Τον Μάιο του 1935 συμπληρώθηκαν πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Βίκτωρα Ουγκώ, μίας από τις εμβληματικές μορφές του γαλλικού ρομαντισμού. Με αυτή την αφορμή, η φιλολογική σελίδα της Καθημερινής φιλοξένησε σειρά κειμένων αφιερωμένων στη ζωή και το έργο του συγγραφέα.
Πέρα από τα βιογραφικά και τις φιλολογικά στοιχεία, δημοσιεύθηκαν και δύο κείμενα του Πιέρ ντε Λακρετέλ σχετικά με τη δράση του Ουγκώ ως βουλευτή στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση του 1871, κατά την ταραχώδη εποχή του Γαλλοπρωσικού Πολέμου (1870-1871) και της Παρισινής Κομμούνας (Μάρτιος-Μάιος 1871), και την στήριξη που παρείχε προς τον Τζουζέπε Γκαριμπάλντι. Άλλωστε, ο Ουγκώ, ήδη από την περίοδο της Δεύτερης Γαλλικής Δημοκρατίας (1848-1852), είχε εκτεταμένη πολιτική δράση αφού, ως βουλευτής, στράφηκε από τον συντηρητισμό στον ρεπουμπλικανισμό και τάχθηκε εναντίον του Ναπολέοντα Γ’ και της απολυταρχικής διακυβέρνησής του. Μάλιστα, για αυτή του τη δράση εξορίστηκε το 1851 και επέστρεψε στη Γαλλία μετά την επανεγκαθίδρυση της δημοκρατίας το 1870, έχοντας αρνηθεί την αμνηστία που παραχωρήθηκε στους εξορίστους το 1859. Όλα αυτά, τον ανήγαγαν σε εθνικό ήρωα της Γαλλίας, εξασφαλίζοντάς του τη θέση στο Πάνθεον.
Στο ανά χείρας τεύχος συμπεριλαμβάνεται επίσης ένα κείμενο του Κωστή Παλαμά, ο οποίος αποτίει φόρο τιμής στον Γάλλο συγγραφέα περιγράφοντας τη σχέση του με την Ελλάδα. Συγκινημένος από την ελληνική Εθνεγερσία, ο Ουγκώ γράφει τα Ανατολίτικα, τα οποία εκδίδονται το 1829, και καθιερώνεται ως ένας από τους πιο συνεπείς και ένθερμους Φιλέλληνες.
O Βίκτωρ Ουγκώ βουλευτής
Eις τας εκλογάς της 8ης Φεβρουαρίου 1871, οι Παρισινοί ηθέλησαν να εκδηλώσουν τας ευχαριστίας των προς τον Βίκτωρα Ουγκώ, διότι συνεμερίσθη μαζί των τας κακουχίας της πολιορκίας: 214.000 ψήφοι ανέδειξαν δεύτερον, κατά σειράν επιτυχίας, αντιπρόσωπον της πρωτευούσης εις την Εθνοσυνέλευσιν τον Βίκτωρα Ουγκώ. Ο Ουγκώ εξεκίνησε διά το Μπορντώ, πριν ακόμη ανακοινωθούν τα αποτελέσματα των εκλογών, τόσον ήτο βέβαιος διά την επιτυχίαν του.
Ο ποιητής ενεφανίσθη εις την Εθνοσυνέλευσιν υπό τας φρενιτιώδεις επευφημίας του πλήθους, το οποίον απήτει να τον ακούση. Εκείνος όμως ηρνήθη να ικανοποιήση τον λαόν, δικαιολογηθείς ότι η αγόρευσίς του ημπορούσε να έχη σοβαράς συνεπείας. Εν πάση περιπτώσει αι ενθουσιώδεις εκδηλώσεις πολύ τον εκολάκευσαν. Πιθανόν να υπερβάλλη την σημασίαν των όταν, με κάποιον εγωισμόν, εκφράζει την γνώμην ότι τα προς αυτόν λαϊκά αισθήματα ανησύχησαν την Εθνοσυνέλευσιν. Η δημοτικότης του, βεβαίως, ήτο μεγάλη, αλλά δεν είχε την σπουδαιότητα την οποίαν εφαντάζετο ο ποιητής. Τω 1871, αι νέαι γενεαί, αι οποίαι δεν εγνώριζον τον ρόλον που είχε παίξει κατά την δευτέραν Δημοκρατίαν, τον βλέπουν ως θρυλικόν ήρωα, ως σύμβολον της αντιδράσεως κατά της Αυτοκρατορίας. Κατά παράδοξον πλάνην, θεωρείται ως άνθρωπος αρχών, οξυδερκής, άκαμπτος και έτοιμος διά δράσιν. Εάν ο ποιητής εφαντάσθη τον θρίαμβον οριστικόν, τα γεγονότα ανέλαβον να του αποκαλύψουν πολύ γρήγορα την αλήθειαν. Μετά παρέλευσιν ολίγων εβδομάδων, ο Ουγκώ ηναγκάσθη να καταθέση την εντολήν, διά να αποδειχθή διά μίαν ακόμη φοράν ότι αι απτότεραι πραγματικότητες δεν υφίσταντο δι’ αυτόν.
Η Εθνοσυνέλευσις τον υπεδέχθη με επιφυλακτικότητα η οποία του επροξένησε δυσάρεστον εντύπωσιν. Η Εθνοσυνέλευσις αύτη περιελάμβανε πλείστους εκ των παλαιών συναδέλφων του της Νομοθετικής Συνελεύσεως, οι οποίοι ήσαν πεπεισμένοι ότι ο ποιητής δεν είχεν αποβάλει τας συνηθείας του. Το ριζοσπαστικόν κόμμα, εις το οποίον ανήκε, είχεν υποστή εις τας τελευταίας εκλογάς λίαν χαρακτηριστικήν ήτταν. Το γεγονός τούτο κατετάραξε τον Ουγκώ ο οποίος από τότε αρχίζει ακατάπαυστον επίθεσιν κατά της πλειοψηφίας. Τίποτε δεν μας πείθει ότι κατ’ εκείνην την εποχήν ο ποιητής έτρεφε μεγάλας ελπίδας επικρατήσεως. Αι φιλοδοξίαι του ήσαν μεγάλαι: θα εδέχετο βεβαίως τας πλήρεις ευθύνας της αρχής, ουδέποτε όμως θα ηρκείτο εις εν απλούν χαρτοφυλάκιον. Αλλά διά να πραγματοποιηθή εν παρόμοιον όνειρον, θα έπρεπε να διευθύνη μεγάλην δύναμιν πειθηνίων οπαδών, ενώ αυτός δεν διέθετε ούτε δέκα πρόσωπα πρόθυμα να τον υπακούσουν ασυζητητεί.
