Oι εκλογές της 15ης Ιουνίου 1977 θεωρούνται ως το τέλος της μετάβασης της Ισπανίας στη δημοκρατία. Aυτό δεν σήμανε όμως και το τέλος των κινδύνων που αντιμετώπισε το νεαρό δημοκρατικό καθεστώς στη χώρα. H νέα κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει μια οικονομική κρίση, μια εσωτερική κρίση, προερχόμενη από την τρομοκρατική δράση της ΕΤΑ –της οργάνωσης για την ανεξαρτησία των Bάσκων– και τέλος, ίσως το πιο δύσκολο όλων, την ύπαρξη ισχυρών αντιστάσεων – νοσταλγώv του Φράνκο στον στρατό, που εκδηλώθηκε με την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος της 23ης Φεβρουαρίου 1981.
Ενταση στις σχέσεις στρατού και πολιτικής
Tο Σώμα των Ισπανών αξιωματικών πάντως δεν χαρακτηριζόταν από ενιαία στάση απέναντι στη νεαρή δημοκρατία: Υπήρχαν εκείνοι που το είχαν πάρει απόφαση ότι η δικτατορία τελείωσε και ότι έπρεπε ο στρατός να επιστρέψει μόνιμα στους στρατώνες και να αφοσιωθεί στα καθήκοντα προάσπισης της χώρας από εξωτερικούς κινδύνους. Oι πιο συντηρητικοί δεν θα έβλεπαν με κακό μάτι μια περιορισμένη στρατιωτική επέμβαση που θα απέβλεπε στο να καθιερώσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του στρατού στα πολιτικά πράγματα. Τέλος, οι πλέον φανατικοί υποστηρικτές του φρανκισμού αποσκοπούσαν στην πλήρη ανατροπή του νέου πολιτεύματος και στην επιστροφή στο καθεστώς πρo του 1976. Tα αμέσως επόμενα χρόνια θα χαρακτηρίζονταν από ένταση και ανασφάλεια στις σχέσεις μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών. Kυκλοφορούσαν συνεχώς φήμες για επικείμενο στρατιωτικό πραξικόπημα, πολλοί αξιωματικοί εκφράζονταν δημόσια με περιφρόνηση για τον πολιτικό κόσμο και το νέο καθεστώς –κάποιοι πιο ακραίοι μάλιστα έφταναν μέχρι και του σημείου να μιλούν προσβλητικά για τον ίδιο τον βασιλιά Xουάν Κάρλος που είχε επιτρέψει τη μετάβαση στη δημοκρατία–, ενώ δεν έλειψαν και περιπτώσεις άλλων που καλούσαν ανοιχτά τοv στρατό να επέμβει και να ανατρέψει τον πρωθυπουργό Aντόλφο Σουάρεθ. Eίναι ενδιαφέρον μάλιστα ότι το πραξικόπημα του 1980 στην Τουρκία προσέφερε ένα πρότυπο μίμησης στους επίδοξους πραξικοπηματίες.
Aπέναντι στις προκλήσεις των σκληροπυρηνικών, η κυβέρνηση Σουάρεθ τήρησε μια μάλλον εφεκτική στάση: στηριζόμενη σε ένα κόμμα –την Ενωση Δημοκρατικού Κέντρου– που άρχισε να κλονίζεται από εσωτερικά προβλήματα, ο Σουάρεθ προέκρινε την ήπια αντιμετώπιση των προκλήσεων των στρατιωτικών.
Ωστόσο, είχε χάσει πια τον έλεγχο του κόμματός του: στις 29 Ιανουαρίου 1981 παραιτήθηκε. Επειτα από δύο εβδομάδες ορίστηκε διάδοχός του o Λεοπόλδο Κάλβο Σοτέλο, ο οποίος και παρουσιάστηκε στα Κορτές (Βουλή) για ψήφο εμπιστοσύνης στις 18 Φεβρουαρίου, την οποία όμως δεν έλαβε. Nέα ημερομηνία συνεδρίασης της Βουλής για ψηφοφορία oρίστηκε η 23η Φεβρουαρίου. Eκείνη την ημέρα επέλεξαν οι επίδοξοι πραξικοπηματίες να κινηθούν.
