχοντα 35 κράτη η Τελική Πράξη της ΔΑΣΕ σηματοδοτώντας το αποκορύφωμα της ευρωπαϊκής ύφεσης. Η Τελική Πράξη δεν αποτελούσε μια δεσμευτική συνθήκη, αλλά περιλάμβανε σειρά εξαγγελιών, οι οποίες κάλυπταν τέσσερις θεματικές ενότητες, γνωστές ως «καλάθια» θεμάτων. Η πρώτη ενότητα αναφερόταν στις αρχές, οι οποίες έπρεπε να διέπουν τις σχέσεις των συμμετεχόντων κρατών· η δεύτερη ενότητα ενθάρρυνε τη συνεργασία στους τομείς της επιστήμης, της οικονομίας και της προστασίας του περιβάλλοντος· η τρίτη αφορούσε την επίλυση υποθέσεων ανθρωπιστικού χαρακτήρα και η τέταρτη όριζε τη ΔΑΣΕ, η οποία θα πραγματοποιούσε περιοδικές συναντήσεις, ως τον μόνιμο φορέα για την ανασκόπηση της εφαρμογής των συμφωνιών.
«Τελείωσε χθες η διάσκεψη για την ευρωπαϊκή ασφάλεια με την υπογραφή του επισήμου κειμένου από τους ηγέτες των 35 μετεχόντων χωρών, μέσα σε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού για την επιτυχία της διασκέψεως», έγραψε η «Καθημερινή» στις 2 Αυγούστου 1975 σχολιάζοντας την υπογραφή της Τελικής Πράξης της ΔΑΣΕ. Στις 3 Αυγούστου, η εφημερίδα έκανε εκτενείς αναφορές στους όρους της συμφωνίας του Ελσίνκι. Παρέθεσε ακόμη τις δηλώσεις του Έλληνα πρωθυπουργού, Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος βρέθηκε στο Ελσίνκι για την υπογραφή της Τελικής Πράξης συνοδευόμενος από υπουργούς της κυβέρνησής του, καθώς και τον Πρόεδρο της Βουλής, Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου. «Η Διάσκεψη υπήρξε ιστορική, είπε ο κ. Καραμανλής. Αν μη τι άλλο, υπήρξε ένα βήμα, που δημιουργεί τουλάχιστον ένα κλίμα ευνοϊκό για την ανάπτυξη της πανευρωπαϊκής συνεργασίας. Και ουσιαστικά θεσμοποιεί την ύφεση, που υπήρξε ήδη στην πράξη. Το μέλλον βέβαια θα δείξη κατά πόσον οι αρχές που περιλαμβάνονται στην τελική πράξη της Διασκέψεως θα τύχουν πλήρους εφαρμογής». ανέφερε χαρακτηριστικά η εφημερίδα.
Η Τελική Πράξη της ΔΑΣΕ αποτέλεσε τη βάση για τη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Η Τελική Πράξη υπήρξε η βάση της διαβαλκανικής συνεργασίας, την οποία πρότεινε στους ηγέτες των βαλκανικών κρατών ο Καραμανλής αμέσως μετά την υπογραφή της. Από την άλλη, οι επικριτές της Τελικής Πράξης ισχυρίστηκαν ότι η Δύση δεν εξασφάλισε κάποια παραχώρηση εκ μέρους των Σοβιετικών ως αντάλλαγμα στη νομιμοποίηση του σοβιετικού συστήματος στην Ανατολική Ευρώπη. Η Μόσχα, άλλωστε, ερμήνευσε το πρώτο καλάθι της συμφωνίας ως την αποδοχή του δόγματος Μπρέζνιεφ σχετικά με την περιορισμένη κυριαρχία των σοσιαλιστικών κρατών και ως εγγύηση των συνόρων της Ανατολικής Γερμανίας και της Πολωνίας. Αμφότερες οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΣΣΔ απέρριψαν τις εξαγγελίες αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κατά τη σοβιετική οπτική, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν αφορούσε τόσο την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας όσο την εξασφάλιση του δικαιώματος της εργασίας και της κοινωνικής ασφάλισης των πολιτών. Μέσα σε λίγα χρόνια, το πνεύμα του Ελσίνκι βρέθηκε στο περιθώριο, καθότι νέα προβλήματα και εντάσεις ανέκυψαν στη διεθνή σκηνή.
Τη δεκαετία 1970 παρατηρήθηκε μείωση της έντασης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι δύο δυνάμεις δεν έπαυσαν να ανταγωνίζονται και να διατηρούν τις επιφυλάξεις τους για τις προθέσεις της έτερης παράταξης του Ψυχρού Πολέμου. Προέβησαν, ωστόσο, σε συμφωνίες για την ειρηνική τους συνύπαρξη, πράξεις οι οποίες θεωρούνταν αδιανόητες κάποια χρόνια νωρίτερα. Η μείωση της έντασης ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ άνοιξε τον δρόμο για τον καθορισμό γενικότερων όρων συνύπαρξης των δύο κόσμων, ιδιαίτερα όσον αφορά την Ευρώπη.