Η ανάδειξις εις την εξουσίαν του Θιέρσου, εκλεγέντος παρά 26 νομών, εκορύφωσε την αγανάκτησιν του ποιητού. Έσπευσε λοιπόν να αποδώση εις τον πρώην υπουργόν του Λουδοβίκου – Φιλίππου σχέδια ύποπτα και επιζήμια, πράγμα το οποίον του επέτρεψε να εκφράση τους φόβους του εις πλείστας συναθροίσεις της αριστεράς πτέρυγος των ριζοσπαστών, της οποίας ήτο ηγέτης. Κατόπιν ζωηροτάτων συζητήσεων εις τας οποίας συμμετέσχον μεταξύ άλλων και οι Λουί Μπλαν, Σελσέρ, Κλεμανσώ, Λοκροά και Μπρισσόν, το κόμμα ενέκρινεν, εις ένδειξιν διαμαρτυρίας, πρόγραμμα όπερ ηπείλει να φέρη εις αντίθεσιν το Παρίσι προς την λοιπήν Γαλλίαν. Οι ριζοσπάσται εψήφισαν τα εξής: να μη επικυρωθούν αι προκαταρκτικαί διά την ειρήνην διαπραγματεύσεις, να ενεργηθή έλεγχος επί της διαχειρίσεως της προσωρινής κυβερνήσεως και, τέλος, να υποβάλουν ομαδικώς τας παραιτήσεις των, ελπίζοντες ότι τοιουτοτρόπως θα εξηνάγκαζαν την κυβέρνησιν να ενεργήση νέας εκλογάς. Την φοράν αυτήν, ο Ουγκώ δεν παρεδέχετο τας αποφάσεις της λαϊκής ετυμηγορίας, διότι αι εκλογαί είχον αποβή εναντίον του.
Η στάσις την οποίαν ελάμβανε η μειοψηφία παρείχεν εις αυτήν αναμφισβήτητα πλεονεκτήματα. Εν πρώτοις, της επέτρεπε να κερδίση υπέρ αυτής και άνευ ουδενός κινδύνου, το γενικόν αίσθημα της Εθνοσυνελεύσεως επί μιας συνθήκης ειρήνης την οποίαν η πλειοψηφία ήτο υποχρεωμένη να επικυρώση διά να μη ωθήση την Γαλλίαν εις μεγαλυτέρας συμφοράς. Όσον διά τον έλεγχον, ο Ουγκώ αντελήφθη ότι δεν ήτο ενδεδειγμένος ούτε να τον προτείνη, ούτε να τον αποδοκιμάση. Κατά την διάρκειαν της πολιορκίας οι φίλοι του, ευλόγως ή αδίκως, επέστησαν κατ’ επανάληψιν την προσοχήν του επί της ανικανότητος της κυβερνήσεως, χωρίς όμως να τον πείσουν να εισέλθη εις την κυβέρνησιν διά να εξελέγχη τας πράξεις της. Τώρα, ήτο ολίγον αργά διά να αρχίση τας επικρίσεις. Την 27 Φεβρουαρίου, αφού ματαίως προσεπάθησε να συγκεντρώση πέριξ του τους μετριοπαθείς, ηναγκάσθη να παραιτηθή της ηγεσίας της ριζοσπαστικής ομάδος. Την ημέραν εκείνην απεπειράθη να επιτύχη την συγχώνευσιν των στοιχείων του κέντρου. Δεν το κατώρθωσεν όμως, όπως και κατά τον Οκτώβριον του 1849 και διά τους ιδίους λόγους. Εις στιγμάς τόσον κρισίμους, οι μετριοπαθείς ηρνήθησαν να ακολουθήσουν τον επικίνδυνον αυτόν ηγέτην, του οποίου αι έκδηλοι προτιμήσεις ανετίθεντο, παραδόξως προς τας τολμηράς θεωρίας. Αι ιδιωτικαί σημειώσεις του αποδεικνύουν εν τούτοις ότι ο Ουγκώ απεπειράθη τότε ειλικρινώς να παραμερίση τον εαυτόν του και να εμπνεύση εμπιστοσύνην εις τους δημοκρατικούς πάσης αποχρώσεως. Αλλά και το παρελθόν του εξηκολούθει να τον βαρύνη.
Εν μέσω των κομματικών αυτών συζητήσεων, η Ιδέα επανέκτησε την δύναμίν της και υπό την επίδρασίν της ο Ουγκώ έκαμε προ της Εθνοσυνελεύσεως την πρώτην του αγόρευσιν διά να εξηγήση τους λόγους διά τους οποίους ηρνείτο να ψηφίση τας προκαταρκτικάς διαπραγματεύσεις της ειρήνης.
Εκ σεβασμού προς το ένδοξον όνομά του, η Εθνοσυνέλευσις άφησε τον Ουγκώ να εκλέξη την ημέραν που θα ενόμιζε καταλληλοτέραν διά να ομιλήση. Πράγματι, την 1η Μαρτίου, ο ποιητής εξεφώνησε τον τόσον αναμενόμενον λόγον του, ο οποίος όμως επροξένησε οδυνηράν κατάπληξιν και εις αυτούς ακόμη τους πλέον αφωσιωμένους φίλους του. Ελπίζων να ελκύση προς το μέρος του την πλειοψηφίαν, εκήρυξε το μίσος, ετόνισε την ανάγκην ενός πολέμου αντεκδικήσεως, εζήτησε τρομερούς στρατιωτικούς εξοπλισμούς, την καθιέρωσιν της στρατιωτικής εκπαιδεύσεως εις τα σχολεία, την κατάληψιν της δεξιάς όχθης του Ρήνου, του Κόμπλεντς, της Μαγεντίας, της Κολωνίας. Διά να ευχαριστήση την άκραν αριστεράν, επετέθη εναντίον του Πάπα, της αριστοκρατίας και του μιλιταρισμού και κατηράσθη τον πόλεμον. Διά να συμβιβάση, τέλος, τους πάντας και τα πάντα, προσέθεσεν ότι ηύχετο μίαν συνεννόησιν με την Γερμανίαν, υπό τον όρον αύτη να αποτελέση μετά της Γαλλίας μίαν και μόνην δημοκρατίαν και να υποβοηθήση εις την σύστασιν των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Αι δύο αδελφαί, μετά την ανθρωποσφαγήν, θα έδιδαν τοιουτοτρόπως προς αλλήλας τας χείρας.
