Στις 5 Μαΐου 1981, ο Ιρλανδός, καθολικός το θρήσκευμα, και έγκλειστος στη φυλακή μαχητής του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού (ΙRΑ) Μπόμπι Σαντς πεθαίνει έπειτα από 66 ημέρες άρνησης να σιτιστεί. Οπως ο ίδιος γράφει στο ημερολόγιο που διατηρούσε κατά τις πρώτες 17 ημέρες από την έναρξη της απεργίας πείνας: «Είμαι πολιτικός κρατούμενος. Είμαι πολιτικός κρατούμενος, γιατί είμαι το θύμα ενός πολέμου μεταξύ του καταπιεσμένου ιρλανδικού λαού και μιας ξένης, καταπιεστικής και μη επιθυμητής κυβέρνησης, που αρνείται να φύγει από τα εδάφη μας».
Συλλήψεις, διώξεις και βαριές καταδίκες
Ποιος ήταν ο Μπόμπι Σαντς; Ο Σαντς γεννήθηκε το 1954 στο βόρειο Μπέλφαστ, σε μια περιοχή κυρίως προτεσταντική, απ’ όπου η καθολική οικογένεια του εκδιώχθηκε όταν ο ίδιος ήταν 10 ετών. Οι εκφοβισμοί αυτού του τύπου προέρχονταν κυρίως από τις βίαιες επιδρομές από την πλευρά των Βρετανών προτεσταντών. Μεγαλώνοντας σ’ ένα περιβάλλον έντονων και αιματηρών συγκρούσεων, στρατολογήθηκε σε ηλικία 18 ετών στον ΙRΑ.
Οταν το 1972 συνελήφθη για οπλοκατοχή παρέμεινε για τρία χρόνια στη φυλακή ως πολιτικός κρατούμενος. Κατά τη διάρκεια αυτών των τριών ετών έμαθε την ιρλανδική γλώσσα (γαελική) και διάβασε πολύ. Οι κρατούμενοι του IRA κρατούνταν υπό «καθεστώς ειδικής κατηγορίας» (Special Category Status), που τους έδινε το δικαίωμα να μη φορούν τις στολές της φυλακής αλλά τα πολιτικά τους ρούχα, να λαμβάνουν επιστολές ή τρόφιμα, υπό μία έννοια ήταν πολιτικοί κρατούμενοι με κάποια δικαιώματα εντός της φυλακής. Αφεθείς ελεύθερος το 1976 επέστρεψε στον ΙRΑ, ενώ ταυτόχρονα συμμετείχε σε κοινωνικές δράσεις για την κοινότητά του. Εξι μήνες μετά (1977) συνελήφθη ξανά, ως υπαίτιος βομβιστικών επιθέσεων και επεισοδίου ένοπλης σύγκρουσης, στο οποίο ήταν παρών. Οδηγήθηκε στα κρατητήρια με εξαιρετική βιαιότητα, ανακρίθηκε, αλλά δεν έδωσε καμία πληροφορία παρά μόνον το όνομά του και τη διεύθυνση του σπιτιού του. Οταν έπειτα από έντεκα μήνες τον πήγαν στα δικαστήρια, αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εγκυρότητα του δικαστηρίου. Αν και το δικαστήριο δεν είχε αποδείξεις για συμμετοχή του στη βομβιστική επίθεση, αυτόν και άλλους τρεις που επέβαιναν στο αυτοκίνητο την ώρα της σύλληψής του, τους καταδίκασαν σε 14 χρόνια φυλάκισης λόγω ενός όπλου που βρέθηκε στο αυτοκίνητο. Στη φυλακή ζήτησε τα ίδια προνόμια που είχε κατά τη φυλάκιση από την πρώτη σύλληψή του. Ζήτησε το «καθεστώς ειδικής κατηγορίας», το οποίο σήμαινε ότι θα τους συμπεριφέρονταν ως κρατουμένους εν καιρώ πολέμου. Ομως μετά την άνοδο της Μάργκαρετ Θάτσερ στην εξουσία, καταργήθηκε το «ειδικό καθεστώς» των πολιτικών κρατουμένων και κατ’ αυτόν τον τρόπο θα έπρεπε να φορούν τα ρούχα της φυλακής και να συμμετέχουν στις εργασίες εντός της φυλακής.
Η ιδιόρρυθμη διαμαρτυρία των «ακαθαρσιών»
Η κατάργηση του ειδικού καθεστώτος ήταν μια πολιτική απόφαση της βρετανικής κυβέρνησης με στόχο να ταυτίσει τα μέλη του IRA με τους κοινούς εγκληματίες, από τη στιγμή που ως κρατούμενοι αντιμετωπίζονταν εξισωτικά.
