Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και τις αρχές της δεκαετίας του 1930, το κλίμα στα Βαλκάνια έμοιαζε να ομαλοποιείται. Την αλλαγή σηματοδοτούσαν μια σειρά διμερείς συνθήκες αλλά και πρωτοβουλίες πολυμερούς συνεργασίας, που έδειχναν ότι τα βαλκανικά κράτη αναζητούσαν να κατοχυρώσουν την ανεξαρτησία και την εδαφική τους ακεραιότητα με αυτόν τον τρόπο. Η Ελλάδα, ιδιαίτερα, άλλαζε διπλωματικά σελίδα, υπερβαίνοντας το πλέγμα τού έως τότε αδιεξόδου. Σημεία αυτής της νέας πορείας, η προσέγγιση με την Ιταλία, η αναθέρμανση των σχέσεων με την Αγγλία και τη Γαλλία, η αποκατάσταση φιλικών σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία αλλά και η συνεννόηση και συνεργασία με την Τουρκία. Η τελευταία, μόλις λίγα χρόνια μετά το δραματικό 1922 και τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), σηματοδοτήθηκε από ανταλλαγές επισκέψεων σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο και από την υπογραφή διμερούς συμφώνου φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στις 30 Οκτωβρίου 1930. Αλλά πώς ήταν η Τουρκία τότε; Πόσο την είχαν αλλάξει οι μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ; Στο ερώτημα αυτό κατέθεσαν τις –αποκλίνουσες, πάντως– απόψεις τους τον Οκτώβριο του 1931 ο δημοσιογράφος Γ. Ν. Σερούιος, ο οποίος είχε βρεθεί τον μήνα εκείνο στην Κωνσταντινούπολη, και ο Δ. Κ. Σβολόπουλος.
Η νέα Τουρκία
ΚΩΝ/ΠΟΛΙΣ, 17 Οκτωβρίου.― Οι Έλληνες δημοσιογράφοι οι οποίοι αντίκρυζαν διά πρώτην φοράν το θέαμα της Κωνσταντινουπόλεως από της γέφυρας του ατμοπλοίου, ακόμη και εκείνοι διά τους οποίους το θέαμα αυτό δεν ήτο πρωτοφανές, μετά κόπου συνεκράτουν την συγκίνησίν των. Παρ’ όλην την κόπωσιν και τας μερίμνας του ταξειδίου, το οποίον είχε γίνει κάπως κουραστικόν από την βαρυτάτην πρωινήν ομίχλην της Προποντίδος, και παρ’ όλας τας προσπαθείας των όπως φαίνωνται απαθείς και αμέριμνοι, οι Έλληνες δημοσιογράφοι ήτο προφανές ότι ησθάνοντο συγκίνησιν βαθυτάτην.
Διατί; Δεν ηρχόμεθα και ημείς ενταύθα διά να συντελέσωμεν το κατά δύναμιν εις την κραταίωσιν και την σταθεροποίησιν της ελληνοτουρκικής εγκαρδιότητος; Δεν είμεθα πλήρεις πρακτικών σκέψεων όσον αφορά το μέλλον και αμετακλήτων αποφάσεων όσον αφορά το παρελθόν; Δεν είχομεν πάντες υπ’ όψιν μας ότι ιδίως κατά την παρούσαν ώραν αποτελεί όχι πλέον υπόθεσιν εθνικήν αλλ’ υπόθεσιν ατομικήν ενός εκάστου η διατήρησις του ειρηνικού καθεστώτος, η ενίσχυσις διά παντός τρόπου της φιλειρηνικής ιδεολογίας, η πλήρης πραγματοποίησις των προσπαθειών τας οποίας καταβάλλουν εκατέρωθεν οι κυβερνήσεις;
Όλα αυτά είναι λαμπρά, ορθότατα και ωραιότατα. Αλλ’ υπάρχει, ως γνωστόν, μέσα εις όλους τους ανθρώπους και μία δύναμις αντίμαχος με την λογικήν, και η δύναμις αυτή δεν υπακούει εις τίποτε. Είνε το αίσθημα. Μεταξύ των Ελλήνων δημοσιογράφων υπήρχον και εθνικισταί και διεθνισταί και συντηρητικοί και σοσιαλισταί και αριστεροί και δεξιοί. Αλλ’ όλοι την στιγμήν εκείνην κατείχοντο από την ιδίαν συγκίνησιν. Όταν ο δύων ήλιος εφώτιζε τα παράθυρα των οικιών της Χρυσουπόλεως και αι πορφυρόχρυσαι ανταύγειαι διεχύνοντο μέχρι των καταφύτων λόφων, διά τους Έλληνας δημοσιογράφους η επίδειξις απαθείας είχε καταστή εγχείρημα ολίγον δύσκολον.
Ευτυχώς ήλθον προς βοήθειάν των οι Τούρκοι συνάδελφοι. Εν σημαιοστόλιστον πλοιάριον επλεύρισε το ιδικόν μας και οι Τούρκοι έσπευσαν προς ημάς με το γλυκύτερον μειδίαμα εις τα χείλη. Μας διαβεβαίωσαν ότι είνε ενθουσιασμένοι από την άφιξίν μας και προς απόδειξιν τούτου κατέβαλον όντως πάσαν προσπάθειαν όπως μας καταστήσουν όσο το δυνατόν ευχερεστέραν την αποβίβασιν. Και αι περιποιήσεις αύται των Τούρκων δημοσιογράφων υπήρξαν τόσον θερμαί και τόσον προσεκτικαί ώστε εντός ολίγου, ελαχίστου χρόνου είχεν αναπτυχθή περί ημάς η ατμόσφαιρα εκείνη της εγκαρδιότητος η οποία είνε απαραίτητος διά την πρόοδον αυτού του είδους των υποθέσεων.