Ο Ουγκώ εβασίζετο πολύ επί του εναρκτηρίου τούτου λόγου. Εν τούτοις, αι αντιφάσεις του, αι υπερβολαί του δεν είχαν ως αποτέλεσμα παρά να προκαλέσουν, εκτός της απογοητεύσεως, θόρυβον και επιφωνήματα εις τα οποία ο ποιητής απήντησε με ύφος αγέρωχον και απειλητικόν. Όπως και άλλοτε, αι ιδέαι του εδημιούργησαν παρεξηγήσεις εις βάρος του, επί πλέον δε η Εθνοσυνέλευσις αντέδρασε κατά τρόπον τον οποίον ουδόλως ανέμενεν ο Ουγκώ. Η δεξιά, αντί να χειροκροτήση, εξεδήλωσε με βιαιότητα την αποδοκιμασίαν της εναντίον της αντεκδικήσεως και των κατακτήσεων. Ο Ουγκώ ηθέλησε να κολακεύση, να ενθαρρύνη τας αποσπασθείσας επαρχίας και όμως ένας Αλσατός βουλευτής ηγέρθη διά να διαμαρτυρηθή εντονώτερον των άλλων και να του είπη ότι, ως εκ του κύρους του, οι εμπρηστικοί λόγοι ηδύναντο να θεωρηθούν εν Γερμανία ως ερμηνεύοντες το γενικόν αίσθημα της Εθνοσυνελεύσεως.
Διά να διαλύση την προκληθείσαν δυσμενή εντύπωσιν, ο Ουγκώ ηθέλησε να επιδείξη τας αγαθάς του προθέσεις. Όταν, μετά την επικύρωσιν των διαπραγματεύσεων της ειρήνης, οι βουλευταί της Αλσατίας και της Λωρραίνης απεφάσισαν να παραιτηθούν, ο Ουγκώ ανέγνωσεν εις την ομάδα του ένα νομοσχέδιον το οποίον εσκέπτετο να υποβάλη υπό την έγκρισιν της Εθνοσυνελεύσεως. Διά του νομοσχεδίου επρότεινε να μη γίνη δεκτή η παραίτησις και συνίστα εις τους βουλευτάς να διατηρήσουν τας έδρας των μέχρι της ημέρας που θα επραγματοποιείτο η απελευθέρωσις των επαρχιών των. Ματαίως οι συνάδελφοί του έσπευσαν να του υποδείξουν ότι το σχέδιόν του ήτο πρακτικώς ανεφάρμοστον. Ο Ουγκώ επέμενε, τόσον μάλιστα ώστε οι ριζοσπάσται ηναγκάσθησαν να του υποδείξουν ότι δεν ήσαν διατεθειμένοι να τον ακολουθήσουν εις μιαν άγονον πρωτοβουλίαν και του συνέστησαν να μετατρέψη το νομοσχέδιον εις απλήν προσωπικήν δήλωσιν. Ο Ουγκώ, βλέπων ότι είχεν εγκαταλειφθή, υπεχώρησε. Παρόμοια εν τούτοις επεισόδια ήσαν αρκετά διά να τον πείσουν σαφώς διά τους δισταγμούς και τας επιφυλάξεις των πολιτικών φίλων του.
Του Pierre de Lacretelle, Η Καθημερινή, 25 Μαΐου 1935
Ουγκώ και Γκαριμπάλντι
ΟΒίκτωρ Ουγκώ έμελλε να δοκιμάση και νέας αποτυχίας αι οποίαι έθιξαν έτι περισσότερον τον εγωισμόν του και κατέστησαν αναπόφευκτον την σύγκρουσιν. Η κυβέρνησις ανησυχήσασα εκ των πληροφοριών αι οποίαι κατέφθανον εκ Παρισίων όπου η λαϊκή εξέγερσις ωργανούτο βραδέως μεν αλλά μεθοδικώτατα, επρότεινεν εις την Εθνοσυνέλευσιν να ορίση ως έδραν αυτής τας Βερσαλλίαν διά να εξασφαλίση την αδιατάρακτον συνέχισιν του έργου της. Το σχέδιον τούτο όμως παρουσίαζε κινδύνους μάλλον ή βέβαια πλεονεκτήματα και ως εκ τούτου ήτο εύκολον να καταπολεμηθή. Ο Ουγκώ, ως εκπρόσωπος της πρωτευούσης, ανέλαβε να προσελκύση τους αμφιρρέποντας όταν η διορισθείσα προς εξέτασιν του σχεδίου επιτροπή επρόκειτο να υποδείξη τον εισηγητήν της. Η αγόρευσίς του υπήρξεν τόσον δριμεία και τόσον αχαλίνωτος ώστε επροκάλεσε την γενικήν δυσφορίαν των ακροατών του. Ο ποιητής, εν τη παραφορά του κατηγόρησε την Εθνοσυνέλευσιν ειπών ότι αύτη είχεν αντικαταστήσει την Γερμανίαν ως εμπόδιον μεταξύ της Γαλλίας και των Παρισίων. Ο Ουγκώ ηττήθη, η σύνταξις δε της εισηγητικής εκθέσεως ανετέθη εις ένα βουλευτήν όστις ηυνόει το σχέδιον της κυβερνήσεως. Κάθε πολιτική υπόθεσις υποστηριζομένη υπό του ποιητού εφαίνετο καταδικασμένη εις αποτυχίαν, διότι ακαταπαύστως προεκάλει εναντίον του την αντίδρασιν εκείνων ακριβώς, τους οποίους επεδίωκε να προσεταιρισθή.