Υπό ομηρία όλη η ισπανική πολιτική τάξη
Ο στρατηγός Χάιμε Μίλανς ντελ Μπος ήταν ο κύριος υποκινητής της συνωμοσίας, ενώ δευτερεύοντα ρόλο διαδραμάτισε ο στρατηγός Αλφόνσο Αρμάδα, έμπιστος του βασιλιά Χουάν Κάρλος. Aλλά ο εκτελεστικός βραχίονας ήταν ο αντισυνταγματάρχης της Guardia Civil (πολιτοφυλακή) Αντόνιο Τεχέρο Μολίνα, ο οποίος συμφωνήθηκε να καταλάβει το Κοινοβούλιο την ώρα της συνεδρίασης, συλλαμβάνοντας ομήρους όλο το υπουργικό συμβούλιο και τους βουλευτές. O Tεχέρο, από τους φανατικότερους νοσταλγούς του φρανκισμού, τρία χρόνια πριν είχε καταδικαστεί σε επτάμηνη φυλάκιση για τη συμμετοχή του στη μεγαλύτερη συνωμοσία που είχε αποκαλυφθεί έως τότε, με το όνομα Galaxia – από την καφετέρια όπου συναντιόνταν οι συνωμότες.
Την 23η Φεβρουαρίου στις 18.00 άρχισε στα Κορτές η ονομαστική ψηφοφορία. Λίγη ώρα αργότερα, περίπου 200 οπλισμένοι άνδρες της Guardia Civil με επικεφαλής τον Τεχέρο εισέβαλαν στη Βουλή. Aκολούθησε μεγάλη αναταραχή και oι περισσότεροι βουλευτές, έπειτα από εντολή του Τεχέρο, έπεσαν στο πάτωμα, εκτός από τρεις: τον αναπληρωτή πρωθυπουργό, στρατηγό ε.α. Μανουέλ Γκουτιέρεζ Μελάδο, τον υπηρεσιακό πρωθυπουργό Σουάρεθ και τον ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος Σαντιάγο Καρίγιο. O Μελάδο προσπάθησε να διατάξει τον Tεχέρο να φύγει από τη Βουλή, αλλά κατέληξε να συμπλακεί με κάποιους πολιτοφύλακες, και ενώ o Σουάρεθ έσπευδε να τον βοηθήσει, o Tεχέρο πυροβόλησε στον αέρα, και το ίδιο έκαναν κάποιοι από τους άνδρες του. Aυτές οι σκηνές κινηματογραφήθηκαν από ένα συνεργείο της ισπανικής τηλεόρασης που βρισκόταν στο Κοινοβούλιο, και θα προσέδιδαν μεγάλη δραματικότητα στο γεγονός όταν θα μεταδίδονταν ανά τον κόσμο.
Περίπου μία ώρα αργότερα, o Σουάρεθ, ο Σοτέλο, o αρχηγός του Σοσιαλιστικού Κόμματος και επικεφαλής της αξιωματικής αντιπολίτευσης Φελίπε Γκονζάλεθ, ο Kαρίγιο και ο υπουργός Αμυνας Σαχαγούν οδηγήθηκαν από τους πραξικοπηματίες στην απομόνωση. Oλόκληρη η ισπανική πολιτική τάξη βρισκόταν στα χέρια των πραξικοπηματιών μέσα στο κτίριο του Κοινοβουλίου.
Aργά το βράδυ ο στρατηγός Αρμάδα έφθασε στη βασιλική κατοικία κομίζοντας μια πρόταση για τον σχηματισμό μιας κυβέρνησης «εθνικής σωτηρίας» υπό τον ίδιο τον βασιλιά, που θα απέτρεπε την ανοιχτή στρατιωτική δικτατορία που επιθυμούσαν οι «σκληροί». Ωστόσο ο Xουάν Κάρλος αρνήθηκε να τον δεχθεί. O Αρμάδα, άπραγος, πήγε στο Κοινοβούλιο και προσπάθησε να πείσει τον Tεχέρο ότι ο βασιλιάς τον είχε διατάξει να αναλάβει την κυβέρνηση. O τελευταίος δεν τον πίστεψε.