Αλλ’ είνε άρα γε ειλικρινείς οι Τούρκοι απέναντί μας και η κυβερνητική πολιτική δεν έχει αντίθετον τον τουρκικόν λαόν; Επιφανής Τούρκος δημοσιογράφος ομιλών εν κύκλω Ελλήνων και ξένων συναδέλφων έλεγε μεταξύ άλλων και τα εξής λίαν ενδιαφέροντα:
— Μεταξύ της Τουρκικής Δημοκρατίας και της Τουρκικής Αυτοκρατορίας υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά: Η Αυτοκρατορία είχε πολιτικήν ιμπεριαλιστικήν και κατακτητικήν και επί της πολιτικής ταύτης εστήριζε την ύπαρξίν της, όπως γνωρίζουν πάντες. Αντιθέτως όμως η Τουρκική Δημοκρατία έχει πολιτικήν εθνικιστικήν και λαϊκήν και στηρίζει την ύπαρξίν της εις την ανάδειξιν της πολιτικής συνειδήσεως του τουρκικού λαού.
Δεν θέλομεν να κατακτήσωμεν ουδέ σπιθαμήν εδάφους, διότι τούτο μας είνε όχι μόνον άχρηστον αλλά και διά πολλούς και διαφόρους λόγους επιβλαβές. Δεν θέλωμεν να έχωμεν υπηκόους εστερημένους τουρκικής καταγωγής. Έχομεν συγκεντρώσει το μέγιστον μέρος του πληθυσμού μας εντός του εδάφους μας και επί του παρόντος καταγινόμεθα αποκλειστικώς εις την ανάπτυξιν του λαού μας και την μόρφωσιν μιας σταθεράς πολιτικής συνειδήσεως.
Είνε φανερόν ότι ταύτα λέγοντες οι Τούρκοι δεν ψεύδονται, ούτε προσποιούνται, ούτε καλύπτουν σκοπούς άλλους τους οποίους δεν ομολογούν. Απέναντί μας είνε ειλικρινείς, τουλάχιστον οι ιθύνοντες και ούτοι εν πλήρη ομοφωνία. Η έλλειψις οιουδήποτε άλλου σκοπού εις την πολιτικήν των φαίνεται τόσον καθαρά εις όλας των τας πολιτικάς πράξεις ώστε θα ήτο μάταιον εντελώς και φαντασιώδες έργον η αμφισβήτησις της ειλικρινείας των λόγων των.
Αλλ’ ο λαός, ο τουρκικός λαός τι λέγει εις όλην αυτήν την υπόθεσιν; Εν πρόχειρον βλέμμα επί πασών των εκδηλώσεων του δημοσίου βίου και της καθημερινής ζωής ακόμη είνε ικανόν να πείση και τον μάλλον δύσπιστον ότι ο τουρκικός λαός πειθαρχεί απολύτως. Δεν έχει ούτε αντίθετον γνώμην, ούτε αντίθετον αίσθημα. Δεν είμαι βεβαίως εις θέσιν να γνωρίζω αν υπάρχουν ακόμη φανατικοί αντιγνωμούντες και ποίαν επίδρασιν είνε δυνατόν να έχουν ούτοι επί των πολιτικών κατευθύνσεων του τουρκικού κράτους. Αλλ’ εκείνο το οποίον είνε βέβαιον είνε ότι η τουρκική πολιτική δεν έχει καμμίαν σχέσιν με τους τυχόν φανατικούς ή τα υπολείμματα του παλαιού ιμπεριαλιστικού ιδεώδους.
Οι δερβίσαι της Μενεμένης αποτελούν εν απλούν κρούσμα απειθαρχίας προελθόν διά λόγους θρησκευτικούς και διά να θεωρηθή τούτο ως μία εκδήλωσις αναχρονισμού και ακόμη, έχω δε πεποίθησιν εις τούτο, ως μία παραφωνία. Οι Τούρκοι θέλουν σήμερον να ζήσουν μεταξύ των άλλων εθνών ως ίσοι εις τον πολιτισμόν και καταβάλλουν πάσαν προσπάθειαν διά να το επιτύχουν. Έχουν δε επιδοθή εις τον αγώνα τούτον με τόσην σταθερότητα και τόσην ορμήν ώστε εμπνέουν εις άλλους την πεποίθησιν ότι τελικώς θα επιτύχουν.
Γ. Ν. Σερούιος, Η Καθημερινή, 20 Οκτωβρίου 1931
«Λαϊκισμός» – Ο λαός ως πολιτικός παράγων
ΚΩΝ/ΠΟΛΙΣ, 19 Οκτωβρίου.― Το Λαϊκόν κόμμα είνε, ως γνωστόν, το μόνον πολιτικό κόμμα το οποίον υφίσταται σήμερον εν Τουρκία, η μόνη πολιτική οργάνωσις. Αυτό εκπροσωπεί καθ’ όλας αυτού τας απόψεις τον πολιτικόν βίον της χώρας, αυτό συγκεντρώνει όλην την πολιτικήν δύναμιν, αυτό περιλαμβάνει όλα τα ενεργά στοιχεία της τουρκικής πολιτικής. Επομένως το πρόγραμμα του Λαϊκού Κόμματος είνε αυτό τούτο το πρόγραμμα της τουρκικής πολιτικής. Είχε τεθή, ως γνωστόν, πρό τινος χρόνου εις πράξιν μία απόπειρα προς σχηματισμόν αντιρρόπου πολιτικής δυνάμεως. Φαίνεται όμως ότι κατόπιν νεωτέρας σκέψεως το σχέδιον τούτο εγκατελείφθη, ίσως ως πρόωρον. Και απεφασίσθη η διατήρησις κατά το παρόν ενός και μόνου πολιτικού κόμματος.
