Ο Αλμπέρ Καμύ γεννήθηκε το 1913 στην Αλγερία. Από τους σημαντικότερους Γάλλους του πνεύματος του 20ού αιώνα, υπήρξε μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας, ενώ το 1957 έλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Τόσο ως μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας, όσο και ως ηθικολόγος και πολιτικός θεωρητικός, ο Καμύ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε εκπρόσωπος της γενιάς του, όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα γραπτά του, με αναφορές –μεταξύ άλλων– στην αποξένωση του ατόμου από τον εαυτό του, στο πρόβλημα του κακού και στην οριστικότητα του θανάτου, αντανακλούσαν την αποξένωση και την απογοήτευση του μεταπολεμικού διανοουμένου, καθιερώνοντάς τον, μαζί με τον Σαρτρ, ως έναν από τους κορυφαίους του υπαρξιακού μυθιστορήματος. Ο Καμύ υποστήριζε ακόμα την αναγκαιότητα υπεράσπισης αξιών όπως η αλήθεια, το μέτρο και η δικαιοσύνη. Στα τελευταία του έργα σκιαγράφησε τα περιγράμματα ενός φιλελεύθερου ουμανισμού που απέρριπτε τις δογματικές πτυχές τόσο του χριστιανισμού όσο και του μαρξισμού. Η Καθημερινή παρακολούθησε την πορεία του, δημοσιεύοντας σχετικά άρθρα τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του, όσο και μετά τον θάνατό του. Ο αναγνώστης της παρούσας έκδοσης έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει εκ νέου πτυχές και σκέψεις του μεγάλου στοχαστή.
Μια μεγάλη ζωή σε τόσο λίγα χρόνια
«Σήμερα πέθανε η μαμά. Μπορεί και χτες. ∆εν ξέρω. Πήρα ένα τηλεγράφημα από το γηροκομείο: “Μητέρα απεβίωσε. Κηδεία αύριο. Θερμά συλλυπητήρια”. Αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Μπορεί να ’ταν και χθες. Το γηροκομείο είναι στο Μαρένγκο, ογδόντα χιλιόμετρα απ’ το Αλγέρι. Θα πάρω το λεωφορείο στις δύο και θα είμαι εκεί το απόγευμα. Έτσι θα μπορέσω να την ξενυχτήσω και θα επιστρέψω το επόμενο βράδυ. Ζήτησα δυο μέρες άδεια απ’ το αφεντικό μου και δεν μπόρεσε να μου τις αρνηθεί με μια τέτοια δικαιολογία. Όμως σαν να δυσαρεστήθηκε λιγάκι».
Με αυτή την παράγραφο ξεκινά το πιο διάσημο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, ο Ξένος, που τυπώθηκε στη Γαλλία τον Μάιο του 1942 σε 4.400 αντίτυπα μόνο. Σήμερα θεωρείται λογοτεχνικό αρχέτυπο και οι πρώτες του προτάσεις έχουν γίνει συνώνυμες με μια παράλογη ή ειρωνική κατάσταση. Όμως το 1942 ήταν ο Ζωρζ Σιμενόν και ο Σεντ Εξυπερύ οι συγγραφείς που έκαναν μεγάλες εμπορικές επιτυχίες. Πριν εκδοθεί ο Ξένος, ένας κλειστός κύκλος διανοουμένων που βρίσκονταν στη μη κατεχόμενη Γαλλία είχε διαβάσει το χειρόγραφο και αναγνώρισε την αξία του. Ουδέποτε ως τότε το αναγνωστικό κοινό δεν συνάντησε ήρωα τόσο απόλυτα ειλικρινή όσο ήταν ο Μερσώ. Στην πραγματικότητα, η ειλικρίνειά του είναι ίσως το μοναδικό αξιόλογο προσόν του. Ο Μερσώ είναι ένας αντι-ήρωας, ένας ασήμαντος υπάλληλος που δεν πιστεύει στον Θεό, αλλά δεν μπορεί να πει ψέματα. Θέλει μόνο να πηγαίνει σινεμά, να κολυμπάει και να κάνει έρωτα.
Όσο για τον Καμύ, δεν βρισκόταν στη Γαλλία το 1942 για να υπογράψει τα βιβλία του. Μετά από μια διετή παραμονή στο Παρίσι, όπου συνεργάστηκε για ένα διάστημα με την εφημερίδα Paris-Soir, η δημοσιογραφική του καριέρα είχε διακοπεί πάλι. Το ίδιο συνέβη νωρίτερα στην Αλγερία. Μεταξύ 1937 και 1939, ο Καμύ έγραφε κριτικές βιβλίων και δοκίμια για την Algier-Republicain, μια αριστερή εφημερίδα της πατρίδας του. Αργότερα ανέλαβε τη σύνταξη του Soir-Republicain, αλλά για λίγο. Άσκησε αυστηρή κριτική στη γαλλική αποικιακή κυβέρνηση και σύντομα απολύθηκε. Έτσι το 1940 εγκατέλειψε την πατρίδα του την Αλγερία, για να ζήσει στο Παρίσι. Έφυγε όμως μετά την εισβολή των Γερμανών και επέστρεψε για άλλη μία φορά στη Βόρεια Αφρική. Εκεί ξαναπαντρεύτηκε –ο πρώτος του γάμος έγινε σε νεαρότατη ηλικία– και παράλληλα άρχισε να διδάσκει σε ιδιωτικό σχολείο του Οράν. Συνέχισε να γράφει και γέμισε αρκετά τετράδια με σκίτσα και πολλές εκδοχές του Ξένου και του Μύθου του Σίσυφου. Επίσης δούλευε ιδέες για ένα επόμενο μυθιστόρημα, την Πανούκλα.
Όταν κυκλοφόρησε ο Ξένος και στη συνέχεια ο Μύθος του Σίσυφου, ο Καμύ καθιερώθηκε ως συγγραφέας διεθνούς σημασίας. Ήταν περίπου 30 χρόνων και με το μαχητικό, αντισυμβατικό πνεύμα του άρχισε να αποκτά τη φήμη ενός σημαντικού διανοουμένου της Αριστεράς. Στα επόμενα χρόνια, αυτός, ο γιος ενός φτωχού εργάτη, ο οποίος γεννήθηκε το 1913 στη γαλλική Αλγερία και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη φτώχεια, έμελλε να γίνει ένας από τους επιδραστικότερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα.