Οι έγκλειστοι διαμαρτυρήθηκαν με δύο τρόπους για την αφαίρεση του «καθεστώτος ειδικής κατηγορίας». Οι διαμαρτυρίες έγιναν γνωστές ως (blanket) και (dirty), δηλαδή της «κουβέρτας» και των «ακαθαρσιών», όπου οι κρατούμενοι αρνήθηκαν να φορέσουν τη στολή της φυλακής και ήταν καλυμμένοι με μια κουβέρτα, αρνούνταν την προσωπική υγιεινή, το καθάρισμα του κελιού, ενώ άδειαζαν τα δοχεία νυκτός εντός των κελιών. Η απόφαση των κρατουμένων να κάνουν τη διαμαρτυρία της «ακαθαρσίας» (dirty protest), ήταν αποτέλεσμα της βίαιης μεταχείρισής τους από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους–φύλακες, οι οποίοι προέβαιναν συχνά σε βιαιότητες κατά των κρατουμένων όταν πήγαιναν στις τουαλέτες. Πολλοί φύλακες πετούσαν τα δοχεία νυκτός στους τοίχους των κελιών, δημιουργώντας ανυπόφορες συνθήκες διαβίωσης για τους κρατουμένους. Οι κρατούμενοι του ΙRΑ χρησιμοποίησαν την ίδια τακτική για να διαμαρτυρηθούν για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης εντός της φυλακής ζώντας μέσα στη βρωμιά και τη δυσωδία, δίνοντας το δικό τους στίγμα διαμαρτυρίας κατά των Βρετανών. Η ιδιόρρυθμη διαμαρτυρία των ακαθαρσιών και της ανθυγιεινής κατάστασης των κρατουμένων διόλου ενόχλησε τη βρετανική κυβέρνηση. Η πολιτική της ποινικοποίησης των πράξεων του ΙRΑ δεν άλλαξε. Αξίζει ειδική επισήμανση ότι η δολοφονία του λόρδου Μαουντμπάτεν (Αύγουστος 1979), μεταξύ άλλων επιθέσεων του ΙRΑ, είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη νομιμοποίηση της επιλογής της βρετανικής πολιτικής να στερήσει από τους κρατουμένους το καθεστώς του «πολιτικού κρατουμένου» μαζί με τα λίγα δικαιώματα που είχαν στο παρελθόν, ώστε να τους αντιμετωπίζει ως εγκληματίες.
Στόχος, να αναγνωριστούν ξανά ως πολιτικοί κρατούμενοι
Η πρώτη απεργία πείνας άρχισε τον Οκτώβριο του 1980 με την επιλογή από τον IRA των επτά μελών που θα συμμετείχαν. Να σημειωθεί ότι οι απεργίες πείνας δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τον IRA, καθώς είχαν προηγηθεί αντίστοιχες πράξεις το 1972, οπότε έχασαν τη ζωή τους δύο μέλη του. Οι απεργίες πείνας έπαιξαν ρόλο στην ιστορία της Βορείου Ιρλανδίας, ειδικά κατά την Εποχή των Ταραχών (The Troubles), αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο τη διαμαρτυρία των μελών του ΙRΑ στη βρετανική συμπεριφορά.
Ο Σαντς δεν είχε ενεργό ρόλο στην απεργία πείνας του 1980, ενώ λειτουργούσε κυρίως ως διαμεσολαβητής για τους συμμετέχοντες φυλακισμένους. Τα αιτήματα των φυλακισμένων συνοψίζονταν στην επαναφορά των πέντε βασικών δικαιωμάτων τους:
α) Tο δικαίωμα να μη φορούν τις στολές της φυλακής.
β) Το δικαίωμα να μη συμμετέχουν στις εργασίες της φυλακής.
Η κυβέρνηση Θάτσερ δεν σκόπευε να υλο- ποιήσει κανένα από τα αιτήματα των φυλακισμένων μελών του IRA.
γ) Το δικαίωμα της ελεύθερης συνύπαρξης με άλλους φυλακισμένους, όπως η οργάνωση μορφωτικών ή εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων.
δ) Το δικαίωμα της μιας επίσκεψης, μιας επιστολής και ενός δέματος την εβδομάδα.
ε) Το δικαίωμα της πλήρους αποκατάστασης της άφεσης (συγχώρεσης), που χάθηκε κατά τη διάρκεια της διαμαρτυρίας.