Ήταν η πρώτη φορά που ψήφιζαν οι γυναίκες στην Τουρκία (AP PHOTO)
Κατεβλήθησαν κατόπιν τούτου πολλαί προσπάθειαι και εγένετο σύντονος εργασία όπως καταρτισθή εν πολιτικόν πρόγραμμα το οποίον να προσαρμόζεται όσον το δυνατόν εντελέστερον προς το πνεύμα της συγχρόνου εποχής και να ικανοποιή εξ άλλου όσο το δυνατόν πλειότερον τας ανάγκας του τουρκικού λαού. Το Λαϊκόν Κόμμα θέλει να είνε πολιτικόν κόμμα σύγχρονον αλλά ταυτοχρόνως και καθαρώς τουρκικόν. Θέλουν να έχουν κράτος εθνικόν εις το οποίον να κυριαρχή μία συνείδησις. Αλλά θέλουν να έχουν και κράτος σύγχρονον το οποίον να μη υστερή ουδενός.
Εν εκ των πρώτων μελημάτων του Λαϊκού Κόμματος είνε η καθιέρωσις ωρισμένων και απαρεγκλίτων αρχών επί τη βάσει των οποίων θα κανονίζεται του λοιπού αυστηρώς η πολιτική πορεία της νέας Τουρκίας. Πρώτη αρχή είνε ο λαϊκισμός, η ανάδειξις τουτέστι του τουρκικού λαού ως πρώτου πολιτικού παράγοντα εν τη χώρα. Κατά την δημοσία και ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου γενομένην ανάπτυξιν των αρχών του πολιτικού τούτου προγράμματος ο γενικός γραμματεύς του Λαϊκού Κόμματος ομιλών εδήλωσεν ότι δέχεται παρά των ακροατών την διατύπωσιν ερωτήσεων. Πρώτος ηγέρθη εις Τούρκος υποδηματεργάτης.
Εν Τουρκία υπήρχε παλαιός πολιτισμός, αρχιτεκτονική, φιλολογία, ποίησις, αρχαιολογία, επιστήμη. Αλλ’ ο πολιτισμός ούτος ήτο αποκλειστικόν προνόμιον της ιθυνούσης ανωτάτης τάξεως. Ο λαός ήτο εντελώς ξένος, διότι ο λαός δεν εθεωρείτο ούτε ως πολιτικός ούτε ως κοινωνικός παράγων. Όλη η πνευματική κίνησις είχε περιορισθή επί σειράν αιώνων εντός στενωτάτου κύκλου, εντός περιβάλλοντος καθαρώς αριστοκρατικού, μετείχεν δ’ αυτής κοινόν απιστεύτως ολιγάριθμον. Ουδεμία ενέργεια κατεβάλλετο υπέρ του λαού από μέρους των ιθυνόντων, τουναντίον μάλιστα κατεβάλλοντο ενέργειαι εντελώς αντίθετοι. Σήμερον καλείται ο υποδηματεργάτης να συζητήση τας αρχάς του νέου πολιτικού προγράμματος και να εκφράση την γνώμην του επ’ αυτών.
ΕΡΕΥΝΏΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΏΝ «ΕΛΕΥΘΈΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ», Χανιά).
Εις τα γραφεία των τουρκικών συναδέλφων της Κωνσταντινουπόλεως τας οποίας επεσκέφθησαν οι Έλληνες δημοσιογράφοι έχουν γίνη εγκαταστάσεις μηχανικαί μεγαλοπρεπείς και τέλειαι. Αι εφημερίδες γράφονται κατά τρόπον, όσον το δυνατόν, απλούστερον και λαϊκώτερον, εκδίδονται βιβλία εκλαϊκευτικά παντοειδών γνώσεων, προετοιμάζεται η έκδοσις μιας τουρκικής εγκυκλοπαιδείας, μεταφράσεις ξένων φιλολογικών έργον δημοσιεύονται αλλεπάλληλοι, διαλέξεις επί παντοίων θεμάτων γίνονται συνεχώς. Και ταυτοχρόνως όλαι οι οδοί αφίνονται ανοικταί εις την γυναικείαν δράσιν και ενισχύονται και ενθαρρύνονται με κάθε τρόπον αι προσπάθειαι της Οθωμανίδος γυναικός.
Αυτά όλα γίνονται προς τον μοναδικόν σκοπόν να μορφωθή ο λαός, ν’ αποκτήση πολιτικήν συνείδησιν, να συμμετάσχη ως παράγων δημιουργικός εις την εξέλιξιν της δημοκρατικής Τουρκίας. Φαίνεται ότι οι εν Τουρκία ιθύνοντες έχουν αποκτήσει την πεποίθησιν ότι άνευ της ενεργού συμμετοχής του λαού είνε αδύνατον να σταδιοδρομήση και να καταστή εθνικόν κράτος η Τουρκία. Αλλ’ εφ’ όσον επιδιώκεται να εξαρθή ο εθνικός χαρακτήρ του τουρκικού κράτους διά τόσων σύντονων μέτρων, διατυπούται αφ’ εαυτού ήδη το ερώτημα ποία θα είνε εν αυτώ η θέσις των μειονοτήτων; Εις την ερώτησιν ταύτην δίδει μίαν απάντησιν το υπό του γενικού γραμματέως του Λαϊκού Κόμματος αναπτυχθέν πολιτικόν πρόγραμμα κατά την προμνησθείσαν διάλεξιν. Το Τουρκικόν Κράτος αδιαφορεί περί των θρησκευτικών διαφορών. Δεν ενδιαφέρεται να γνωρίζη ποίον θρήσκευμα πρεσβεύει ο υπήκοός του, αρκεί να είνε καλός υπήκοος, να έχει τουρκικήν συνείδησιν και να εμφορήται υπό τουρκικής εθνικής ιδεολογίας. Οι Τούρκοι υπήκοοι κατά ταύτα δύνανται να είνε Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Ισραηλίται, Μονοφυσίται, χωρίς αυτό να ενοχλή ουδόλως το Κράτος, το οποίον θεωρεί τους πάντας ίσους. Υπάρχουν βεβαίως και άλλα σχετικά ζητήματα, αλλ’ επ’ αυτών δεν είνε δυνατόν να σχηματίση τις προχείρους γνώμας. Εκείνο το οποίον όμως είνε φανερόν και το οποίον προσπίπτει εις την γενικήν αντίληψιν αμέσως είνε ότι προς πραγματοποίησιν αυτών των αρχών καταβάλλονται προσπάθειαι τεράστιαι αι οποίαι φαίνεται ότι ήρχισαν να καρποφορούν χάρις εις την τελείαν οργάνωσιν του Λαϊκού Κόμματος.