Η οικογένεια του Καμύ ζούσε σε ένα σπίτι δύο δωματίων με χωμάτινο πάτωμα. Ο πατέρας σκοτώθηκε πολεμώντας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η μητέρα ήταν συχνά άρρωστη, σχεδόν κωφή, και πάλευε να μεγαλώσει τα δύο της παιδιά. Το σχολείο ήταν η σωτηρία του νεαρού Αλμπέρ, καθώς στο σπίτι υπήρχε μόνο θλίψη. Απολάμβανε τη σχολική δουλειά με ενθουσιασμό. Οι δάσκαλοί του τον αναγνώρισαν ως μαθητή με εξαιρετικές ικανότητες, ιδιαίτερα στη συγγραφή και την ερμηνεία της λογοτεχνίας. Όταν ένας από τους δασκάλους του έμαθε για τη φτώχεια του, έμεινε έκπληκτος που ένας τόσο λαμπρός μαθητής ζούσε σε τόσο δύσκολες συνθήκες. Το κοφτερό μυαλό του του χάρισε μια υποτροφία για να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο του Αλγερίου. Εκεί ολοκλήρωσε και το μεταπτυχιακό του στη φιλοσοφία. ∆ιέπρεψε όμως και στο ποδόσφαιρο, το οποίο θεωρούσε μία από τις μεγαλύτερες χαρές της ζωής του.
Ήταν περίπου 30 χρόνων και με το μαχητικό, αντισυμβατικό πνεύμα του άρχισε να αποκτά τη φήμη ενός σημαντικού διανοουμένου της Αριστεράς.
Αλλά χρειάστηκε να το εγκαταλείψει. Το 1930, ενώ ήταν φοιτητής φιλοσοφίας, προσβλήθηκε από φυματίωση κι έδωσε μάχη με μια ασθένεια που θα τον ταλαιπωρούσε περιοδικά για πολλά χρόνια. Στη συνέχεια, μετά την ανάρρωσή του, αναγκάστηκε να συντηρηθεί για αρκετά χρόνια δουλεύοντας ως μετεωρολόγος, αστυνομικός και πωλητής. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, παντρεύτηκε, χώρισε και επίσης εντάχθηκε και αποχώρησε από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1935, έναν χρόνο πριν πάρει το πτυχίο του από το πανεπιστήμιο, ίδρυσε το «Θέατρο των Εργατών», μια ομάδα που δημιουργήθηκε για να παρουσιάσει έργα για τον εργαζόμενο λαό του Αλγερίου. Πριν τελειώσει το θεατρικό του εγχείρημα το 1939, ο Καμύ δημοσίευσε το έργο L’Envers et L’Endroit, δοκίμια που πραγματεύονται τη σχέση του ανθρώπου με τον θάνατο. Ωστόσο, υπάρχει μια αισιοδοξία σε αυτά τα δοκίμια. Εδώ υποστηρίζει για πρώτη φορά τη θαρραλέα εξέγερση για να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο και να αρχίσουμε να δημιουργούμε έναν πολιτισμό που θα μας σώσει από μια μηδενιστική καταστροφή.
Τη χρονιά της έκδοσης του Ξένου, ο Καμύ αποφάσισε να επιστρέψει στη Γαλλία και να μπει στη Γαλλική Αντίσταση. Έγινε μέλος μιας οργάνωσης γνωστής ως Combat και διηύθυνε την ομώνυμη παράνομη εφημερίδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Μετά την απελευθέρωση του Παρισιού το 1944, συνέχισε να επιμελείται την εφημερίδα για τέσσερα χρόνια, ενώ εξέδιδε συλλογές με τα δοκίμιά του. Τα έργα του Η παρεξήγηση και ο Καλιγούλας παρουσιάστηκαν εκείνη τη χρονιά, ενώ το 1945 περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες δίνοντας διαλέξεις. Η Πανούκλα δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 1947 και αμέσως αναγνωρίστηκε ως σημαντικό λογοτεχνικό έργο. Οι κριτικοί και το κοινό συμφώνησαν απόλυτα στους επαίνους τους γι’ αυτό το μελαγχολικό χρονικό. Οι μεταπολεμικοί αναγνώστες ένιωσαν βαθιά ευγνώμονες σε αυτόν τον συγγραφέα που κατέγραψε πιστά, και όχι μελοδραματικά, τα βάσανα και τη δυστυχία της εξορίας.
Το 1949, όταν επέστρεψε στη Γαλλία από μια περιοδεία στη Νότια Αμερική, ο Καμύ αρρώστησε και μπήκε σε σχεδόν πλήρη απομόνωση, δημοσιεύοντας μόνο περιστασιακά συλλογές κυρίως πολιτικών δοκιμίων. Το 1951, αφού ανέρρωσε, δημοσίευσε μια εκτενή μελέτη για τη μεταφυσική, ιστορική και καλλιτεχνική εξέγερση, τον Επαναστατημένο άνθρωπο. Ήταν ένα αμφιλεγόμενο βιβλίο και έγινε η αιτία για τη διακοπή της φιλίας του με τον Ζαν Πολ Σαρτρ. Το 1957 ο Αλμπερ Καμύ τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας και μόλις τρία χρόνια αργότερα, στις 4 Ιανουαρίου 1960, σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα. Ήταν 46 ετών. Ο φίλος του και εκδότης Μισέλ Γκαλιμάρ οδηγούσε εκείνη την ημέρα ένα εντυπωσιακό μαύρο Facel-Vega, αλλά ξαφνικά και ίσως λόγω του πάγου έχασε τον έλεγχο του αυτοκινήτου, το οποίο προσέκρουσε με μεγάλη ταχύτητα πάνω σε ένα δέντρο, παίρνοντας και τη δική του ζωή.