Τον Ιούλιο του 1973 ξεκίνησαν στο Ελσίνκι της Φινλανδίας οι εργασίες της Διάσκεψης για τη Συνεργασία και την Ασφάλεια στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ), οι οποίες διεξήχθησαν από τον Σεπτέμβριο του 1973 έως τον Ιούλιο του 1975 στη Γενεύη της Ελβετίας. Στη Διάσκεψη έλαβαν μέρος αντιπροσωπείες από τριάντα τρία κράτη της Ευρώπης (πλην της Αλβανίας), τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Σε αντίθεση με την ΕΣΣΔ, η οποία επέδειξε έντονο ενδιαφέρον για τη Διάσκεψη, οι ΗΠΑ επιχείρησαν να υποβαθμίσουν τη σημασία του εγχειρήματος, θεωρώντας το ως μία προσπάθεια των Σοβιετικών να προωθήσουν τις αριστερές ιδέες τους σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης.
Έπειτα από διαβουλεύσεις, οι οποίες κράτησαν σχεδόν δύο χρόνια, την 1η Αυγούστου 1975 υπογράφτηκε στο Ελσίνκι από τα συμμετέχοντα 35 κράτη η Τελική Πράξη της ΔΑΣΕ σηματοδοτώντας το αποκορύφωμα της ευρωπαϊκής ύφεσης. Η Τελική Πράξη δεν αποτελούσε μια δεσμευτική συνθήκη, αλλά περιλάμβανε σειρά εξαγγελιών, οι οποίες κάλυπταν τέσσερις θεματικές ενότητες, γνωστές ως «καλάθια» θεμάτων. Η πρώτη ενότητα αναφερόταν στις αρχές, οι οποίες έπρεπε να διέπουν τις σχέσεις των συμμετεχόντων κρατών· η δεύτερη ενότητα ενθάρρυνε τη συνεργασία στους τομείς της επιστήμης, της οικονομίας και της προστασίας του περιβάλλοντος· η τρίτη αφορούσε την επίλυση υποθέσεων ανθρωπιστικού χαρακτήρα και η τέταρτη όριζε τη ΔΑΣΕ, η οποία θα πραγματοποιούσε περιοδικές συναντήσεις, ως τον μόνιμο φορέα για την ανασκόπηση της εφαρμογής των συμφωνιών.
«Τελείωσε χθες η διάσκεψη για την ευρωπαϊκή ασφάλεια με την υπογραφή του επισήμου κειμένου από τους ηγέτες των 35 μετεχόντων χωρών, μέσα σε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού για την επιτυχία της διασκέψεως», έγραψε η «Καθημερινή» στις 2 Αυγούστου 1975 σχολιάζοντας την υπογραφή της Τελικής Πράξης της ΔΑΣΕ. Στις 3 Αυγούστου, η εφημερίδα έκανε εκτενείς αναφορές στους όρους της συμφωνίας του Ελσίνκι. Παρέθεσε ακόμη τις δηλώσεις του Έλληνα πρωθυπουργού, Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος βρέθηκε στο Ελσίνκι για την υπογραφή της Τελικής Πράξης συνοδευόμενος από υπουργούς της κυβέρνησής του, καθώς και τον Πρόεδρο της Βουλής, Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου. «Η Διάσκεψη υπήρξε ιστορική, είπε ο κ. Καραμανλής. Αν μη τι άλλο, υπήρξε ένα βήμα, που δημιουργεί τουλάχιστον ένα κλίμα ευνοϊκό για την ανάπτυξη της πανευρωπαϊκής συνεργασίας. Και ουσιαστικά θεσμοποιεί την ύφεση, που υπήρξε ήδη στην πράξη. Το μέλλον βέβαια θα δείξη κατά πόσον οι αρχές που περιλαμβάνονται στην τελική πράξη της Διασκέψεως θα τύχουν πλήρους εφαρμογής». ανέφερε χαρακτηριστικά η εφημερίδα.
Η Τελική Πράξη της ΔΑΣΕ αποτέλεσε τη βάση για τη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Η Τελική Πράξη υπήρξε η βάση της διαβαλκανικής συνεργασίας, την οποία πρότεινε στους ηγέτες των βαλκανικών κρατών ο Καραμανλής αμέσως μετά την υπογραφή της. Από την άλλη, οι επικριτές της Τελικής Πράξης ισχυρίστηκαν ότι η Δύση δεν εξασφάλισε κάποια παραχώρηση εκ μέρους των Σοβιετικών ως αντάλλαγμα στη νομιμοποίηση του σοβιετικού συστήματος στην Ανατολική Ευρώπη. Η Μόσχα, άλλωστε, ερμήνευσε το πρώτο καλάθι της συμφωνίας ως την αποδοχή του δόγματος Μπρέζνιεφ σχετικά με την περιορισμένη κυριαρχία των σοσιαλιστικών κρατών και ως εγγύηση των συνόρων της Ανατολικής Γερμανίας και της Πολωνίας. Αμφότερες οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΣΣΔ απέρριψαν τις εξαγγελίες αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κατά τη σοβιετική οπτική, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν αφορούσε τόσο την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας όσο την εξασφάλιση του δικαιώματος της εργασίας και της κοινωνικής ασφάλισης των πολιτών. Μέσα σε λίγα χρόνια, το πνεύμα του Ελσίνκι βρέθηκε στο περιθώριο, καθότι νέα προβλήματα και εντάσεις ανέκυψαν στη διεθνή σκηνή.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