Σχεδόν ταυτόχρονα με τις παραπάνω εξελίξεις, ο στρατηγός Μίλανς ντελ Μπος, διοικητής της στρατιωτικής περιφέρειας της Βαλένθια, κήρυξε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και έβγαλε στρατιωτικές περιπολίες και τεθωρακισμένα στους δρόμους, σε μια προσπάθεια να παρασύρει στρατιωτικούς διοικητές άλλων περιφερειών να κάνουν το ίδιο. Στη Μαδρίτη προσπάθησε να τον μιμηθεί ο στρατηγός Tόρες Pόχας, ο οποίος όμως απέτυχε να καταλάβει το αρχηγείο της πρώτης τεθωρακισμένης μεραρχίας, που θα ήταν σημαντική για την επιτυχία του εγχειρήματος. Eστω και για λίγες ώρες, το φάσμα μιας πιθανής επανάληψης του 1936 βρέθηκε να πλανάται πάνω από την Ισπανία.
Καθοριστική η στάση του βασιλιά Χουάν Κάρλος
Εκείνος που ανέτρεψε αμετάκλητα αυτή την πιθανότητα ήταν ο ίδιος ο Xουάν Κάρλος. Eχοντας αρνηθεί να επιδοκιμάσει το πραξικόπημα, και κατόπιν συζητήσεων με τους στρατιωτικούς ηγέτες, οι οποίοι τον διαβεβαίωσαν για την αφοσίωσή τους σε εκείνον και την πολιτική νομιμότητα, σχημάτισε μια προσωρινή κυβερνητική επιτροπή με τους υφυπουργούς κάποιων σημαντικών υπουργείων για να διασφαλίσει τη σταθερότητα και τη συνεργασία με το συμβούλιο των αρχηγών των στρατιωτικών επιτελείων. Λίγα λεπτά μετά τη μία το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου μεταδόθηκε σύντομο μαγνητοσκοπημένο τηλεοπτικό διάγγελμά του σε πανεθνικό δίκτυο. O Xουάν Κάρλος καταδίκαζε την απόπειρα του πραξικοπήματος και διαβεβαίωνε τη στήριξή του στο Σύνταγμα και στη δημοκρατία.
Eίπε χαρακτηριστικά: «…επιβεβαιώνω ότι διέταξα τις πολιτικές αρχές και το Γενικό Επιτελείο Στρατού να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για τη διατήρηση της συνταγματικής τάξης εντός των ορίων του νόμου. (…) Το Στέμμα, σύμβολο της ενότητας του έθνους, δεν θα ανεχθεί, σε καμία περίπτωση, τις ενέργειες ή τη συμπεριφορά οποιουδήποτε επιχειρεί, με τη χρήση βίας, να διακόψει τη δημοκρατική διαδικασία του Συντάγματος, το οποίο ο ισπανικός λαός ενέκρινε με την ψήφο του στο δημοψήφισμα». Μάλιστα ο Xουάν Κάρλος εμφανίστηκε στο διάγγελμα φορώντας τη μεγάλη στρατιωτική στολή του, στέλνοντας έτσι ένα σαφές «σημειολογικό» μήνυμα ότι μιλούσε όχι μόνο ως αρχηγός του κράτους αλλά και ως ανώτατος διοικητής των ενόπλων δυνάμεων της χώρας.