Ο Καμύ είχε ήδη γράψει και πει ότι δεν υπάρχει τίποτε πιο παράλογο από το να πεθαίνει κανείς σε τροχαίο δυστύχημα· εξίσου παράλογο με την ίδια τη ζωή. Στα πολλά πολλά κείμενα που δημοσιεύτηκαν μετά τον πρόωρο θάνατό του, οι γράφοντες δεν παρέλειψαν να παρατηρήσουν ότι υπήρχαν αναλογίες μεταξύ της φιλοσοφικής του σκέψης –η έλλειψη λογικής διέπει την ανθρώπινη ζωή, υποστήριζε– και του αδόκητου τέλους του. Ο χωρίς νόημα θάνατός του, παρατήρησαν κάποιοι δοκιμιογράφοι, έγινε ο βασικότερος υπερασπιστής του λογοτεχνικού του έργου.
Μάρω Βασιλειάδου
Μέσα στο μίσος, βρήκα ότι υπήρχε, μέσα μου, μια ακατανίκητηαγάπη. Μέσα στα δάκρυα, βρήκα ότι
υπήρχε, μέσα μου, ένα ακατανίκητο χαμόγελο. Μέσα στο χάος, ανακάλυψα ότι υπήρχε, μέσα μου, μια ακατανίκητη ηρεμία.
[…] Στη μέση του χειμώνα, ανακάλυψα ότι υπήρχε, μέσα μου, ένα ακατανίκητο καλοκαίρι. Και αυτό
με κάνει χαρούμενο. Γιατί λέει ότι, ανεξάρτητα από το πόσο σκληρά ο κόσμος πάει εναντίον μου, μέσα μου υπάρχει κάτι πιο δυνατό – κάτι καλύτερο, που το απωθεί αμέσως.
Αλμπέρ Καμύ
Η χθεσινή διάλεξις του κ. Αλμπέρ Καμύ
∆εν είναι κοινοτοπία αν ειπώ ότι σπανίως το αθηναϊκό κοινό είχε την ευκαιρία να ακούση ομιλία σαν τη χθεσινή του κ. Αλμπέρ Καμύ. Είναι η αλήθεια. Η ποιότης του λόγου, ο τόνος, η άνεσις και η πληρότης εις τον χειρισμόν του θεάματος, όλα προσέδιδαν εις την ομιλίαν μίαν λαμπρότητα εξαιρετικήν. Ο συγγραφεύς της «Πανούκλας» (ελληνική μετάφρασις της οποίας κυκλοφορεί κατ’ αυτάς) και του «Καλιγούλα» ωμίλησε περί του «Σύγχρονου θεάτρου», δηλαδή συγκεκριμένως περί της συγχρόνου γαλλικής δραματουργίας, όπου εκδηλώνεται η προσπάθεια ανευρέσεως μιας νέας μορφής «τραγωδίας», η οποία να εκφράζει την τραγικότητα του σημερινού ανθρώπου. Ο ομιλητής καθώρισε πρώτον τα ιδιάζοντα γνωρίσματα της αρχαίας τραγωδίας, τα στοιχεία που κατά την γνώμην του της δίδουν την εντελώς ιδιαιτέραν και ανεπανάληπτον μέχρι σήμερον μορφήν. Εις την ελληνικήν λοιπόν τραγωδίαν δύο αντίθετοι δυνάμεις έρχονται εις σύγκρουσιν και αι δυνάμεις αυταί είναι κατά κανόνα το λογικόν και το μυστήριον, το άτομον και η «τάξις» που κυβερνά τον κόσμον και την οποίαν μόνον τυφλός ημπορεί να σκεφθή να διασαλεύση. ∆ιά τούτο, είπεν κ. Καμύ, εγκλήματα και εγκληματίαι δεν υπάρχουν εις την ελληνικήν τραγωδίαν, υπάρχουν μόνον τυφλοί, που δεν θέλουν να υποταχθούν εις το μυστήριον, αλλά επιχειρούν να υπερβούν το ανθρώπινον μέτρον. Τυπικός εκπρόσωπος της ανταρσίας αυτής –της ύβρεως– είναι ο Προμηθεύς. Άλλο γνώρισμα, κατά τον κ. Καμύ, της ελληνικής τραγωδίας είναι ότι όλοι οι ήρωες δικαιώνονται, ενώ εις το νεώτερον δράμα και εις το μελόδραμα, που είναι μια παραλλαγή του, ένας δικαιώνεται μόνον. Ο κ. Καμύ πιστεύει ότι εις τον Σοφοκλή αι αντίρροποι τραγικαί δυνάμεις εκδηλώνονται με τον πληρέστερον τρόπον, διά τούτο και υπερέχει των άλλων τραγικών, ενώ αντιθέτως ο Ευριπίδης υπολείπεται διότι με αυτόν αρχίζει να μεταφέρωνται εις την τραγικήν σκηνήν τα ατομικά δράματα, αρχίζει δηλαδή η παρακμή.
Είκοσι αιώνες χωρίζουν την αρχαίαν τραγωδίαν από το ελισαβετιανόν δράμα και από την σχεδόν σύγχρονον γαλλικήν τραγωδίαν, όπως και από το επίσης σύγχρονον σχεδόν ισπανικόν δράμα, και καθ’ όλους αυτούς τους αιώνας η τραγωδία εσιώπησε. Κατά της τάξεως, την οποίαν εγκαθίδρυσε ο Χριστιανισμός, δεν ήτο δυνατό να εννοηθή ανταρσία. Ήτο μία θεία τάξις που δεν δέχεται παρά μόνον την υποταγήν.