HELLAS.GR).
Αλλ’ απέναντι μιας καταστάσεως ούτω διαμορφουμένης τι λέγει η δημοσία γνώμη της Τουρκίας, δηλαδή τι λέγει ο λαός; Η γενική κρίσις είνε ότι ο λαός υπακούει και πειθαρχεί και προσπαθεί να κάμη όσο το δυνατόν καλλίτερα εκείνα που του υποδεικνύουν. Άλλως τε δεν πρέπει να λησμονώμεν ότι μόλις προ ολίγου χρόνου ο τουρκικός λαός απέκτησε φωνήν και γνώμην. Διότι επί του προγενεστέρου φεουδαρχικού καθεστώτος είνε γνωστόν ότι δεν είχε.
Γ. Ν. Σερούιος,Η Καθημερινή, 22 Οκτωβρίου 1931
Εις τα Πατριαρχεία
ΚΩΝ/ΠΟΛΙΣ, 19 Οκτωβρίου.― Η εκ του Οικουμενικού Θρόνου διάβασις του κ. Μελετίου Μεταξάκη κατέλιπεν, ως γνωστόν, πολλά θλιβερά ίχνη. Εν εξ αυτών είνε και η εγκατάστασις ηλεκτρικού φωτισμού εντός του πατριαρχικού ναού και η αχρήστευσις των κηροστατών, οι οποίοι έχουν περιορισθή αποκλειστικώς εις την είσοδον. Αλλ’ ο νεωτερισμός ούτος δεν είνε μόνον αντίθετος προς την θρησκευτικήν παράδοσιν. Είνε κατ’ εξοχήν αντιαισθητικός. Τα παμπάλαια τέμπλα, αι θαμβόχρωμοι εικόνες των αγίων, ο από της Αγίας Σοφίας μεταφερθείς πατριαρχικός θρόνος, όλον το εσωτερικόν του ναού φωτίζεται κατά τρόπον κατ’ εξοχήν άσχημον.
Οι παλαιοί Κωνσταντινουπολίται λέγουν τώρα ότι δεν αναγνωρίζουν πλέον τον ναόν και ότι και η λειτουργία ακόμη φαίνεται ως να διεξάγεται υπό συνθήκας τελείως διαφορετικάς. Η δροσερά φωνή των ρασοφορεμένων παιδιών του χορού που ψάλλουν τα βυζαντινά τροπάρια με την θρηνώδη των μελωδίαν, αι γεροντικαί φυσιογνωμίαι των συνοδικών αρχιερέων με τα άσπρα των γένεια που στέκονται όρθιοι δίπλα εις τον πατριαρχικόν θρόνον, ο Πατριάρχης με τον ιόχρουν μανδύαν του, όλον το εσωτερικόν του ναού και όλη η λειτουργία φαίνεται ως να έχουν χάση κάτι το ουσιώδες. Η παλαιά παράδοσις δεν ενισχύεται διά μεταρρυθμίσεων νεωτεριστικών. Τουναντίον αλλοιούται και καθίσταται πτωχοτέρα εις δύναμιν.
Αλλ’ ο Πατριάρχης Φώτιος Β’, ο οποίος κατέχει σήμερον τον Οικουμενικόν θρόνον, φαίνεται πλήρης αισιοδοξίας.
Κατά την διάρκειαν της λειτουργίας κατέρχεται του Θρόνου και κάμνει «μετάνοιες» τόσον βαθειές, ώστε όλον του το σώμα κυρτούται και νομίζη κανείς ότι πρόκειται να πέση κατά γης και ν’ ακουμβήση το μέτωπόν του επί του δαπέδου. Και εις την επίπονον αυτήν στάσιν, γέρων και ασθενής, μένει επί πολλάς στιγμάς έως ότου τελειώση την προσευχήν του. Είνε φανερόν ότι κάμνει ό,τι ημπορεί διά να δώση το καλόν παράδειγμα, δηλαδή προσπαθεί να συντηρήση την θρησκευτικήν παράδοσιν διά του μόνου καταλλήλου τρόπου.
Ομιλών κατόπιν προς τους Έλληνας δημοσιογράφους εις την μεγάλην αίθουσαν του θρόνου ο Πατριάρχης εκφράζει χαράν ανυπόκριτον. Θέλη να μάθη όλα τα ονόματα και ερωτά ένα έκαστον μετ’ ενδιαφέροντος περί των εργασιών του. Και αναπτύσσων το θέμα της σημερινής καταστάσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας ευρίσκει λόγους πλήρεις αισιοδοξίας διά να δικαιολογήση τας ελπίδας τας οποίας τρέφει διά το μέλλον.