Εις τας εκλογάς του Φεβρουαρίου, τρεις νομοί εξέλεξαν ως αντιπρόσωπόν των εις την Συνέλευσιν τον Γαριβάλδι. Το σφάλμα τούτο δεν ήτο ακούσιον, αφού πλείστοι συνδυασμοί των αριστερών περιελάμβανον παρανόμως το ξένον τούτο όνομα. Υπήρχον, βεβαίως, διάφοροι άλλοι τρόποι διά να τιμήσουν τον Ιταλόν πατριώτην. Η βοήθεια την οποίαν ούτος είχε παράσχει εις την Γαλλίαν, αι νίκαι του σώματος των Γαριβαλδινών εις τα Βόσγια, ήξιζαν περισσότερον μιας εφημέρου εκλογής, διότι ουδείς ήτο δυνατόν να φαντασθή ότι ο ιδρυτής της ιταλικής ενότητος θα εδέχετο να εγκαταλείψη την εθνικότητά του. Αλλά η σοσιαλιστική μειοψηφία έβλεπεν εν τω προσώπω του τον νικητήν του Πάπα και των ζουάβων του Βατικανού, ταυτοχρόνως δε άφινε να δημιουργήται η εντύπωσις, δίχως διόλου να το πιστεύη, ότι ο Γαριβάλδης δεν είχεν έλθει εις την Γαλλίαν ειμή διά να υπερασπίση την δημοκρατίαν, την οποίαν εν τούτοις ο ίδιος δεν ηθέλησε διά την πατρίδα του. Από ενός έτους, ο Ιταλός πατριώτης είχε εξασθενήσει λόγω της ηλικίας. Την ιδίαν εποχήν εφαίνετο ιδιαιτέρως ευαίσθητος εις τας κολακείας. Η Διεθνής, η οποία επεθύμει να χρησιμοποιήση το γόητρόν του και το εθελοντικόν του σώμα, εσκέφθη ότι δεν έπρεπε να χάση την παρουσιαζομένην ευκαιρίαν. Ολίγον κατόπιν μάλιστα η Κομμούνα προσέφερεν εις αυτόν, ανεπιτυχώς όμως, την ανωτάτην αρχηγίαν του κινήματός της.
Ο Γαριβάλδι έφθασε την 12 Φεβρουαρίου εις το Μπορντώ, συνοδευόμενος υπό του επιτελάρχου του Μπορντόνε, και του Γάλλου επαναστάτου Εσκουιρό. Πεπεισμένος ότι θα τον παρέσυρον εις την Εθνοσυνέλευσιν διά να απευθύνουν τα συγχαρητήρια και την ευγνωμοσύνην ολοκλήρου της Γαλλίας, ο Γαριβάλδι προεξώφλει μιαν επίσημον υποδοχήν την οποίαν όμως η Κυβέρνησις επροτίμησε να την αποφύγη. Οι αδέξιοι φίλοι του είχον οργανώσει εις τον σταθμόν θορυβώδη δεξίωσιν κατά την οποίαν τα πλήθη εξετράπησαν εις εχθρικάς εκδηλώσεις κατά της Συνελεύσεως. Τοιουτοτρόπως χάριν πολιτικής εκμεταλλεύσεως, ο Ιταλός ήρως μετετράπη εις αρχηγόν οχλοκρατικής διαδηλώσεως, όστις ήτο έτοιμος να υπερασπίση διά του ξίφους τα σχέδια ενός κόμματος. Εις μίαν τόσον τραγικήν στιγμήν η πλειοψηφία διείδε εις την πρόκλησιν ταύτην μίαν σοβαρωτάτην απειλήν. Υπό την επίδρασιν των ανησυχητικών τούτων σκέψεων, ο Γαμβέττας και ο Αραγκό παρεκάλεσαν τον Μπορντόνε να γνωστοποιήση εις τον αρχηγόν του ότι η μονομερής δημοτικότης του έφερεν εις δύσκολον θέσιν την κυβέρνησιν. Επίσης τον συνεβούλευσαν να υποβάλη το ταχύτερον την παραίτησίν του εκ της Συνελεύσεως, διότι άλλως θα ηκυρούτο η εκλογή του.
Την επομένην η Συνέλευσις συνεκρότησε την πρώτην συνεδρίασίν της. Ο Γαριβάλδι κατέθεσεν εις το γραφείον την δήλωσιν της παραιτήσεώς του, ακολούθως δε εκάθισεν εις την αίθουσαν. Προς αποφυγήν νέων επεισοδίων, ο προσωρινός πρόεδρος, εν συνεννοήσει μετά των πρώην υπουργών, απεφάσισε να διακόψη την συνεδρίασιν ευθύς μετά την ανάγνωσιν της επιστολής του Γαριβάλδι. Διά τούτο όταν ο Ιταλός πατριώτης ηγέρθη διά να αναγνώση ένα λόγον τον οποίον είχαν ετοιμάσει οι φίλοι και εις τον οποίον κατεφέρετο εναντίον της πλειονοψηφίας, ο πρόεδρος τον ημπόδισε επικαλεσθείς τον κανονισμόν του νομοθετικού σώματος. Τα λαϊκά θεωρεία επενέβησαν τότε με τόσην βιαιότητα που εχρειάσθη να κληθή η εθνοφρουρά διά να αποκαταστήση την τάξιν. Ο Γαριβάλδι περιστοιχιζόμενος υπό του Μπορντόνε και των σοσιαλιστών, εξήλθεν επιδεικτικώς της αιθούσης και όταν έφθασεν εις την κλίμακα εξεφώνησε τον απρεπή διά την Γαλλίαν και την Εθνοσυνέλευσιν λόγον του. Αντιληφθείς ολίγον κατόπιν τον ρόλον εις τον οποίον τον είχον παρασύρει, ανεχώρησε την ιδίαν εσπέραν διά την Ιταλίαν, μένεα πνέων εναντίον των υπευθύνων της ασκόπου ταύτης περιπετείας του.