∆ιά τούτο και τα μεσσαιωνικά μυστήρια είναι μία μορφή δράματος, δεν είναι όμως μορφή τραγωδίας. Αυτήν, είπεν ο ομιλητής, οι σύγχρονοι δραματικοί συγγραφείς προσπαθούν να επανεύρουν, συγγραφείς που έχουν πλήρη συνείδησιν της αποστολής των και οι οποίοι, με τον Κοπώ, τον ιδρυτήν του «Βιε Κολομπιέ» επί κεφαλής, ηγωνίσθησαν και αγωνίζονται να επαναφέρουν το θέατρον εις το υψηλόν ηθικόν και καλλιτεχνικόν του κλίμα. Η τραγική ουσία υπάρχει, είπεν ο κ. Καμύ, διά την δημιουργίαν ενός νέου τύπου τραγωδίας. Είναι όλαι αι δραματικαί αντιθέτως, εν μέσω των οποίων κλυδωνίζεται και σπαράσσεται ο σύγχρονος άνθρωπος. Πρέπει όμως να δημιουργηθή και ο αντάξιος τραγικός λόγος, το νέον τραγικόν ύφος, ύφος ιερατικόν και οικείον, ποιητικόν αλλά και δυνάμενον να αποδώση συγχρόνως όλας τας αποχρώσεις του σημερινού ανθρώπου. Οι σύγχρονοι δραματογράφοι, ο Κλωντέλ, ο Ζιροντού, ο Κοκτώ, ο Ζιντ, ο Μοντερλάν, εδημιούργησαν, καθείς με τον τρόπον του, ένα τραγικόν ύφος, ενώ όμως δανείζονται τους μύθους των και από την ελληνικήν τραγωδίαν, δεν διατηρούν εις τα έργα των τον υψηλόν και αμιγώς ηρωικόν τόνον της ελληνικής τραγωδίας, αλλά αναμιγνύουν με αυτόν τόνους οικείους, ειρωνείαν και χιούμορ, και πολλήν «fantaisie». Χαρακτηριστικά από της απόψεως αυτής ήσαν τα τεμάχια του «Οιδίποδος» του Ζιντ και «Ο Τρωικός πόλεμος δεν θα γίνη» του Ζιροντού, τα οποία ανέγνωσεν ο διαπρεπής συγγραφεύς. Ο κ. Καμύ εδιάβασεν επίσης τεμάχια από τον «Μεσημεριανόν Κλήρον» και την «Πόλιν» του Κλωντέλ –την οποίαν πρόκειται, καθώς μου έλεγεν ο κ. Βιλάρ, να αναβιβάση το «Εθνικόν Θέατρον»– και από τον «Maître de Santiago» του Μοντερλάν.
Συμπεραίνων ο κ. Καμύ είπεν ότι το σύγχρονον γαλλικόν θέατρον, το πλέον αξιόλογον της εποχής μας, δεν είναι ακόμη, εις ό,τι αφορά την νέαν μορφήν της τραγωδίας, πραγματοποίησις, είναι ελπίς, ωραία υπόσχεσις που διά να μεταβληθή εις καρπόν, εκτός από άλλους παράγοντας, θα χρειασθή και ένας μεγαλοφυής ποιητής.
Τέλος, συμπληρώνων την ανάγνωσιν κειμένων σύγχρονων Γάλλων δραματικών ποιητών, ο κ. Καμύ ανέγνωσε περικοπάς από τας «Ευμενίδας» του Αισχύλου, κατά μετάφρασιν του Κλωντέλ.
Κλέων Παράσχος, Η Καθημερινή, 30 Απριλίου 1955
Η κατάρρευσις ενός μύθου
Αργά κάποια Κυριακή απόγευμα, δύο ημέρες αφ’ ότου του είχαν αναγγείλει την απονομή του βραβείου Νομπέλ, ο Αλμπέρ Καμύ με δέχθηκε στο σπίτι του. Είχαμε επίτηδες διαλέξει αυτή την ώρα για να μπορέση να παρακολουθήση, όπως συνήθως, την ποδοσφαιρική συνάντηση στο στάδιο Κολόμπ (κάποτε ήταν τερματοφύλακας στην ομάδα «Αλγερία»). Καθήσαμε στο δωμάτιο όπου συνήθως εργάζεται. Είναι ένα δωμάτιο γυμνό, γεμάτο βιβλία, με ένα μακρύ τραπέζι και με μια εταζέρα, όπου επάνω της είναι τοποθετημένες οι σκηνογραφίες του θεατρικού του έργου «Καλιγούλας», που παίχθηκε πέρυσι τον Ιούνιο στο Φεστιβάλ της Ανζέρ, καθώς και της μεταφράσεώς του του έργου του Λόπε ντε Βέγκα «Ο ιππότης του Ολμέδο». Φυσικά, είχα προετοιμάσει τις ερωτήσεις που θα του υπέβαλλα κι ενώ σημείωνα τις απαντήσεις του, ο Καμύ εβάδιζε επάνω-κάτω μέσα στο δωμάτιο.
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Είναι φανερό ότι δεν έχει καμμία σχέση με το αξίωμα «η Τέχνη για την Τέχνη». Το ίδιο όμως συμβαίνει και με την αρχή της «ενεργού αναμίξεως», που τελευταία έγινε τόσο πολύ της μόδας. «Ανάμιξις», με την σημερινή σημασία που απέκτησε ο όρος, σημαίνει το να θέση κανείς την τέχνη του εις την υπηρεσίαν διαφόρων πολιτικών πεποιθήσεων. Μου φαίνεται ότι υπάρχει κάτι το σημαντικώτερο από ό,τι πράγματι χαρακτηρίζει το έργο σας. Θα μπορούσαμε να ειπούμε ότι αυτό το κάτι είναι ο τρόπος με τον οποίο το έργο σας προσαρμόζεται στην σημερινή εποχή; Και αν είναι, πώς θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε αυτήν την προσαρμογή στην εποχή μας;
ΚΑΜΥ: «Προσαρμογή στην εποχή», να μια φραστική διατύπωσις που θα μπορούσαμε να υιοθετήσωμε. Αλλ’ αυτό, στην πραγματικότητα, ταιριάζει σε ολόκληρη τη λογοτεχνία. Κάθε συγγραφεύς προσπαθεί να δώση μορφή και σχήμα στα πάθη της εποχής του. Σήμερα, ο κόσμος συνταράσσεται από μεγάλα πάθη, από το πάθος της αγνότητος και από το πάθος της ελευθερίας. Άλλοτε η αγάπη ήταν η αιτία του θανάτου ατόμων. Σήμερα, τα συλλογικά πάθη μάς απειλούν με τον κίνδυνο μιας ολοκληρωτικής καταστροφής. Σήμερα, όπως και άλλοτε, η τέχνη αγωνίζεται για να απαθανατίση μια ζωντανή εικόνα των παθών και των δυστυχιών μας.