Παρακολουθεί την πολιτικήν κίνησιν της Ελλάδος, μανθάνει λεπτομερώς τα της εξελίξεως των ελληνοτουρκικών σχέσεων και ζητεί πληροφορίας μετά ζωηροτάτου ενδιαφέροντος περί των εργασιών της Βαλκανικής διασκέψεως. Νομίζει ότι δεν θα βραδύνη καθόλου ν’ ανατείλη η ρόδινη αυγή της αδελφώσεως όλων των βαλκανικών λαών, ότι αύριον ή μεθαύριον δεν είνε δυνατόν παρά να συντελεσθή αυτό το θαύμα. Το πιστεύει και το αναμένει μετά πεποιθήσεως.
Σήμερον, λέγει, η θέσις της Ορθοδόξου Εκκλησίας είνε ασυγκρίτως καλλιτέρα εν Τουρκία ή πρότερον. Και ελπίζω εις τον Θεόν ότι αύριο θα είνε ακόμη καλλιτέρα. Ελπίζω ότι ειρήνη θα βασιλεύση του λοιπού εις όλην την Βαλκανικήν και ότι οι λαοί θα εργάζωνται εν ειρήνη και ομονοία. Τι εμποδίζει την αδέλφωσιν των λαών; Η καλή θέλησις είνε ικανή να κατορθώση τα πάντα. Και λέγων τα απλά αυτά λόγια ο αγαθός γέρων κληρικός αισθάνεται συγκίνησιν βαθυτάτην και η ασθενική φωνή του τρέπει και το πρόσωπόν του φωτίζεται από την ελπίδα.
(ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΏΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΏΝ «ΕΛΕΥΘΈΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ», Χανιά).
Οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν, βεβαίως, ότι υπάρχουν ζητήματα μειονοτήτων, ότι υπάρχουν οικονομικά συμφέροντα σοβαρώτατα, ότι υπάρχουν επιδράσεις Μεγάλων, οι οποίοι ουδέποτε θα παύσουν να επιδιώκουν άσκησιν κυριαρχίας επί των μικρών. Θα υπάρχουν κόμματα, φιλοδοξίαι, αντιζηλίαι και ότι αυτά όλα είνε πολύ ισχυρότερα από τας ευχάς και τους πόθους. Αλλ’ ουδείς τολμά να διαταράξη τους οραματισμούς του Πατριάρχου, ουδείς τολμά να είπη ότι η βαλκανική αδέλφωσις είνε το δυσχερέστερον τον εγχειρημάτων υπό τας κρατούσας πολιτικάς, κοινωνικάς και οικονομικάς συνθήκας. Η βαλκανική ομοσπονδία είνε το ωραιότερον εκ των μεταπολεμικών ονείρων. Αλλ’ ο Πατριάρχης πιστεύει εις τα θαύματα. Η πίστις τα πάντα δύναται να κατορθώση, λέγει με βαθυτάτην πεποίθησιν…
— Αμήν, επαναλαμβάνουν οι δημοσιογράφοι εν χορώ.
Γ. Ν. Σερούιος, Η Καθημερινή, 23 Οκτωβρίου 1931
Το αίνιγμα των μεταρρυθμίσεων της νέας Τουρκίας του Γαζή Μουσταφά Κεμάλ
Δεν θα μας έκαμνεν ιδιαιτέραν εντύπωσιν ένα τελευταίως εκδοθέν βιβλίον του Γάλλου καθηγητού εις το πανεπιστήμιον του Αλγερίου, και συγγραφέως πολυαρίθμων άλλων έργων επί της Ανατολής, κ. Ε. Γκωτιέ, εάν δεν ήσαν πρόσφατα δύο χαρακτηριστικά γεγονότα, τα οποία κατά περίεργον σύπτωσιν έχουσιν άμεσον, αμεσωτάτην σχέσιν, με τας παρατηρήσεις του συγγραφέως των ηθών και των εθίμων των Μουσουλμάνων. Τα γεγονότα ταύτα είνε αφ’ ενός τα επισήμως και ανεπισήμως διαμειφθέντα εν Αθήναις κατά την άφιξιν των Τούρκων επισήμων Ισμέτ πασά και Ρουσδή Βέη, και τα διαμειβόμενα αφ’ ετέρου κατά τας ημέρας αυτάς εν Κωνσταντινουπόλει, επί τη εκεί μεταβάσει των Ελλήνων πολιτικών και δημοσιογράφων.
«Η νέα Τουρκία δεν έχει καμμίαν σχέσιν με την παλαιάν». «Η μεταβολή είνε ριζική». Δεν αφορά αύτη απλώς το ένδυμα και το καπέλο, αλλά «και την ψυχήν και το πνεύμα». Η Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ «κατεδίκασε οριστικώς και αμετακλήτως» συνηθείας και παραδόσεις δυόμισυ χιλιάδων ετών, και ένας νέος άνεμος αποδιωκτικός παντός ανήκοντος εις την χθες, πνέει απ’ άκρου εις άκρον της νέας Μουσουλμανικής δημοκρατίας. Νέος κόσμος, νέα ήθη, νέαι διαθέσεις, νέοι προσανατολισμοί. Νέοι ενθουσιασμοί των ευπίστων και νέαι υπερβολαί των αισιοδόξων. Ποσάκις δεν ελέχθησαν και δεν εγράφησαν και δεν επανελήφθησαν τα ανωτέρω, και δεν εχαιρετίσθησαν διά ζητωκραυγών;
Εις την βοήν του πλήθους, το οποίον συμφωνεί κατά κανόνα με ό,τι είνε ευκολώτερον, και με ό,τι του έρχεται καλύτερον, ποίος θα ηδύνατο να διακόψη και ν’ απαντήση, και ποίος θα ήτο διατεθειμένος να συζητήση εφ’ όσον ήτο γνωστόν ότι η φωνή του θα επνίγετο μέσα εις τον αλαλαγμόν του όχλου; Ευτυχώς ότι οι τοιούτου είδους παροξυσμοί δεν διαρκούν επί πολύ.
