«Ο Σοβιετικός ηγέτης Μ. Γκορμπατσώφ προτίθεται να παραιτηθεί από τη θέση του γ.γ. του ΚΚΣΕ, μετέδωσε χθες το ανεξάρτητο σοβιετικό πρακτορείο ειδήσεων “Ίντερφαξ”», ανέφερε η «Καθημερινή» στο πρωτοσέλιδο της 25ης Αυγούστου 1991. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 είχαν αρχίσει να λαμβάνουν χώρα στη Σοβιετική Ένωση μεγάλες αναταραχές, στον πυρήνα των οποίων βρίσκονταν το «εθνικό ζήτημα». Για πολλές δεκαετίες το «εθνικό ζήτημα» στην ΕΣΣΔ εθεωρείτο, κυρίως από το κυρίαρχο Κομμουνιστικό Κόμμα, θέμα ανύπαρκτο και οριστικά λυμένο. Συνεπώς, το Κόμμα αιφνιδιάστηκε όταν ξέσπασαν αναταραχές εντός της επικράτειας της Σοβιετικής Ένωσης μέσα στο 1988.
Πρώτα τον Φεβρουάριο του 1988, πραγματοποιήθηκαν μαζικές διαδηλώσεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ με κύριο αίτημα τη διοικητική απόσπαση της αυτόνομης επαρχίας από το Αζερμπαϊτζάν και την υπαγωγή της στην Αρμενία, καθότι η πλειονότητα του πληθυσμού ήταν αρμενικής καταγωγής. Τον επόμενο χρόνο, βίαιες συγκρούσεις έλαβαν χώρα στη Γεωργία: οι κάτοικοι της Αμπχαζίας επιδίωξαν την απόσχιση της περιοχής από τη Γεωργία, ενώ και η ίδια η Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Γεωργίας επιδίωξε να απαγκιστρωθεί από την εξουσία της Μόσχας. Την ανεξαρτησία τους επιζήτησαν ακόμη οι Δημοκρατίες της Εσθονίας, της Λιθουανίας και της Λετονίας, οι οποίες διατείνονταν ότι η προσάρτηση των Βαλτικών χωρών στη Σοβιετική Ένωση ήταν παράνομη. Εθνοτικές συγκρούσεις έλαβαν χώρα και στις χώρες της Κεντρικής Ασίας.
Αποφασιστικής σημασίας χτύπημα για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η ανεξαρτητοποίηση της Ρωσίας στις 12 Ιουνίου 1990, εξέλιξη την οποία σφόδρα επιθυμούσε ο μεταρρυθμιστής Ρώσος ηγέτης Μπόρις Γιέλτσιν. Ο Σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσώφ επιχείρησε να αντιμετωπίσει τις κεντρόφυγες τάσεις εντός της Σοβιετικής Ένωσης προτείνοντας τη σύσταση μιας νέας ένωσης Δημοκρατιών με αυξημένες αρμοδιότητες των μελών της. Παρότι όλες οι πλευρές συμφώνησαν σε μια λύση και προγραμμάτισαν να υπογράψουν την ενωσιακή πράξη στις 20 Αυγούστου 1991, εκδηλώθηκε πραξικόπημα μία ημέρα νωρίτερα ματαιώνοντας με αυτόν τον τρόπο την πραγματοποίηση της πανηγυρικής υπογραφής.
Οι κύριοι συνωμότες ήταν άτομα τα οποία είχαν παραγκωνιστεί από τον Γκορμπατσώφ κατά τη διάρκεια της «γλάσνοστ» (διαφάνεια) και της «περεστρόικα» (ανασυγκρότηση), μεταρρυθμίσεων τις οποίες εισήγαγε ο Σοβιετικός ηγέτης λίγο μετά την άνοδό του στην εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης με σκοπό την αναμόρφωση της χώρας. Με εντολές των ηγετών του πραξικοπήματος ο Γκορμπατσώφ απομονώθηκε στην Κριμαία, όπου και βρισκόταν για διακοπές. Ο Γιέλτσιν, ο οποίος εξέφρασε την επιθυμία του να συνεχιστούν οι μεταρρυθμίσεις, κατάφερε και δεν συνελήφθη από τους πραξικοπηματίες. Το πραξικόπημα, τελικά, απέτυχε λίγες ημέρες μετά την εκδήλωσή του.
Ο Γιέλτσιν, εκλεγμένος πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας, απαγόρευσε τη δραστηριότητα του Κομμουνιστικού Κόμματος εντός της Ρωσίας, έκλεισε το επίσημο φύλλο του Κόμματος, την «Πράβντα» και κατήργησε την υπηρεσία κρατικής ασφάλειας (KGB). Ο Γκορμπατσώφ, ως ηγέτης ενός απαγορευμένου κόμματος, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση του Γενικού Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης στις 24 Αυγούστου 1991.
Οι εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση, όπως ήταν φυσικό, σχολιάστηκαν εκτενώς στις σελίδες της «Καθημερινής». Στο φύλλο της 25ης Αυγούστου 1991, ο τότε ανταποκριτής της εφημερίδας στην Ουάσιγκτον, Αλέξης Παπαχελάς, σημείωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστηρίζουν μεν «την ανεξαρτητοποίηση των χωρών της Βαλτικής, αλλά όχι κατά τρόπο που να θέσει σε κίνδυνο της μεταρρυθμίσεις του κ. Γκορμπατσόφ. Τώρα όμως οι αναλυτές θεωρούν ότι το πραξικόπημα της Μόσχας κατέστησε αναπόφευκτη την ανεξαρτησία τους και την επιβολή ενός συστήματος πολύ χαλαρής Ομοσπονδίας στις σχέσεις Μόσχας και Σοβιετικών Δημοκρατιών». Συνεχίζοντας ανέφερε: «Το παράδοξο είναι βέβαια ότι ενώ το επεισόδιο του πραξικοπήματος θα μπορούσε να ισχυροποιήσει την θέση του κ. Γκορμπατσόφ έναντι των δυτικών κυβερνήσεων, στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει μεγαλύτερη οικονομική ενίσχυση, είναι πολύ πιθανό να συμβεί τελικά το αντίθετο. Ο κ. Μπους μπορεί τώρα να ισχυρισθεί ότι ο Σοβιετικός ηγέτης δεν αντιμετωπίζει πλέον κίνδυνο από την σκληροπυρηνική ομάδα που τον περιστοίχιζε και συνεπώς πρέπει να προχωρήσει σε πιο ριζικό εκδημοκρατισμό και αποκέντρωση του σοβιετικού συστήματος».
Το πραξικόπημα δεν ωφέλησε διόλου τον σκοπό της διατήρησης της ενότητας της Σοβιετικής Ένωσης, έστω και υπό νέα μορφή. Με εξαίρεση τις τρεις χώρες της Βαλτικής, τη Γεωργία και την Αρμενία, οι υπόλοιπες Σοβιετικές Δημοκρατίες ήταν διατεθειμένες να ενωθούν σε ένα νέο σχήμα μόνον αν γίνονταν ανεξάρτητα και κυρίαρχα κράτη. Λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα του Αυγούστου, στις 25 Δεκεμβρίου, ο Γκορμπατσώφ παραιτήθηκε από την προεδρία της Σοβιετικής Ένωσης.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