»Ίσως σήμερα το έργο της να είναι πιο δύσκολο. Μπορεί να ερωτεύεται κανείς κάθε τόσο, αλλά δεν είναι δυνατόν να ασχολήται ενεργώς με την πολιτική, παρά μόνο τις ώρες που δεν έχει να κάμη τίποτε άλλο. Έτσι, ο σημερινός καλλιτέχνης κινδυνεύει να γίνη ανεδαφικός, εάν μείνη στον χρυσελεφάντινο πύργο του ή να πάψη να είναι γόνιμος εάν ασχολήται συνεχώς με την πολιτική. Νομίζω ότι ένας συγγραφεύς δεν θα έπρεπε να αγνοή κανένα από τα μεγάλα προβλήματα της εποχής του, και να παίρνη μια θέση όποτε μπορεί ή όποτε ξέρει να κάμη κάτι τέτοιο. Επίσης, όμως, θα έπρεπε να διατηρή, ή τουλάχιστον να ξαναβρίσκη, κατά διαστήματα, μια ωρισμένη απόσταση όσον αφορά την ιστορία μας. Κάθε έργο προϋποτίθεται ότι πρέπει να περιέχη ένα ποσοστό πραγματικότητος και ο δημιουργός που του δίνει μορφή πρέπει να το έχη αυτό υπ’ όψιν. Έτσι, ο καλλιτέχνης, ενώ πρέπει να συμμετέχη στις δυστυχίες της εποχής του, πρέπει ταυτόχρονα να ξέρη και να τηρή μια απόσταση από αυτές, για να τις εξετάζη και να τους δίνη μορφή.
»Έργον του σημερινού καλλιτέχνου είναι η διπλή αυτή “κίνησις” που αναμφίβολα έχει ως συνέπεια μια επικίνδυνη ένταση. Ίσως αυτό να σημαίνη ότι πολύ σύντομα, στο προσεχές μέλλον, δεν θα υπάρχουν πια καλλιτέχναι. Είναι ζήτημα χρόνου, εποχής, επιδεξιότητος και τύχης. Όπως και να έχουν τα πράγματα, αυτή θα έπρεπε να είναι η θέσις του καλλιτέχνου. Το τι συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα, αυτό είναι άλλο ζήτημα.
»Η πραγματικότης της εποχής μας δεν είναι και τόσο ευχάριστη. Κατά την γνώμη μου, ο σημερινός καλλιτέχνης βαδίζει στα τυφλά, ψηλαφώντας για να βρη τον δρόμο του, όπως ακριβώς και ο τυχαίος άνθρωπος, ανίκανος να κάμη μια αφαίρεση του εαυτού του από τις δυστυχίες του κόσμου και όμως αναζητώντας με πάθος την μοναξιά και τη σιωπή. Ονειρεύεται δικαιοσύνη κι’ όμως ο ίδιος είναι πηγή αδικιών, σαν να σέρνεται πίσω από ένα άρμα, μεγαλύτερο από τον ίδιον, και διατηρεί την εντύπωση ότι είναι εκείνος που το οδηγεί. Σ’ αυτήν την θλιβερή κατάσταση, ο καλλιτέχνης μπορεί να βοηθήση τον εαυτό του μόνο μέσω των άλλων και με τον ίδιο τρόπο που και οι άλλοι βοηθούν τον εαυτό τους: Με την ευχαρίστηση, τη λήθη, τη φιλία και τον θαυμασμό. Και όπως οι άλλοι, θα βοηθήση τον εαυτό του με την ελπίδα.
»Όσον αφορά τον εαυτό του, πάντοτε αντλούσα ελπίδα από την λέξη “γονιμότητα” και από την ιδέα, φυσικά, που εκφράζει η λέξις. Όπως και πολλοί άνθρωποι, έτσι και εγώ σήμερα έχω βαρεθή τις επικρίσεις, την μικρότητα, την μοχθηρία – τον μηδενισμό με μία λέξη. Αλλά εκείνο που πράγματι αξίζει να καταδικασθή, πρέπει να καταδικασθή σύντομα, αλλά με σταθερότητα. Εις το κάτω κάτω της γραφής, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είμαι ένας καλλιτέχνης, διότι ακόμη και ένα έργο τέχνης που βασίζεται σε μιαν άρνηση, εξακολουθεί να επιβεβαιώνη κάτι και να ψάλλη έναν ύμνο στην αξιοθρήνητη, αλλά και τόσο υπέροχη ύπαρξή μας».
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Ένας άνθρωπος που μιλά όπως σεις, δεν μιλά μόνον για τον εαυτόν του. Κατ’ ανάγκην μιλά και για λογαριασμό άλλων και για κάποια συγκεκριμένη αιτία. Σεις μιλάτε εξ ονόματος και διά λογαριασμόν ανθρώπων, που πιστεύουν σε ωρισμένες αξίες. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι;
ΚΑΜΥ: «Πρώτα-πρώτα, αισθάνομαι τον εαυτό μου απόλυτα ταυτισμένο με τον συνηθισμένο άνθρωπο. Αύριο, ο κόσμος είναι πιθανόν να τιναχθή στον αέρα… Σ’ αυτήν την απειλή που κρέμεται επάνω από τα κεφάλια μας υπάρχει ένα δίδαγμα αλήθειας. Με μια δυνατότητα όπως κι’ αυτή, το κάθε τι –ιεραρχίες, τίτλοι, τιμές και αξιώματα– αποκτούν την πραγματική τους σημασία: ∆εν είναι τίποτε άλλο παρά καπνός. Και η μόνη βεβαιότης που μας απομένει, είναι η γυμνή δυστυχία, κοινή σε όλους μας, μια βεβαιότης που έχει ταυτόχρονα ρίζες στην πιο πεισματική ελπίδα.
»Στους αγώνες της σημερινής εποχής, πάντοτε, βρέθηκα αλληλέγγυος με τους πεισματάρηδες εκείνους που ποτέ δεν κατώρθωσαν να απογοητευθούν από μια ωρισμένη αντίληψη περί τιμής. ∆οκίμασα και εξακολουθώ να δοκιμάζω πολλά από τα έξαλλα συναισθήματα της εποχής μας, αλλά αντίθετα με πολλούς άλλους, ποτέ δεν κατάφερα τον εαυτό μου να αισθανθή απέχθεια για την λέξη “τιμή”. ∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχω επίγνωση των ανθρωπίνων αδυναμιών μου και των αδικιών με τις οποίες βαρύνομαι, επειδή πάντοτε ήξερα από ένστικτο ότι η τιμή (όπως και η συμπόνια) είναι μια αρετή έξω από κάθε λογική, που εμφανίζεται όταν η δικαιοσύνη και η λογική μένουν ανίσχυρες.