Αρχικά διεφάνη ότι η βρετανική κυβέρνηση θα προσέφερε κάποιες διευκολύνσεις στους απεργούς πείνας. Η απεργία πείνας διεκόπη μετά 53 ημέρες τον Δεκέμβριο του 1980, όταν ένας από τους συμμετέχοντες σε αυτήν έπεσε σε κώμα. Πολύ σύντομα έγινε γνωστό ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν σκόπευε να υλοποιήσει κανένα από τα αιτήματα. Την 1η Μαρτίου 1981, την πρώτη επέτειο της βρετανικής πολιτικής που τους αντιμετώπιζε ως εγκληματίες, ο Σαντς ξεκίνησε την απεργία πείνας. Ο ίδιος είχε ειδοποιήσει τον αντιπρόεδρο του πολιτικού σκέλους του ΙRA (Σιν Φέιν), Τζέρι Ανταμς, για την απόφασή του να συμμετάσχει στην απεργία πείνας, ο οποίος του είχε απαντήσει ότι ο IRA είναι στρατηγικά, σωματικά και ηθικά εναντίον των απεργιών πείνας, υπενθυμίζοντάς του ότι το 1972 η απεργία πείνας είχε καταλήξει με τον θάνατο των μελών του IRA.
Παγκόσμιες αντιδράσεις για τον θάνατο του βουλευτή
Ο Σαντς ξεκινώντας την απεργία πείνας δεχόταν να λαμβάνει μόνο νερό και αλάτι. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, τρία ακόμη στελέχη του IRA συμμετείχαν στην απεργία. Στις 9 Απριλίου (στο μέσον της απεργίας) ο Σαντς εξελέγη μέλος του βρετανικού Κοινοβουλίου, το οποίο άμεσα ψήφισε νόμο καταργώντας τη δυνατότητα των φυλακισμένων να συμμετέχουν σε αυτό. Η εκλογή του ως μέλους του Κοινοβουλίου ήταν αποτέλεσμα του θανάτου ενός ανεξάρτητου βουλευτή της συγκεκριμένης εκλογικής περιφέρειας, στην οποία δήλωσε συμμετοχή ο Σαντς. Με την εκλογή του ως μέλους της Βουλής, ένα σοκ διαπέρασε την Ιρλανδία και τη Βρετανία. Οι Βρετανοί μέχρι τότε πίστευαν ότι ο ΙRΑ είχε μικρή δημόσια αποδοχή και στήριξη, και δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια μικρή ομάδα πολιτικά εκφυλισμένων φανατικών.
Στις 3 Μαΐου, ο Σαντς έπεσε σε κώμα και το πρωί της 5ης Μαΐου πέθανε έπειτα από 66 ημέρες απεργίας πείνας. Μάχες ξέσπασαν για πολλές ημέρες στο Μπέλφαστ και στην κηδεία του παρευρέθησαν περισσότεροι από 100.000 άτομα. Μετά τον θάνατό του η απεργία πείνας συνεχίστηκε και έως τις 3 Οκτωβρίου 1981, οπότε σταμάτησε, είχαν πεθάνει εννέα μέλη του ΙRΑ. Η Μάργκαρετ Θάτσερ επανέλαβε τη βούλησή της ότι δεν ήταν διατεθειμένη να διαπραγματευθεί.
Μεσούσης της απεργίας του, ο Σαντς είχε εκλεγεί μέλος του βρετανικού Κοινοβουλίου.
Ο θάνατος του Σαντς έφερε τεράστια αντίδραση παγκοσμίως. Οι ΗΠΑ εξέδωσαν ανακοίνωση για τη «βαθύτατη θλίψη» τους, οι εργατικές ενώσεις έκαναν απεργίες και τα παγκόσμια μέσα μαζικής ενημέρωσης κατηγόρησαν τη Θάτσερ ότι επέτρεψε να πεθάνει μέλος του Κοινοβουλίου. Λόγω των διεθνών πιέσεων και αντιδράσεων, η Θάτσερ τελικά συμφώνησε να παράσχει κάποιες διευκολύνσεις όπως το δικαίωμά τους να φορούν πολιτικά ρούχα, να δέχονται επισκέψεις και να λαμβάνουν αλληλογραφία. Ο Μπόμπι Σαντς ήταν μια προσωπικότητα που είχε επιρροή εντός και εκτός φυλακής, ενώ οι απόψεις του συνοψίστηκαν εγγράφως και δόθηκαν στη δημοσιότητα λίγο πριν από το τέλος της σύντομης ζωής του. «Ως φυλακισμένοι είμαστε πολιτικοί κρατούμενοι και όλα όσα αφορούν την πατρίδα μας, οι συλλήψεις, οι ανακρίσεις, οι δίκες και η κατάσταση στη φυλακή δείχνουν ότι έχουμε πολιτικά κίνητρα και όχι εγωκεντρικά». Ο Μπόμπι Σαντς έμεινε στην Ιστορία ως παράδειγμα ανθρώπου που πίστευε στον δίκαιο αγώνα του, πράγμα το οποίο επισφραγίστηκε με την απόφασή του να επιμείνει μέχρι θανάτου.
Η κ. Μαίρη Μπόση είναι καθηγήτρια Διεθνούς Ασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