Η ατυχής αυτή υπόθεσις εφαίνετο λησμονηθείσα, όταν τα οριστικά αποτελέσματα των εκλογών παρουσίασαν ότι και τέταρτος νομός είχεν αναδείξει ως αντιπρόσωπόν του τον Γαριβάλδι. Ουδεμία ηδύνατο να χωρέση αμφιβολία ότι η προηγουμένη δήλωσις περί παραιτήσεως ίσχυε και εις την νέαν αυτήν περίπτωσιν. Αλλά, όταν η Συνέλευσις εκλήθη να αποφανθή, την 8 Μαρτίου, επί του κύρους της εκλογής, ο εισηγητής εθεώρησε προτιμότερον να χαρακτηρίση ταύτην άκυρον. Ο πρόεδρος Γκρεβύ, ο οποίος ήθελε να τηρήση μετά σεβασμού τον κανονισμόν, επρότεινε να αναβληθή η λήψις οριστικής αποφάσεως. Τότε, εν μέσω γενικής καταπλήξεως, ηγέρθη ο Ουγκώ, εζήτησε τον λόγον του. Η επέμβασίς του ήτο απροσδόκητος, διότι την 13 Φεβρουαρίου ουδεμίαν είχεν εκδηλώσει διαμαρτυρίαν διά την στάσιν της Εθνοσυνελεύσεως έναντι του Ιταλού πατριώτου.
Το νέον τούτο επεισόδιον Γαριβάλδι συνοψίζει τον τύπον των ιδεολογικών εκδηλώσεων αι οποίαι τον εγοήτευαν όταν, κατά την αντίληψίν του, δεν επρόκειτο να έχουν συνεπείας. Η έξαψις των πνευμάτων είχε κοπάσει, ο Ιταλός στρατηγός ευρίσκετο μακράν, η παραίτησίς του είχε γίνει δεκτή.
Συνεπώς δεν είχε να φοβηθή τίποτε. Ο Ουγκώ ημπορούσε να ομιλήση εν ονόματι της καθαράς ιδεολογίας, χωρίς καμμίαν επαφήν με την πραγματικότητα, διά να επιδιώξη τον συμβιβασμόν εκείνον τον οποίον αναζητεί πάντοτε ως την υψίστην επιτυχίαν, δίχως να αντιλαμβάνεται ότι το προκλητικόν ύφος του και τα επιχειρήματά του απεμάκρυναν διά παντός απ’ αυτόν την τόσον ποθητήν επιτυχίαν. Επεθύμει την ειρήνην και την ενότητα, αλλά οι λόγοι του εξαπέλυαν την καταιγίδα και την διαίρεσιν.
Όταν η Εθνοσυνέλευσις τον είδεν εις το βήμα, ενόμισεν ότι ο ποιητής επεδίωκε να προκαλέση συζήτησιν επ’ άλλου θέματος. Από τας πρώτας φράσεις του, οι αντιπρόσωποι του λαού ήρχισαν να εκνευρίζωνται, να καταλαμβάνωνται από ανυπομονησίαν. Αι ειρωνικαί και απότομοι διακοπαί επολλαπλασιάζοντο. Ο Ουγκώ έχασε γρήγορα την ψυχραιμίαν του.
Αντί να δημιουργήση συμπαθή ατμόσφαιραν διά τον φίλον του, κατέστρεψε και το ιδικόν του γόητρον, υποστηρίξας ότι ο Γαριβάλδι ήτο ο μόνος εκ των Γάλλων στρατηγών, ο οποίος δεν είχεν ηττηθή κατά τον πόλεμον.
Αι βαρύταται αυταί φράσεις προεκάλεσαν θύελλαν αγανακτήσεως. Εξαιρέσει των σοσιαλιστών, όλοι οι αντιπρόσωποι ηγέρθησαν εκ των θέσεών των και διεμαρτύροντο εντονώτατα. Όρθιοι, γύρω από το βήμα με αγρίας κραυγάς εζήτουν από τον πρόεδρον να επαναφέρη τον ρήτορα εις την τάξιν. Ακίνητος, ο Ουγκώ προσεπάθη να συνεχίση την αγόρευσίν του, η φωνή του όμως ήτο αδύνατον να ακουσθή μέσα εις το τρομερόν εκείνο πανδαιμόνιον. Η σιωπή των σοσιαλιστών τον διεφώτισε περί της πραγματικής καταστάσεως. Έπειτα από εν τέταρτον επωφελήθη της μικράς ησυχίας, επήρε την πέννα ενός στενογράφου και έγραψε μίαν σύντομον επιστολήν παραιτήσεως. Ο Ιούλιος Γκρεβύ, ολιγώτερον παρ’ όσον εφαίνετο δυσαρεστημένος, έκλεισε όλας τας εξόδους και τον ηρώτησε μεγαλοφώνως εάν εσκέφθη ωρίμως ή εάν θα ήτο προτιμότερον να αφήση διά την επομένην την οριστικήν απόφασιν. Ο Ουγκώ, κατηγανακτισμένος, απήντησεν ότι δεν θα επανήρχετο ποτέ εις την Εθνοσυνέλευσιν αυτήν, η οποία ηρνείτο να τον ακούση.
Κατόπιν εξήλθεν από την αίθουσαν, ακολουθούμενος υπό του Λουί Μπλαν και του Σελσέρ, οι οποίοι των εξώρκισαν να αναθεωρήση την απόφασίν του. Το σφάλμα του θα ήτο μεγαλύτερον εάν επείθετο εις τας συστάσεις των.
Κανείς από τους πολιτικούς φίλους του δεν τον ηκολούθησεν εις την αποχώρησίν του. Την επομένην, ο Λουί Μπλαν περιωρίσθη να είπη ολίγας συγκινητικάς λέξεις, αλλ’ ο Γαριβάλδι μόνον μετά ένα μήνα απεφάσισε να του απευθύνη ένα βραχύτατον ευχαριστήριον. Όπως η βασίλισσα Άννα της Αγγλίας εις τον «Άνθρωπον που γελά», ούτω και ο Ουγκώ είχε εξαιρετικήν τέχνην να προκαλή μεγάλας καταστροφάς με μηδαμινάς αιτίας.
Θα ημπορούσε κανείς να πιστεύση ότι ο Ουγκώ μετά την θορυβώδη παραίτησίν του θα επέστρεφεν εις το Παρίσι. Εν τoύτοις, δεν έδειξε καμμίαν διάθεσιν να επισπεύση την επάνοδόν του εις την πρωτεύουσαν, όπου είχαν αρχίσει να γίνωνται αισθηταί αι πρώται εκδηλώσεις της επικειμένης εξεγέρσεως. Ο Ουγκώ είχεν αποφασίσει να εγκασταθή εις την Αρκασόν, όταν ο αιφνίδιος θάνατος του υιού του τον ηνάγκασε να επιστρέψη.