Σήμερον, οπότε ο πυρετός έχει αρκετά πέσει και η σχετική ψυχραιμία αρχίζει να επανέρχεται, αι παρατηρήσεις του Γάλλου Ανατολιστού, αι τόσον επικαίρως ερχόμεναι, δύνανται ν’ αναφερθούν και να συζητηθούν, όχι βεβαίως διά να επηρεάσουν κατά ένα οιονδήποτε τρόπον την πολιτικήν, αλλά διά να εξηγήσουν από ποία βαθύτερα αίτια προέρχεται ο σκεπτικισμός εκείνων οι οποίοι αρνούνται να συμμετάσχουν της διαδηλώσεως και να ζητωκραυγάσουν προώρως.
Αι παρατηρήσεις του Γάλλου Ανατολιστού και καθηγητού δεν είνε ταξιδιωτικαί σημειώσεις, ούτε διαπιστώσεις της στιγμής. Είνε παρατηρήσεις διά τον έλεγχον και την βεβαίωσιν των οποίων εχρειάσθη μια ζωή ολόκληρος. Παρατηρήσεις εις τας οποίας ωρμήθη από το πάθος της περιεργείας. «Όταν ένας άνθρωπος έζησε τριάντα ολόκληρα χρόνια εις στενήν επαφήν με τους Μουσουλμάνους είνε επόμενον να του εμπνεύσουν μίαν γεμάτην πάθος περιέργειαν». Τοιουτοτρόπως αρχίζει ο ίδιος την μεγάλην μελέτην του. Κατά συνέπειαν, παν ό,τι υποστηρίζει αποτελεί πεποίθησιν την οποίαν επαναλήψεις και βάσανος μιας ολοκλήρου τριακονταετίας εστερέωσαν.
Πεποίθησίν του, κατά ταύτα, αποτελούν και αι παρατηρήσεις του εκείναι αι αναφερόμεναι ειδικώς εις την νέαν Τουρκίαν του Γαζή Μουσταφά Κεμάλ. Όταν λέγει ότι αι μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ πασά είνε επιφανειακαί και δεν προχωρούν πέραν του ενδύματος, διότι έρχονται εις σύγκρουσιν με συνηθείας χιλιετηρίδων προς τας οποίας είνε αναποσπάστως συνδεδεμένη ολόκληρος η κοινωνική ζωή του Τουρκικού λαού, το λέγει διότι το πιστεύει και το αποδεικνύει. Δεν αλλάζει τόσον ευκόλως από της μιας ημέρας εις την άλλην ζωή δυόμισι χιλιάδων ετών. Πεντακόσια ολόκληρα έτη προ της εμφανίσεως του Χριστού, ο Ηρόδοτος αναφέρει τας συνηθείας τας οποίας έχουν και σήμερον οι Μουσουλμάνοι, και τας οποίας διετήρησαν έκτοτε αμεταβλήτους, εν μέσω προσπαθειών προς αλλαγήν, τόσον τεραστίαν ώστε η σημερινή νέα του Γαζή Μουσταφά Κεμάλ να θεωρήται ασήμαντος.
Ούτε λόγος δύναται να γίνη περί της σημερινής προσπαθείας του Μουσταφά Κεμάλ όπως η Τουρκία δεχθή τον Δυτικόν πολιτισμόν, όταν έχωμεν ενώπιόν μας τας τρεις κολοσσιαίας προσπαθείας, του Ελληνισμού, του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού. Την τεράστιαν προσπάθειαν του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία όχι μόνον κατά τύπους αλλά και κατ’ ουσίαν επέβαλε εις την Ανατολήν και την δύναμιν της επιστημονικής σκέψεως και τον Ελληνικόν πολιτισμόν, ποιος δύναται να την διαμφισβητήση;
Και ποίος δύναται, διατρέχων την ιστορίαν μίας ολοκλήρου χιλιετηρίδος, να διατυπώση αμφιβολίας περί της στερεότητός της; Και εν τούτοις το κολοσσιαίον τούτο οικοδόμημα, τα ερείπια των θεμελίων του οποίου ακόμη υπάρχουν, έπεσεν ως χάρτινος πύργος με την απλήν εμφάνισιν του Μωχαμέτ. Χρειάζεται άραγε και άλλο παράδειγμα προς απόδειξιν του γεγονότς ότι ο εξευρωπαϊσμός της Ανατολής δεν είνε και τόσον εύκολος;
μερικά χρόνια στην Τουρκία (SHUTTERSTOCK).
Την επιρροήν επίσης του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού ποίος τολμά να συζητήση; Και εν τούτοις την στιγμήν την οποίαν ενεφανίσθη ο Ισλαμισμός, η εκκαθάρισις επήλθε ραγδαία, διά τον απλούστατον λόγον ότι, εν αντιθέσει προς τον Χριστιανισμόν, η ανατολική ψυχή εύρε εις τον Ισλαμισμόν εκείνο το οποίον επί τόσους αιώνας ανέμενε, και το οποίον αι προαναφερθείσαι θρησκείαι δεν του έδωσαν.