»Σκοπός της τέχνης και σκοπός της ζωής κάθε ατόμου, δεν είναι δυνατόν παρά να είναι η αύξησις του συνολικού ποσού ελευθερίας και ευθύνης σε κάθε άνθρωπο χωριστά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Κανένα μεγάλο έργο δεν θεμελιώθηκε ποτέ επάνω στο μίσος ή στην περιφρόνηση. Αντιθέτως, δεν υπάρχει ούτε ένα έργο τέχνης, πραγματικά γνήσιο, που, σε τελευταία ανάλυση, να μην ηύξησε την εσωτερική ελευθερία του καθενός που το εγνώρισε και το αγάπησε».
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Στην ρίζα κάθε έργου τέχνης, υπάρχει πάντοτε μια εμπειρία. Μπορεί να είναι μια εμπειρία σύντομη και βιαία, ένας κλονισμός. Ή μπορεί να είναι μια μακρά εμπειρία, συνήθως τα χρόνια της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας. Στην περίπτωσή σας, αρχικώς, η εμπειρία αυτή ήταν η Μεσόγειος και η φτώχεια. Αλλά, αργότερα, παρεχώρησε την θέση της στον πόλεμο και στο κίνημα της Αντιστάσεως. Μήπως, λοιπόν, και κατά τα τελευταία αυτά χρόνια, αποκομίσατε κανούργιες εμπειρίες;
ΚΑΜΥ: Ναι, στην αρχή υπήρχε πολύς ήλιος και φτώχεια. Κατόπιν ήλθαν τα σπορ, που μου έδωσαν τα μόνα γνήσια μαθήματα ηθικής που πήρα ποτέ μου. Έπειτα ήλθε ο πόλεμος και το κίνημα της Αντιστάσεως. Εδώ θα πρέπει να αναφέρω τον πειρασμό μου να μισήσω. Φυσικά, το να βλέπης εκείνους που αγαπάς να σκοτώνονται, δεν είναι κάτι που ενθαρρύνει αισθήματα γενναιοψυχίας. Έπρεπε να κατανικήσω αυτόν τον πειρασμόν του μίσους. Τον κατενίκησα. Και νομίζω πως είναι μια εμπειρία που έχει κάποια σημασία.
»Τα χρόνια μετά την απελευθέρωση ήταν για μένα σημαδεμένα από την πείρα του ατομικού αγώνα. Φυσικά, είχα φίλους, καλούς, γενναιόψυχους και πιστούς, που ακόμη και σήμερα, μόνο η σκέψις τους είναι αρκετή για να θερμάνη την καρδιά μου. Αλλ’ οι αποφάσεις που έπρεπε να πάρω, εκείνες που είχαν για μένα την μεγαλύτερη σημασία –να γράψω τον «Επαναστατημένον Άνθρωπο» λ.χ.– ήταν αποφάσεις δύσκολες, από εκείνες που παίρνονται μονάχα μέσα στην μοναξιά. Το ίδιο συνέβη και με τις αποφάσεις που πήρα αργότερα. Παράλληλα, όμως, η ιστορία γραφόταν με μια τρομακτική ταχύτητα… Ανατολικό Βερολίνο, Πόζναν, Βουδαπέστη… Ένας κολοσσιαίος μύθος κατέρρεε. Στα μάτια του κόσμου αποκαλύφθηκε μια αλήθεια που έμενε πολύν καιρό κρυφή. Και εάν το παρόν είναι γεμάτο αίμα και το μέλλον σκοτεινό, τουλάχιστον ξέρομε ότι έχει περάσει πια η εποχή των ιδεολογιών και ότι μόνον η αντίστασις σαν αρετή και η ελευθερία σαν αξία μπορούν να αποτελέσουν ένα λόγο για να εξακολουθήσωμε να ζούμε.
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Μιλούσαμε για τον τρόπο με τον οποίο ένα έργο τέχνης ταιριάζει, προσαρμόζεται, στην εποχή του. Αλλ’ ένα έργο τέχνης ανήκει επίσης και σε ένα ρεύμα σκέψεως, υπό μίαν έννοιαν σχεδόν γεωγραφικήν. Νομίζω ότι θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίση το έργο σας, όπως και το έργο μερικών άλλων συγχρόνων συγγραφέων, ως ευρωπαϊκό. Το γνωρίζετε αυτό; Και σας φαίνεται πραγματική αυτή η «Ευρώπη του πνεύματος»;
Κανένα μεγάλο έργο δεν θεμελιώθηκε ποτέ επάνω στο μίσος ή στην περιφρόνηση.
ΚΑΜΥ: «Ναι, έχω απόλυτη επίγνωση της Ευρώπης αυτής, και μάλιστα την βλέπω σαν ένα προοίμιο του πολιτικού μας μέλλοντος. Αλλ’ είμαι απολύτως βέβαιος και πεπεισμένος ότι αισθάνομαι πολύ Γάλλος. Είμαι τόσον πολύ προσκεκολλημένος σ’ αυτήν την Αλγερινή επαρχία μου, όσο θα μπορούσε να είναι και οιοσδήποτε άλλος, αλλά διαισθάνομαι ότι μπορώ να προσαρμοσθώ ανετώτατα στην γαλλική παράδοση. Αυτό με εδίδαξε, τόσο άκοπα, όσο μαθαίνομε και να αναπνέωμε, ότι η αγάπη ενός ανθρώπου για την πατρίδα του μπορεί να επεκταθή σε μια μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση, χωρίς να χαθή. Σε τελευταίαν ανάλυση, αισθάνομαι Ευρωπαίος ακριβώς γιατί αγαπώ τη χώρα μου. Πάρετε π.χ. τον Ορτέγκα υ Γκασσέτ. Είναι ίσως, μετά τον Νίτσε, ο μεγαλύτερος από τους Ευρωπαίους συγγραφείς. Και όμως θα ήταν δύσκολο να είναι περισσότερο Ισπανός. Όσον αφορά τον Σιλόνε, ο οποίος απευθύνεται σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, ο λόγος για τον οποίον τον αισθάνομαι το κοντά μου βρίσκεται στο ότι παράλληλα είναι απίστευτα ριζωμένος όχι μόνο στην εθνική του παράδοση, αλλά και στην παράδοση της επαρχίας από την οποία κατάγεται.