Η κηδεία έγινε την 18ην Μαρτίου διά μέσου των οδοφραγμάτων των επαναστατών. Η δολοφονία των στρατηγών Κλεμάν Τομά και Λεκόντ, η ανακήρυξις της Κομμούνας τον έκαμαν να εννοήση ότι επανήρχιζεν η επανάστασις του Ιουνίου 1848. Ο ενθουσιασμός με τον οποίον τον υπεδέχθη ο ένοπλος λαός εφανέρωνεν ότι το κίνημα επερίμενε πολλά από τον ποιητήν. Οι εκ των ηγετών της εξεγέρσεως Φλουράν, Ροσφόρ, Πυά και Κλυζερέ ήσαν συνεργάται του «Εγερτηρίου». Η Διεθνής από εικοσαετίας εθεώρει ως ιδικόν της τον Ουγκώ και ανέμενε να κηρύξη την παγκόσμιον επανάστασιν εις την Ευρώπην. Ο ποιητής επεδοκίμαζε, εξ άλλου, το πρόγραμμα της εξεγέρσεως διότι ήλπιζε κατ’ αυτόν τον τρόπον να πραγματοποιήση ταχύτερον ένα παλαιόν όνειρόν του, να καταστήση δηλαδή το Παρίσι πρωτεύουσαν των λαών.
Την στιγμήν όμως που η Ιδέα έμελλε, επί τέλους, να εισέλθη εις την οδόν της πραγματοποιήσεως, ο Ουγκώ διησθάνθη ότι η δόξα του εκινδύνευε να υποστή τραγικήν καταστροφήν.
Όταν επληροφορήθη την αιφνιδίαν αναχώρησιν του Θιέρσου, συνοδευομένου και παρά του στρατού, όταν είδε ότι ήτο μόνος μέσα εις την αναρχουμένην πόλιν και ότι οι επαναστάται ανεζήτουν έναν αρχηγόν με ένδοξον όνομα, ο Ουγκώ έφυγεν εσπευσμένως την 20ήν Μαρτίου, συνοδευόμενος από όλους τους οικείους του, αναγγείλας ταυτοχρόνως ότι οικογενειακά καθήκοντα τον εκάλουν εις τας Βρυξέλλας διά να τακτοποιήση την κληρονομίαν του υιού του.
Του Pierre de Lacretelle Η Καθημερινή, 26 Μαΐου 1935
Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάς
Η Ελλάδα, με την ιδέα που μας φέρνει του ονομασμένου κλασικισμού σε όλη του την εντέλεια. Και ο ποιητής που συγκεντρώνει την ποίηση την τιτλοφορημένη ρωμαντική σε όλη της την απεραντοσύνη. Και όμως, καθώς ο ελληνικός νους μέσα στο πρότυπο βασίλειο του κλασικισμού που του είνε στημένος ο θρόνος του, πλουτίζεται όχι σπάνια, με δύναμη που ρωμανική θα μπορούσε να κληθή και η διάθεσή της και η τεχνοτροπία της, ανάλογα στον κόσμο του Ουγκώ βρίσκομε τόπους που θα ωνομάζοταν η ομορφιά τους κλασική. Και τα δύο φαινόμενα προσφέρονται στον παραλληλισμό του στοχαστικού από την κατάπληξη που δίνουν στα πνεύματα και από τη δύναμη να προκαλούν το θαυμασμό, μάλιστ’ απλώνοντάς τον έως τ’ ακρότατα όρια του φετιχικού φανατισμού και με όλη την επιφύλαξη και το σκεπτικισμό και των αδιάλλακτα οπαδών του κλασικισμού και των αποκλειστικά θιασωτών του νεωτεριστικού.
Όμως υπάρχει άλλη αναλογία, στενώτερη προσέγγιση που θ’ απασχολήση, κυριώτατα, το θέμα του λόγου τούτου: Η ροπή που μας παρουσιάζει τα δύο στοιχεία, Ελλάδα και Ουγκώ, τροφούς, από τους κυριωτέρους, του ρομαντισμού. Είνε το φαινόμενο που εκδηλώνεται στη ζωή και στην τέχνη, στην ηθική και στην αισθηματική αντίληψη των πραγμάτων, στη φιλοσοφία και στην πολιτική. Οι ιστορικοί το αντιτάσσουν στην ιδέα, πότε του κλασικισμού, πότε του θετικισμού, πότε του ορθολογισμού, πότε του επιστημονικού νου. Όμως ο ρωμαντισμός, πλατύτατα θεωρούμενος, αφίνει τα ίχνη του, καθώς και πάντα και στες ημέρες μας, μέσα στα κάθε λογής φανερώματα της πνευματικής ζωής.
… Οκτώβριος του 1827. Είνε η χρονολογία της συγγραφής του «Κρόμβελλ». Η χρονολογία αυτή χρησιμεύει τώρα περισσότερο ως πρόφαση για να δικαιολογηθή ο πανηγυρισμός μιας επαναστατικής ορμής που μήτε αρχίζει, μήτε αποκορυφώνεται στα 1827. Αλλά το κίνημα του ρωμαντισμού άλλη μια φορά τότε οργώνεται για νέα βλάστηση ύστερ’ από το Μπάυρον, το Σατωμπριάν, το Λαμαρτίνο, και άλλους με πολύ κοντότερα αναστήματα, βρίσκει μιαν άλλη μεγαλοφυΐα για να ξαναγεννηθή, συμβολίζεται με το Βίκτωρα Ουγκώ. Είκοσι πέντε χρόνων φοιβόληπτος, μας φέρνει τον πρόλογο του «Κρόμβελλ» ένα κριτικό τελεσίγραφο που προτάσσεται σ’ ένα ποιητικό δράμα. Η πεζογραφία του κριτικού έφαγε τους στίχους του ποιητή. Κατά περίεργη μοίρα, τα προπύλαια του ναού ελκύουν τους επισκέπτες πολύ περισσότερο από τον ίδιο το ναό. Τι πειράζει! Ο δημιουργός ποιητής βρίσκεται στον πρόλογο του Κρόμβελλ, όσο δεν ξεσκεπάζεται στο δράμα. Στα 1827 ο Βίκτωρ Ουγκώ του «Κρόμβελλ» και των «Ανατολικών» είνε ο λατρευτής του Μπάυρον και ο ζηλωτής του Σατωμπριάν, των δύο υψηλότερων ονομάτων που ευτύχησε ν’ αποκτήση ο φιλελληνισμός. Στα 1827, η Ελλάδα της Εθνεγερσίας του 21, η Ελλάδα του Καποδίστρια και του Καραϊσκάκη, του Φωρέλ και του Φαβιέρου, του Σέλλεϋ και του Εϋνάρδου, του Σάντα Ρόζα και του Γουλιέλμου Μίλλερ, η νέα Ελλάδα που τινάχτηκεν από το Μισολόγγι και από το Ναβαρίνο. Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάδα. Αιτίες και αποτελέσματα. Αλληλοϋπηρετούνται. Ο φιλελληνισμός, γνώρισμ’ από τα καρπερώτερα του ρωμαντισμού. Και ο ρωμαντισμός, με τη σειρά του, εμπνέει το φιλελληνισμό. Και ο φιλελληνισμός γεννήτορας ρωμαντικών καλλιτεχνημάτων στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στην ποίηση, στη μουσική, στη ρητορική, στην πολιτική.