Αντιλαμβάνεται κανείς κατόπιν τούτων πόσον πρόωρον είνε να ομιλή κανείς περί εξευρωπαϊσμού της νέας Τουρκίας διά των διαταγμάτων του Γαζή, και πόσον αφελές να πιστεύη εις την επικράτησιν του κεκμηκότος σήμερον Δυτικού πολιτισμού εις την Ανατολήν, τας συνηθείας της οποίας δεν ηδυνήθησαν κατά το παρελθόν να μεταβάλουν προσπάθειαι όπως αι ανωτέρω αναφερθείσαι.
Βεβαίως κανείς δεν δύναται να προΐδη το μέλλον μιας εξελίξεως, οία μάλιστα η της Νέας Τουρκίας του Μουσταφά Κεμάλ. Περί «θαύματος» πάντως δεν δύναται να γίνεται λόγος. Κατ’ ουσίαν τα σοβαρότερα πράγματα μένουν αναλλοίωτα. Και η νέα Τουρκία, όπως και η παλαιά, παραμένει πιστή εις τους πολιτικούς τύπους της Ανατολής. Μεταβάλλει άρα γε τα πράγματα πολιτικώς η αντικατάστασις του Σουλτάνου παρά του Γαζή; Ή ανατρέπει κατ’ ουσίαν την παράδοσιν η αντικατάστασις του Αραβικού αλφαβήτου διά του Λατινικού, όταν αύτη συνεχίζεται απ’ όλας τας άλλας Μουσουλμανικάς φυλάς αλλά και απ’ αυτήν ιδιαιτέρως την Τουρκικήν; Είνε μεταρρυθμίσεις επιφανειακαί, ώστε να προκαλούν, όπως λέγουν, όχι μόνον αναμονήν, αλλά επιφυλακήν.
Δεν δύναται ποτέ κανείς να θεωρήση τελειωμένην την υπόθεσιν της Ανατολής, όταν γνωρίζει εκ του παρελθόντος ότι πλειστάκις μέχρι τούδε αύτη απέθανεν και ανεστήθη. Όλοι εκείνοι οι οποίοι επίστευσαν κατά διαφόρους περιόδους εις τον οριστικόν θάνατον της Ανατολής απεγοητεύθησαν συντόμως. Είναι οι λόγοι βαθύτεροι και έχουν σχέσιν με τον δεινόν αγώναν τον οποίον από αιώνων διεξάγουν οι δύο πολιτισμοί. Ο πολιτισμός της Δύσεως και ο πολιτισμός της Ανατολής. Αγώνα τον οποίον και σήμερον ακόμη βλέπουν τινές ανανεούμενον και εις την εγγύς και εις την Άπω Ανατολήν.
Ποία η θέσις της Νέας Τουρκίας, της Μουσουλμανικής Τουρκίας εις τον αγώνα τούτον; Όταν το τεράστιον έργον του Μεγάλου Αλεξάνδρου έπεσε καθ’ ον τρόπον έπεσε, δυνάμεθα σοβαρώς να υπολογίζωμεν, εις την περίπτωσιν μιας νέας αφυπνίσεως της Ανατολής, επί των διά διαταγμάτων μεταρρυθμίσεων του Γαζή Μουσταφά Κεμάλ;
via GETTY IMAGES).
Εις το τέλος του εξαιρετικώς ενδιαφέροντος βιβλίου του ο Γάλλος καθηγητής κ. Γκαντιέ εξετάζει, και ειδικώτερον εις τας παρατηρήσεις του επί των εξελίξεων του εικοστού αιώνος, το ζήτημα των μεταρρυθμίσεων της Νέας Τουρκίας του Γαζή. Η Τουρκία του Κεμάλ, λέγει, διά να προχωρήση γοργότερον προς τον εξευρωπαϊσμόν της, και διά να ανταποκριθή πληρέστερον εις τας αξιώσεις του Δυτικού πολιτισμού κατήργησε, αντιθέτως προς την Αίγυπτον, δι’ ενός διατάγματος το Αραβικόν αλφάβητον και εισήγαγε το Λατινικόν. Μεγάλη απόφασις. Εις έναν τόπον μουσουλμανικόν ο οποίος μέχρις της χθες ακόμη απετέλει την έδραν του Καλιφάτου, η απόφασις αύτη δεν είνε παρά μία ρήξις προς το Κοράνιον, μία προσβολή προς την γλώσσαν του Αλλάχ. Τας συνεπείας της αποφάσεως αυτής κανείς δεν δύναται ακόμη να υπολογίση. Πάντως η πρώτη συνέπεια, δηλαδή η σύγκρουσις της Τουρκικής και της Αραβικής φυλής επήλθε χωηρά, απειλητική και αγνώστων επακολούθων. Πρέπει να γνωρίζει τις το βάθος του θρησκευτικού αισθήματος της Ανατολής, διά ν’ αντιληφθή την γενικωτέραν σημασίαν της εξ αφορμής της αλλαγής της γλώσσης του Κορανίου επελθούσης διαστάσεως μεταξύ των δύο Μουσουλμανικών φυλών, της Τουρκικής και της Αραβικής.
Δεν είνε η υπόθεσις της Θρησκείας απλή και δευτερεύουσα, όπως είνε εις την Δύσιν σήμερον. Εις τας Ανατολικάς κοινωνίας η θρησκεία είνε το παν. Εάν την αφαιρέσητε, δεν μένει τίποτε. Ιδιαιτέρως εάν ο Μουσουλμάνος της Ανατολής θιγή εις το θρησκευτικόν του αίσθημα προσβάλλεται ατομικώς και πληγώνεται ψυχικώς. Δεν είνε εύκολον εις μίαν κοινωνίαν της οποίας η θρησκεία απετέλεσε και αποτελεί από χιλιετηρίδων τον μόνον συνδετικόν κρίκον, δεν είνε εύκολον να καταφέρωνται παρόμοια πλήγματα. Η ιστορία τουλάχιστον αναφέρει ότι ποτέ ταύτα δεν είχον αποτέλεσμα και αείποτε υπήρξαν αφορμαί γενικωτέρων ανωμαλιών.