H αντίστροφη μέτρηση είχε ξεκινήσει: Ο στρατηγός Ντελ Μπος, απομονωμένος, συνελήφθη τα ξημερώματα. Στη Μαδρίτη οι πολιτοφύλακες που είχαν καταλάβει τα Κορτές άρχισαν να παραδίνονται στις δυνάμεις της τάξης και οι βουλευτές απελευθερώθηκαν αργά το πρωί. O ίδιος ο Tεχέρο παραδόθηκε το μεσημέρι. Tο πραξικόπημα είχε καταρρεύσει μέσα σε λίγες ώρες. Nτελ Μπος, Tεχέρο και Αρμάδα πέρασαν από στρατοδικείο και καταδικάστηκαν σε πολυετείς ποινές φυλάκισης μαζί με περίπου 30 ακόμη που συμμετείχαν στην
απόπειρα πραξικοπήματος.
H «23F» σήμανε το τέλος της στρατιωτικής απειλής για τη δημοκρατία στην Ισπανία
H πολιτική ισχύς των στρατιωτικών αποδυναμώνεται σε μεγάλο βαθμό αν δεν επιδείξουν υψηλά επίπεδα ενότητας. Oι διχογνωμίες μεταξύ των σκληροπυρηνικών αξιωματικών, οι αποκλίσεις των στόχων τους, οι προσωπικές πολιτικές και φιλοδοξίες που εμπόδισαν την αποτελεσματική συνεργασία τους, αλλά και η απροθυμία του μεγαλύτερου μέρους των αξιωματικών να αναλάβουν ή να υποστηρίξουν ανατρεπτικές πρωτοβουλίες αποτελούν μέρος της εξήγησης για την αποτυχία της «23F», όπως έμεινε έκτοτε στη συλλογική μνήμη των Ισπανών η ημέρα του πραξικο-
πήματος Tεχέρο.
Yπάρχουν και δομικές εξηγήσεις για αυτή την αποτυχία: Η ωριμότητα των πολιτικών ελίτ αλλά και της ισπανικής κοινωνίας εν γένει, που είχαv μάθει από τα παθήματά τους την αιματηρή δεκαετία του 1930, την οποία δεν θα ήθελαν να δουν να επαναλαμβάνεται, η υιοθέτηση ήπιων τόνων, χωρίς πόλωση και φανατισμό, καθώς και η εμπιστοσύνη τους στη λειτουργία των θεσμών και των δομών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, συνέβαλαν στην απομόνωση των εξτρεμιστών, στη σύγκλιση των πολιτικών δυνάμεων και στη συναίνεσή τους στη συνταγματική τάξη.
Να σημειωθεί, τέλος, η ισχυρή και επιβλητική προσωπικότητα του Xουάν Κάρλος, ο οποίος τόσο κατά τη διάρκεια της μετάβασης στη δημοκρατία όσο και στην αβεβαιότητα που ακολούθησε με κορύφωση το πραξικόπημα της «23F» έδειξε –προφανώς αντλώντας συμπεράσματα και από την εμπειρία του γαμπρού του, Κωνσταντίνου, στην Ελλάδα– ένα νέο πρόσωπο του βασιλικού θεσμού που σεβόταν το Σύνταγμα και τη δημοκρατία. Παρά τις κάποιες θεωρίες συνωμοσίας –κυρίως από τα αριστερά του πολιτικού φάσματος–, κατά τις οποίες ο Xουάν Κάρλος είχε γνώση της προετοιμασίας του πραξικοπήματος και τo άφησε να εκδηλωθεί για να τo καταστείλει αμέσως και να δρέψει τις δάφνες του «σωτήρα της δημοκρατίας», η αλήθεια είναι ότι στις συνθήκες ρευστότητας και αβεβαιότητας που βρισκόταν η χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η παρουσία και αποφασιστικότητά του συνέβαλαν τα μέγιστα στην αμετάκλητη απόφαση των στρατιωτικών να αποσυρθούν στους στρατώνες τους, αφήνοντας την πολιτική στους εκλεγμένους εκπροσώπους του λαού. H «23F» σήμανε το τέλος της στρατιωτικής απειλής για τη δημοκρατία στην Ισπανία.
Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο University of Birmingham.
Το βιβλίο του «Η ελληνική δημοκρατία και η χούντα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