Στον επικήδειο του νεκρού Μπάυρον, μέσα στο Μισολόγγι, φωλιά έως τότε ανώνυμη ψαράδων, από τότε κάστρο περιβόητο πολεμιστών, ο Τρικούπης βρίσκει ευκαιρία να σφηνώση άρθρο από τα κυριώτερα του ρωμαντικού Πιστεύω, σα να ήθελε να το βάλη μέσα στο πρόγραμμα το εθνικό του 21, αρμονίζοντάς το με την ιδέα της ελληνικής Παλιγγενεσίας, κοινή με το δόγμα του ρωμαντισμού, που είνε κ’ εκεί η ελευθερία. «Έδωκε το όνομά του εις τον αιώνα μας, λέει ο Τρικούπης για το Βύρωνα. Η ευρυχωρία του πνεύματός του και το ύψος της φαντασίας του δεν τον άφησαν να πατήση τα λαμπρά πλην κοινά ίχνη της φιλολογικής των παλαιών δόξας. Έπιασε νέον δρόμον…»
Τον ίδιο μήνα, τον Οκτώβριο του 1827 γράφονται με πύρινα γράμματα στο βιβλίο της Ιστορίας δύο γεγονότα: Ο πρόλογος του «Κρόμβελλ», η ναυμαχία του Ναβαρίνου. Από τον πρόλογο τινάζεται, άλλη μια φορά, με τα παλιά του υλικά, νεοσχηματισμένος με του ύφους το μάγεμα σαν πρωτόφερτος, ο γαλλικός ρωμαντισμός: «Είνε για μας, έλεγε κάποιος σύγχρονος, οι πλάκες του μωσαϊκού νόμου». Από το Ναβαρίνο τινάζεται στην ανεξαρτησία η Νέα Ελλάδα. Βέβαια στα μεγάλα κοινωνικά φαινόμενα τα αίτια τα γενεσιουργά ποικίλα μπορεί να είνε. Όμως η νέα Ελλάδα ξανάνθισεν από το πότισμα του ρωμαντισμού. Είνε αχτιδοβόλημα της ρωμαντικής ιδέας που κ’ εκείνη ανίσως δεν εγεννήθηκε από τον πρόλογο του «Κρόμβελλ», αλλά σαν ένα σπάνιο βόρεο σέλας, άξαφνα μ’ εκείνον εφογγοβόλησε στο μεσημβρινό ουρανό.
Ο θάνατος του Μπάυρον στο Μισολόγγι σα να δίνη την πρώτη αφορμή στον Ουγκώ –είκοσι δύο χρόνων μόλις ήταν– για να μιλήση ενθουσιαστικά για την Ελλάδα. «Εμείς, ανάμεσα σε άλλα γράφει – του χρωστούμε βαθειά ευγνωμοσύνη. Έδειξε στην Ευρώπη πως οι ποιητές της Νέας Σχολής και αν ίσως δεν λατρεύουν πια τους θεούς της κλασικής Ελλάδας πάντα θαυμάζουν ήρωές της. Και λιποτάκτες αν είνε του Ολύμπου, τουλάχιστον ποτέ δεν τις αποχωρίστηκαν τις Θερμοπύλες». Ύστερ’ από τρία χρόνια στον Οκτώβριο, καθώς είπαμε, του 1827, ξεσπά το Ναβαρίνο. Στο ομώνυμο τραγούδι του Ουγκώ, ποίημα πανώριο, καθώς το ονομάζει ο ιστορικός της εθνεγερσίας μας, ο Ιζαμπέρ, το Ναβαρίνο είνε η πόλη με τα γραμμένα σπίτια η χρυσοθόλωτη, ή σαν εμψυχωμένη λευκή Ναβαρίνα. Οι δύο Ουγκικές Ελλάδες, ρωμαντικά και οι δύο καταστόλιστες και ρωμαντικά αλλαγμένες, η Ελλάδα του Ομήρου και του Μπάυρον, δυσυπόστατη θεότης, χορεύουν επάνω στα συντρίμματα των καραβιών. Η Ελλάδα του Ομήρου υστερώτερα θα ξεδιπλωθή μέσα στις σελίδες των υστερνοτέρων των ωριμωτέρων έργων του Ουγκώ, κάπως χαωτική, όμως «από το χάος βγαίνει ο κόσμος» κράζει ένας στίχος ουγκικός – και στον Όλυμπο επάνω πολύ περισσότερο Ελλάδα των Τιτάνων και των Κυκλώπων, παρά των Ολυμπίων ουγκική, ρωμαντική, πάντα μια Ελλάδα καθρεφτισμένη σε βιβλική οραματική φαντασία. Η Ελλάδα του Μπάυρον ζωγραφίζεται με όλη τη ρωμαντική της απροσδιόριστη γοητεία στα ποιήματα των «Ανατολικών».
της Γαλλίας, Παρίσι).