Η άλλη ουσιώδης μεταρρύθμισις εις την νέαν Τουρκίαν του Γαζή είνε η χειραφέτησις της γυναικός. Μία πραγματική επανάστασις. Διά διατάγματος αφηρέθη η καλύπτρα, σημείον της γυναικείας υποδουλώσεως και κατωτερότητος. Κυνωνικόν καθεστώς χιλιετηρίδων εκτυπήθη ριζικώτατα. Δεν εξετάζωμεν ενταύθα το καλόν ή το κακόν, το σκόπιμον ή το ωφέλιμον του κινήματος από της απόψεως ενός Ευρωπαίου. Διαπιστούμε μόνον τον κλονισμόν των πλέον εσωτερικών αισθημάτων τον οποίον το μέτρον τούτο επέφερε, και του οποίου κριτής ουδείς άλλος πλην του χρόνου δύναται να είνε.
(Photo by Daily Mirror/Tom Grant/MIRRORPIX/MIRRORPIX VIA GETTY IMAGES).
Δεν έχει καμμίαν σημασίαν εάν αι ανακαινίσεις του Γαζή εις την νέαν Τουρκίαν δεν εσημείωσαν μέχρι τούδε την αντίδρασιν την οποίαν η αναστάτωσις της Μουσουλμανικής ψυχής έπρεπε να προκαλέση. Εις μίαν χώραν στρατιωτικής πειθαρχίας, η εφαρμογή οιωνδήποτε μέτρων είνε ευκολωτάτη και αι αντιρρήσεις σπανιώταται. Τούτο όμως δεν πρέπει να ερμηνευθή ως παραδοχή και ως μεταβολή πραγματική. Πουθενά αλλού δεν είνε τόσον αβεβαία η αύριον όσον εις την Ανατολήν των θρησκευτικών φανατισμών και των πλέον τολμηρών ενοράσεων.
Αι μεταρρυθμίσεις τας οποίας εισήγαγεν ο Μέγας Αλέξανδρος πόσον νομίζετε ότι διήρκεσαν; Χίλια και πλέον έτη. Μαζί με τον Δαρείον η Ανατολή είχεν αποθάνει δι’ όλον τον κόσμον οριστικώς και αμετακλήτως. Ολόκληρος η Ασία δεν ήτο τότε παρά μία επαρχία της Δύσεως. Τίποτε δεν εφαίνετο το οποίον να κλονίζη την επιβολήν του ελληνικού πνεύματος το οποίον εξεπροσώπει τότε τον Δυτικόν πολιτισμόν. Και εν τούτοις, μετά χίλια ολόκληρα έτη η Ανατολή αυτή ανεστήθη και εκπολιτιστικαί μεταρρυθμίσεις ανετράπησαν από της μίας ημέρας εις την άλλην. Έχει δώσει τοιαύτα παραδείγματα επί του ακαταβλήτου της εις το παρελθόν η μυστηριώδης αύτη ήπειρος, ώστε να γεννούν τας πλέον μελαγχολικάς σκέψεις αι αισιοδοξίαι όλων εκείνων οι οποίοι βλέπουν την στερεότητα και την μονιμότητα εις τας κεμαλικάς μεταρρυθμίσεις της Νέας Τουρκίας.
Και εις αυτάς ακόμη τας επουσιώδεις μεταρρυθμίσεις βλέπουν όλοι εκείνοι οι οποίοι εκ του πλησίον εμελέτησαν τους Μουσουλμάνους, το ακατόρθωτον της επικρατήσεώς των. Αυτή αύτη επί παραδείγματι η ενδυμασία του Ανατολίτου δεν αποτελεί απλήν συνήθειαν πολλών εκατονταετηρίδων. Αποτελεί ταυτοχρόνως και εξωτερικήν εκδήλωσιν της ζωής του Μουσουλμάνου. Το φέσι είχε τον λόγον του και δεν δύναται ν’ αντικατασταθή με το κασκέτο ή με οιοδήποτε άλλο καπέλλο. Διότι πώς είνε δυνατόν με οιοδήποτε άλλον κάλυμμα της κεφαλής να προσευχηθή ο Μουσουλμάνος φέρων την κεφαλήν του επί της γης; Πώς δύναται ν’ αφαιρέση τα υποδήματά του διά να εισέλθη εις το τζαμί; Πώς δύναται να καθήση όπως έχει συνειθίσει και όπως από την συνήθειαν έχει διαμορφωθεί το σώμα του με τα ευρωπαϊκά ενδύματα;
Αυταί καθ’ εαυταί αι κεμαλικαί μεταρρυθμίσεις καθιστούν προβληματικόν το μέλλον των. […] Δεν έχει καμμίαν σημασίαν η διάλυσις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ο πολιτικός θάνατος του Μουσουλμανικού Κράτους. Εις την Ανατολήν η ζωή και ο θάνατος πάντοτε διαδέχονται αλλήλους. Την στιγμήν κατά την οποίαν διαπιστώνει κανείς την κατάρρευσιν και την εξαφάνισιν, βλέπει την ζωήν να αναφαίνεται ζωηροτέρα ή κατά το παρελθόν.
Δ. Κ. Σβολόπουλου, Η Καθημερινή, 25-26 Οκτωβρίου 1931
*Κεντρική φωτογραφία: Ο Κεμάλ Ατατούρκ τον Οκτώβριο του 1927 (AP PHOTO).