»Ενότης, αλλά και τοπικαί διαφοραί –και ποτέ το ένα δίχως το άλλο– κάπως έτσι περίπου δεν φανταζόμαστε την Ευρώπη; Η Ευρώπη έδωσε με τις αντιθέσεις της και πλούτισε την παράδοσή της από τις διαφορές αυτές. ∆ημιούργησε έναν πολιτισμό από τον οποίο εξαρτάται ολόκληρος ο κόσμος όσο και εάν τον απορρίπτη. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, δεν πιστεύω σε μια Ευρώπη ενωμένη κάτω από την πίεση μιας ιδεολογίας ή μιας λατρείας της τεχνικής που θα παρέβλεπαν τις διαφορές αυτές, όπως επίσης δεν πιστεύω σε μια Ευρώπη εγκαταλελειμμένη μόνον στις διαφορές της, με άλλους λόγους, στην αναρχία των εθνοτήτων που βρίσκονται σε συνεχή μεταξύ τους διαμάχη. Αν η Ευρώπη δεν καταστραφή από πόλεμο, θα ενωθή. Και σ’ αυτήν θα ενωθή και η Ρωσία με τον δικό της ξεχωριστό χαρακτήρα. Ο κ. Κρουστσέφ δεν είναι αρκετός για να με κάνη να λησμονήσω τι μας συνδέει με τον Τολστόυ, τον Ντοστογιέφσκι και τον λαό τους. Αλλά το μέλλον μας απειλείται με πόλεμο. Και πάλιν είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσωμε μια πρόκληση. Είναι μια από τις ελάχιστες προκλήσεις που αξίζει να αντιμετωπίση κανείς».
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Είσαστε ένας Γάλλος συγγραφεύς από την Αλγερία. Όταν σας απένειμαν το βραβείο Νομπέλ, το τονίσατε αυτό ιδιαιτέρως. Λέγοντας, όμως, ότι είσθε Γάλλος από την Αλγερία, ασφαλώς θα εννοείτε ότι βρίσκεσθε σε αντίθεση με τους μη γαλλικής καταγωγής Αλγερινούς. Πώς είναι δυνατόν κάτι τέτοιο; Και με ποιο τρόπο θα μπορούσε να ταιριάξη με την Ευρώπη του πνεύματος, στην οποία, όπως είπατε, ανήκετε συνειδητά;
ΚΑΜΥ: «Ο ρόλος μου στην Αλγερία ουδέποτε στάθηκε και ούτε θα γίνη ποτέ τέτοιος ώστε να συντελέση στην διχόνοια, αλλά στην ενότητα, όσο τουλάχιστον μου επιτρέπουν τα μέσα που διαθέτω. Νιώθω ότι μια συμπόνια με ενώνει με όλους εκείνους που σήμερα υποφέρουν εξ αιτίας των ατυχιών της πατρίδος μου. Αλλά μόνος μου δεν μπορώ να ξαναχτίσω ό,τι τόσοι και τόσοι προσπαθούν να καταστρέψουν. Έκαμα ό,τι μπορούσα. Θα ξαναρχίσω μόλις δοθή μια ευκαιρία να συντελέσω στην ανοικοδόμηση μιας Αλγερίας ελεύθερης από το μίσος και από τα πάθη των πολιτικών διακρίσεων.
»Αλλά για να επανέλθω στην λογοτεχνική πλευρά του ζητήματος, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι χάρις σε μια γενναιόψυχη “ανταλλαγή” και χάρις σ’ ένα πηγαίο συναίσθημα αλληλεγγύης, σχηματίσαμε μια κοινότητα Αλγερινών συγγραφέων, τόσο Γάλλων όσο και Αράβων. Για την ώρα, αυτή η κοινοπραξία είναι διχασμένη. Άνθρωποι όπως ο Φερραούν, ο Μαμμέρι, ο Χραϊμπί και ο Ντιμπ έχουν πια καταλάβει την θέση τους ανάμεσα στους Ευρωπαίους συγγραφείς. Οποιοδήποτε και οσοδήποτε ζοφερό θα είναι το μέλλον, είμαι βέβαιος ότι όλα αυτά δεν θα λησμονηθούν».
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Μιλώντας για την γαλλική διανόηση, εχρησιμοποιήσατε επανειλημμένως τον όρο «Αναγέννησις». Και δεν επιθυμείτε μόνο την αναγέννηση αυτή, αλλά κάποτε ισχυρίζεσθε ότι βλέπετε και τα πρώτα ελπιδοφόρα σημεία της. Τι μορφή ενδέχεται να λάβη η αναγέννησις αυτή και ποια είναι τα σημάδια αυτά;
ΚΑΜΥ: «Το πρώτο σημάδι είναι η αντικατάστασις της παλαιάς γενεάς από μια καινούργια, σε όλα τα επίπεδα. Η “πάστα” της γενεάς αυτής είναι διαφορετική: Συνεχώς ογκώνεται η τάσις προς μιαν άρνηση παραδοχής κάθε “ντιρεκτίβας” και ιδεολογίας και η τάσις προς την επάνοδο σε ανθρώπινες αξίες λιγώτερο μεγαλεπήβολες και περισσότερο στέρεες.
»Η Ευρώπη (και η Γαλλία, φυσικά) δεν έχουν ακόμη συνέλθει από μια 50ετία μηδενισμού. Μόλις όμως αρχίση να εξελίσσεται αυτή η τάσις της αρνήσεως των αυταπατών που εδημιούργησαν τον μηδενισμό, τότε πια έχομε κάθε δικαίωμα να ελπίζωμε. Το ζήτημα είναι: Εμείς μπορούμε να κινηθούμε ταχύτερα από τον πύραυλο με την ατομική γόμωση; ∆υστυχώς, το πνεύμα ωριμάζει πολύ βραδύτερα από τον ρυθμό με τον οποίον τελειοποιούνται τα διηπειρωτικά όπλα. Αλλά σε τελευταίαν ανάλυση, αφού ο ατομικός πόλεμος στερεί το μέλλον από κάθε νόημα, τότε μοιραίως μας αφίνει και πάλι την ελευθερία της δράσεως. ∆εν έχομε τίποτε άλλο να χάσωμε, εκτός από το παν! Γι’ αυτό, λοιπόν, εμπρός! Αυτή είναι η θέσις της γενεάς μας. Εφ’ όσον είμαστε καταδικασμένοι σε μιαν ολοκληρωτικήν απώλεια, τότε λοιπόν θα είναι καλύτερο να βρισκώμαστε με το πλευρό εκείνων που θέλουν να ζήσουν, παρά με το πλευρό των καταστροφέων!»