Ο επινίκειος ύμνος για το Ναβαρίνο με σύμβολο στο αστραφτερό μέτωπό του δυό στίχους γοερούς από τους «Πέρσες» του Αισχύλου υψώνετ’ εκεί η πρώτη σοφά στο στίχο, στη γλώσσα, στη ρίμα, στα μέτρα, στους ρυθμούς, πλαστικά, μελωδικά, ρητορικά, τεκτονικά, ορχηστρωμένη συμφωνία, ανάμεσα στα πολυώνυμα και πολυποίκιλα εμπνευσμένα από τον αγωνιζόμενο ελληνισμό ποιήματα των συγχρόνων συναδέλφων των, ωχρά μπροστά στο ουγκικό τραγούδι και ατημέλητα στιχουργήματα, όσο και αν η Μούσα του Ουγκώ ακόμα πολύ απέχει από τη λεκτική μαεστρία και τη ρυθμική αριστοτεχνία, χαρίσματα που θα τ’ αναπτύξη ασύγκριτα στα κατόπιν έργα του. Όσοι αγαπούν το λυρισμό σαν το μεγάλο σε τετράπλατη κοίτη κύλημα του ποταμού που κι αυτός πηγάζει από τους μεγαλόστομους λυρικούς του αρχαίου κόσμου, θα βάλουν εύλογα στην ίδια τη γραμμή το «Ναβαρίνο» του Ουγκώ με τον πύθειον οίστρο των Αισχυλικών «Περσών» και με τη βακχική μανία της «Ελλάδας» του Σέλλεϋ. Ο Κανάρης, και λείποντας από τη ναυμαχία, είνε ο πρωταγωνιστής του ύμνου. Στα 1827 ο φιλελληνισμός βρίσκεται ακόμα στο μεσουράνημά του. Η ελληνική επανάσταση ανάβει τον πυρετό στη μεγάλη πανευρωπαϊκή γνώμη, προετοιμασμένη για τέτοιους ερεθισμούς από το ρωμαντισμό που είνε σε όλο του το σφρίγος. Η Ελληνική επανάσταση τροφή μοιράζει και προκοπή χαρίζει της Τέχνης.
… Ύστερ’ από λίγα χρόνια, στα 1832 και στα 1835, ο φιλελληνισμός ξεφτυσμένο ύφασμα. Καθώς συμβαίνει και για τα ωραιότερα· η συνήθεια έσβυνε τη συμπάθεια, η αντίδραση την επίδραση. Πάγωνε ο ενθουσιασμός· τα μετέωρα, σκιάχτρα. Ο Λαμαρτίνος θα γλυστρούσε από τον αιθέρα του «Τελευταίου Τραγουδιού του Αρόλδου» και της «Προσευχής για τους Έλληνες» προς την κατηφοριά, για μας του φιλότουρκου ιστοριογράφου. Τα χτυποκάρδια του Ουγκώ δεν ακούγονται· προετοιμάζεται η κοινή γνώμη για να περιπτυχθή, ύστερ’ από λίγο καιρό, τα βολταιριανά σαρκάσματα του Εδμόνδου Αμπού και άλλων. Μόνο ο Βίκτωρ Ουγκώ πιστός προσφέρει πολύτιμα τα τάματά του πάντα στο βωμό της Μνημοσύνης. Μέσα στα «Τραγούδια του Σούρουπου» που βρίσκονται περιπαθέστερα λυρικά της πρώτης του περιόδου δύο ποιήματα τιτλοφορούνται με τ’ όνομα του Κανάρη. Στον ύμνο του 1832, «Κανάρη, κράζει, σε λησμονήσαμε! Αν ίσως το όνομά σου προφερθή, ξαφνίζονται ρωτούν – Ποιος είνε αυτός ο άνθρωπος; Είνε η μοίρα των ηρώων και του μεγάλου ανθρώπου. Η δόξα σου νυχτώθηκε. Πολύ θόρυβο κάνουμε. Αλλά πια πάνε για μας της αγάπης οι φωνές, τα τραγούδια, η λατρεία. Για μια στιγμή φωνάξαμε – Η Ελλάδα! Αθήνα! Σπάρτη! Λεωνίδα! Μπότσαρη! Δημοσθένη! Κανάρη, ημίθεε φωτοδόξαστε! Τώρα σβύσαμε την αποθέωσή σου μέσα στη σκέψη μας για να χαράξουμε άλλο όνομα. Μα τι σε πειράζει εσένα η λησμονιά μας; Σου μένει, ω ναύτη, το κύμα σου, το καράβι σου, ένας πρίμος άνεμος, τ’ αστέρι του βραδιού που σε αγναντεύει, τα ταξίδια σου ανάμεσα στην ωραία φύση, τα συγκρατητά συναλλάσματα τόπων και πραγμάτων, η ελευθερία που είνε το καύχημά σου, ο γαλανός ουρανός σου, η γαλανή σου θάλασσα, οι αετοί σου, ο ήλιος σου, η γαλήνια ομορφιά των εύκρατων οριζόντων σου, η αρμονική σου γλώσσα, απαλή, ασύγκριτη, που ο καιρός την ανάμιξε με τις ιταλικές φωνές, καθώς το ρέμα της Βαΐας με το κύμα το Σαμιώτικο· γλώσσα του Ομήρου που ο Δάντης την επλούμισε με λίγα του λόγια». Βέβαια πώς ένας αυστηρός αρχαιοδίφης δεμένος με την ακριβολογία θα βρίσκη τον ποιητή περνώντας ως το τέλος το ποίημα του Κανάρη, ανερμάτιστα φανταστικό και αυθαίρετο στις εξιδανικευτικές εικόνες του· όμως ένας που γνωρίζει άνετα να περπατή μέσα στ’ αρχιτεκτονικά στριφογυρίσματα των ουγκικών στίχων, θα ρουφούσεν ακόμα μια φορά την γοητεία των. Στον ίδιο σχεδόν τόνο είνε συνθεμένο και το δεύτερο ποίημα προς τον Κανάρη, το ποίημα του 1834. «Πώς ή σκέψη μου σ’ εσέ ξαναπετά, περίφημε Έλληνα, που κανείς δε σε συλλογίζεται, εκτός από εμέ; Εμείς τους αγαπούμε τους πολεμιστές. Και σ’ εσένα αγαπητός θα είνε ο ποιητής. Γιατί ο ήρωας είνε δυνατός, και ο ποιητής είνε άγιος:
Τους βαθυστόχαστους ποιητές καμμιά πνοή δε σβύνει·
με το ηφαίστειο μοιάζουνε της Σικελίας εκείνοι.
Να τ’ αγναντέψης κάποτε βέβαια θα σούχη λάχει.
Έχουν τη λάβα στην καρδιά, στο μέτωπο τ’ αστάχι!
Του Κωστή Παλαμά, Η Καθημερινή, 27 Μαΐου 1935
