«Ήρχισε χθες εις το Βελιγράδιον η Διάσκεψις των Αδεσμεύτων Χωρών», γράφει στο πρωτοσέλιδό της η «Καθημερινή» στις Σεπτεμβρίου 1961. «Οι μετέχοντες ηγέται τονίζουν ότι η επιδείνωσις της καταστάσεως καθιστά την συγκέντρωσίν των απολύτως χρήσιμον διά την ειρήνην. Αποδοκιμάζουν ανεπιφυλάκτως τας σοβιετικάς πυρηνικάς δοκιμάς».
H πρώτη Διάσκεψη Κορυφής του Κινήματος των Αδεσμεύτων, η οποία διεξήχθη στο Βελιγράδι από την 1η μέχρι και την 6η Σεπτεμβρίου 1961, αποτελεί ιστορικό γεγονός, καθώς έλαβε χώρα σε μια ευαίσθητη καμπή του Ψυχρού Πολέμου, όπου κυριαρχούσαν, μεταξύ άλλων, ο ανταγωνισμός των πυρηνικών εξοπλισμών μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, η κρίση του Βερολίνου (Ιούνιος-Νοέμβριος 1961), αλλά και οι εξελίξεις στην Κούβα και οι τεταμένες σχέσεις του Φιντέλ Κάστρο με τις ΗΠΑ. Τα λόγια του Αιγύπτιου προέδρου Νάσερ, στην πρώτη αυτή Διάσκεψη, ο οποίος επέστησε την προσοχή στο «γερμανικό πρόβλημα», είναι χαρακτηριστικά: «Υπό τας συνθήκας αυτάς έχομεν καθήκον να αποτελέσωμεν την ζώσαν συνείδησιν του κόσμου εις τον οποίον διαβιούμεν».
Αρκετές χώρες θεωρούσαν ότι η ύπαρξη ενός χαλαρού διπολικού συστήματος θα απομάκρυνε την πιθανότητα μιας πολεμικής αναμέτρησης μεταξύ των δύο συνασπισμών, αφού θα άφηνε έναν «χώρο» αδέσμευτων κρατών για διπλωματικούς ελιγμούς και διαμεσολάβηση. Για πρώτη φορά, το 1950, στον ΟΗΕ, η Ινδία και η Γιουγκοσλαβία αρνήθηκαν να ευθυγραμμιστούν με κάποια πλευρά όσον αφορά τον πόλεμο της Κορέας. Ο Ινδός πρωθυπουργός Τζαβαχαρλάλ Νεχρού χρησιμοποίησε τη φράση σε ομιλία του το 1954 στο Κολόμπο της Σρι Λάνκα, όπου και έγινε λόγος για τις Πέντε Αρχές της Ειρηνικής Συνύπαρξης οι οποίες θα χρησίμευαν αργότερα ως βάση του Κινήματος των Αδεσμεύτων: αμοιβαίος σεβασμός της εδαφικής ακεραιότητας και κυριαρχίας του άλλου, αμοιβαία μη επιθετικότητα, αμοιβαία μη ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις, ισότητα και αμοιβαίο όφελος, ειρηνική συνύπαρξη. Σημαντικό ορόσημο στην ανάπτυξη του Κινήματος των Αδεσμεύτων υπήρξε η Διάσκεψη του Μπαντούνγκ, το 1955, μια διάσκεψη των ασιατικών και αφρικανικών κρατών που φιλοξενήθηκε από τον πρόεδρο της Ινδονησίας Σουκάρνο, ο οποίος έδωσε σημαντική ώθηση στο κίνημα.
Στην πραγματικότητα, η Σύνοδος του Βελιγραδίου, στην οποία συμμετείχαν 25 κράτη, κυρίως από την Ασία και την Αφρική, αποτελεί την ιδρυτική πράξη του κινήματος. Ωστόσο, τα κριτήρια συμμετοχής δεν ήταν από την αρχή σαφή, και υπήρξαν διαφορετικές προσεγγίσεις. Σύμφωνα με τον απεσταλμένο της «Καθημερινής» Κ. Γ. Ζαφειρόπουλο, πολλοί ηγέτες που συμμετείχαν «επεβεβαίωσαν την ύπαρξιν αποκλίσεων μεταξύ των διαφόρων αντιπροσωπειών». Στην πραγματικότητα παρατηρήθηκαν δύο μεγάλες τάσεις: η πρώτη –με πρωταγωνιστή την Ινδονησία– στόχευε σε μια ακραία ουδετερόφιλη πολιτική, ενώ η δεύτερη –με πρωταγωνιστή την Ινδία– δεν επιθυμούσε να μετατραπεί η διάσκεψη σε απόλυτη «τιμωρία» εναντίον της αποικιοκρατίας και των δυνάμεών της, καθώς δεν επιθυμούσε αντιπαλότητα με το δυτικό στρατόπεδο. Και η Γιουγκοσλαβία, από πλευράς της, συνέχιζε μια πολιτική ισορροπιών απέναντι στις δύο υπερδυνάμεις. Σύμφωνα με το σχετικό άρθρο της «Καθημερινής», ενώ ασκήθηκε κριτική για τα πυρηνικά και τις δηλώσεις των Σοβιετικών, από τους γιουγκοσλαβικούς κύκλους, «ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης εις τον εκ 4.000 λέξεων λόγον του δεν ανεφέρθη απ’ ευθείας εις την σοβιετικήν απόφασιν περί επαναλήψεως των ατομικών δοκιμών».
Οι τελικές αποφάσεις της Διάσκεψης αντικατόπτριζαν τις θέσεις των πιο μετριοπαθών. Η Διάσκεψη τάχθηκε κατά του συνόλου των πυρηνικών δοκιμών, υπήρξε παρότρυνση για επάνοδο στις διαπραγματεύσεις για τον αφοπλισμό. Ακόμα, ζητούσε την αποφυγή χρήσης βίας και τον σεβασμό στην κυριαρχία και την ανεξαρτησία των κρατών, ενώ η πλειοψηφία όσων συμμετείχαν επιθυμούσε την αναδιοργάνωση του ΟΗΕ.
Η τελευταία Διάσκεψη του Κινήματος των Αδεσμεύτων πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2019 στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ η επόμενη προβλέπεται να διεξαχθεί τον Ιανουάριο του 2024 στην Ουγκάντα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