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Σε ολόκληρο το έργο σας, ο φιλοσοφικός πεσσιμιτισμός συνυπάρχει με κάτι, που αν τουλάχιστον δεν είναι αισιοδοξία, είναι ένα είδος εμπιστοσύνης. Εμπιστοσύνης προς το πνεύμα μάλλον παρά προς τον άνθρωπο, στην φύση μάλλον παρά στο σύμπαν, στην δράση παρά στα αποτελέσματά της. Νομίζετε ότι η στάσις αυτή μπορεί να αποβή στάσις μιας πλειονότητος ή μήπως είναι προωρισμένη να παραμείνη προνόμιο μερικών σοφών ανθρώπων;
ΚΑΜΥ: «Υπάρχει, πράγματι, καμμιά ιδιαίτερη “στάσις”; Σύμφωνα μ’ αυτήν μήπως δεν ζουν οι σημερινοί άνθρωποι, παρ’ όλο το πείσμα τους και παρά το γεγονός ότι απειλούνται; Πνιγόμαστε, και όμως επιζούμε. Νομίζομε ότι θα πεθάνωμε από την θλίψη μας, κι όμως εορτάζομε θριάμβους. Οι μορφές των ανθρώπων του αιώνος αυτού, των διαβατών στον δρόμο, δείχνουν καθαρά ότι ξέρουν πώς έχουν τα πράγματα. Η μόνη διαφορά είναι ότι σε μερικά πρόσωπα το θάρρος λάμπει περισσότερο παρ’ ότι σε άλλα. ∆εν υπάρχει ευχέρεια επιλογής. Πρέπει να διαλέξωμε ή αυτό ή τον μηδενισμό. Εάν οι κοινωνίες μας προσχωρήσουν είτε στον ολοκληρωτισμό είτε στον αστικό μηδενισμό, τότε οι άνθρωποι αυτοί που δεν θα θελήσουν να υποταγούν θα πρέπει να αποχωρισθούν από τους άλλους και θα είναι υποχρεωμένοι να δεχθούν το γεγονός. Αλλά σ’ όποια κατάσταση και εάν βρίσκονται και μέσα στο μέτρο των ικανοτήτων του καθενός, θα πρέπει να κάμουν εκείνο που πρέπει να γίνη, για να ξαναγίνη η ζωή δυνατή και πάλιν.
»Προσωπικώς, εγώ ποτέ μου δεν θέλησα να “ξεκόψω” από τους άλλους. Ο σύγχρονος άνθρωπος υπόκειται στον κίνδυνο μιας μοναξιάς που ασφαλώς είναι το πιο σκληρό φορτίο απ’ όσα η εποχή μας του φόρτωσε στη ράχη. Αλλά και έτσι όπως έχουν τα πράγματα, δεν θα ήθελα να ζω σε καμμιάν άλλη εποχή, γιατί ξέρω να σέβωμαι το μεγαλείο αυτής εδώ. Επί πλέον, είχα πάντοτε την γνώμη ότι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι συμπίπτουν με τις μεγαλύτερες ελπίδες».
ΜΠΛΟΚ-ΜΙΣΕΛ: Στην εποχή που ζούμε, είναι αδύνατον να μην προκύψουν ωρισμένα προβλήματα. Το μεγαλύτερο απ’ αυτά είναι τι ερώτημα εις το οποίον κάθε άνθρωπος καλείται να δώση μια απάντηση: Σ’ αυτούς τους αγώνες που σήμερα χωρίζουν την ανθρωπότητα είναι απολύτως απαραίτητο το να παραβλέπωμε τα ελαττώματα της μιας παρατάξεως για να πολεμήσωμε τα απείρως χειρότερα ελαττώματα της άλλης;
ΚΑΜΥ: «Ο Ρίτσαρντ Χίλαρυ, πριν πεθάνη στη μάχη κατά τον τελευταίο πόλεμο, διετύπωσε μια φράση που εκφράζει και τοποθετεί συνοπτικά ολόκληρο το δίλημμα: “Πολεμούμε ένα ψέμα στο όνομα μισής αλήθειας”. Νόμιζε ότι εξέφραζε μιαν αντίληψη πολύ απαισιόδοξη. Ίσως, όμως, να είναι απαραίτητο να πολεμήση κανείς το ψέμα εν ονόματι και ενός τετάρτου της αλήθειας ακόμη. Αυτή είναι σήμερα η θέσις μας. Με λίγα λόγια, το τέταρτον της αλήθειας που περιέχεται στην ∆υτική κοινωνία είναι η ελευθερία. Και η ελευθερία ανοίγει τον δρόμο, τον μοναδικό δρόμο προς την πρόοδο. Χωρίς την ελευθερία, μπορεί να προοδεύση η βαριά βιομηχανία αλλά η δικαιοσύνη και η αλήθεια δεν είναι δυνατόν να ιδούν προκοπή. Η πρόσφατος ιστορία, από το Βερολίνο έως την Βουδαπέστη, μας πείθει γι’ αυτό. Όπως και να έχουν τα πράγματα, αυτοί είναι οι λόγοι της εκλογής που έκαμα. Έχω πη και άλλοτε ότι κανένα από τα κακά, τα οποία ο ολοκληρωτισμός ισχυρίζεται ότι θεραπεύει, δεν είναι καλύτερο από τον ίδιο τον ολοκληρωτισμό. ∆εν άλλαξα την γνώμη μου αυτή. Απεναντίας, ύστερα από μια εικοσαετία πικρής ιστορίας, μιας εικοσαετίας της οποίας τις εμπειρίες δεν προσπάθησα να ξεφύγω, νομίζω ότι τόσο για τις κοινωνίες όσο και για τα άτομα, τόσο για την εργασία όσο και για τον πολιτισμό, η ελευθερία είναι το υπέρτατο αγαθό· ένα αγαθό που δεσπόζει όλων των άλλων».
Συνέντευξη στον Ζαν Μπλοκ-Μισέλ, Η Καθημερινή, 29 και 30 Νοεμβρίου 1957
