Γόνος οικογένειας προκρίτων και αγωνιστών της Επανάστασης του 1821 και πέντε φορές πρωθυπουργός στο διάστημα 1885-1905, ο Θεόδωρος Δηληγιάννης υπήρξε μία από τις προσωπικότητες που σφράγισαν την πολιτική ζωή της χώρας την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα και τα πρώτα χρόνια του 20ού. Το όνομά του είναι στενά συνδεδεμένο με τη χρεοκοπία του 1893 και τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, ενώ εποχή άφησαν οι αντιπαραθέσεις του με τον Χαρίλαο Τρικούπη. Πολέμιος των χαρτοπαικτικών λεσχών, δολοφονήθηκε το 1905 μπροστά στη Βουλή από έναν ονομαστό χαρτοπαίκτη της εποχής.
Οι αναμνήσεις του δημοσιογράφου της Καθημερινής που υπογράφει ως Κ. Ι. Κ. δεν σκιαγραφούν μόνο την προσωπικότητα του Δηληγιάννη. Καταγράφουν, παράλληλα, τους όρους διεξαγωγής της πολιτικής διαπάλης στο μεταίχμιο των δύο αιώνων. Στην εποχή που μια φράση του κατά την προεκλογική περίοδο –«ο συνδυασμός μας θα βγει κορδόνι»– έδωσε στο κόμμα του το παρωνύμιο Κορδόνι, στην εποχή των διαδηλώσεων για τη γλώσσα (8/11/1901), που έμειναν στην ιστορία ως «Ευαγγελικά», καθώς και εκείνων που σχετίζονταν με το ποιο από τα ισοψηφήσαντα στις εκλογές του 1902 κόμματα –του Θ. Δηληγιάννη ή του Ι. Θεοτόκη– θα σχηματίσει κυβέρνηση (19-21/11/1902), οι οποίες έμειναν στην ιστορία ως «Σανιδικά».
Ο Θ. Δηληγιάννης με φουστανέλλαν και φράγκικα
Οι παλαιότεροι φίλοι του Θ. Δηληγιάννη είχον πάντοτε ανέκδοτά του διά ν’ αφηγούνται λίαν χαρακτηριστικά του βίου του και της πολιτικής του δράσεως.
Όταν η οικογένεια των Δεληγιανναίων, φεύγουσα τας σφαγάς των Τούρκων κατά την Επανάστασιν του 1821, έσπευσε να εγκαταλείψη τα Λαγκάδια της Γορτυνίας, ο Θεόδωρος Δηληγιάννης ήτο νήπιον. Μέσα εις την ζάλην της αναχωρήσεώς των εκ της πατρώας γης, η ψυχοκόρη ελησμόνησε το νήπιον εις την κούνια του και μόνον μακράν εις τον δρόμον το ενεθυμήθησαν. Έσπευσαν τότε πάλιν έφιπποι εις τα Λαγκάδια και εύρον τον Δηληγιάννην ησύχως κοιμώμενον, τον εσήκωσαν από την κούνια, τον εφόρτωσαν εις το άλογο και έφυγαν όλοι προς τον Αχλαδόκαμπον. Εκεί δε έμαθε ο Δηληγιάννης και τα πρώτα του γράμματα από τον παπά του χωρίου.
Κατά την άφιξιν του βασιλέως Όθωνος εις το Ναύπλιον, η μητέρα του μικρού Δηληγιάννη τον ωδήγησεν εις την υποδοχήν του και εις ένα μεγάλον πίνακα της εποχής εκείνης, εικονίζοντα τα της αποβάσεως του Όθωνος, φαίνεται κοντά στη βρύση ο μικρός Δηληγιάννης φουστανελλοφορών.
Με την φουστανέλλαν του ήλθε ως φοιτητής ο Θ. Δηληγιάννης εις τας Αθήνας και πτωχός ως ήτο εκάθητο εις εν δωμάτιον με τους συγγενείς του Κάββαν και Χαραλάμπην στους Αέρηδες. Εκεί μία νύκτα άγνωστοι του έκλεψαν την φουστανέλλαν του και επειδή ήτο δαπανηρά η προμήθεια νέας τοιαύτης, ο Δηληγιάννης με τα ολίγα του χρήματα ηγόρασε φράγκικα και έκτοτε ενεφανίσθη εις το Πανεπιστήμιον με φράγκικα και με αυτά διωρίσθη γραφεύς εις το υπουργείον των Εσωτερικών διά να σπουδάζη με τον γλίσχρον μισθόν του αυτός και οι αδελφοί του Νικόλαος και Κωνσταντίνος.
Οι Γορτύνιοι έτρεφον αγάπην και αφοσίωσιν εξαιρετικήν προς τον Γέρω του Μωρηά, ως τον απεκάλουν. Όταν κάποτε ο Δηληγιάννης συνοδευόμενος από τον Κυριακούλην Μαυρομιχάλη και άλλους έκαμε περιοδείαν εις την Θεσσαλίαν, έφθασε εις τον Βόλον και ητοιμάζετο να επισκεφθή την Λάρισσαν.
Οι εκεί φίλοι του όμως την τελευταίαν στιγμήν τον απέτρεψαν να μεταβή εις Λάρισσαν, φοβούμενοι ότι, λόγω τοπικών αντιζηλιών, δεν θα εγίνετο καλή εις αυτόν υποδοχή. Επρόκειτο ούτω να ματαιωθή το ταξείδι εις την Λάρισσαν. Οι εκεί όμως Πελοποννήσιοι και ιδίως οι μικροί Γορτύνιοι υποδηματοκαθαρισταί, θέλοντες να φέρουν τον αρχηγόν των εις την Λάρισσαν, προέβησαν εις σχετικά διαβήματα, έκαμναν έρανον, πρωτοστατούντος ενός 12ετούς Μήτσου πρώτου καταβαλόντος 10 δρχ. και ετηλεγράφησαν εις Βόλον προς τον Δηληγιάννην ότι τον αναμένουν «τα παιδιά» της Γορτυνίας. Ο γέρων Κορδονάρχης δεν εδίστασε τότε. Μετέβη εις Λάρισσαν, οι μικροί συμπολίται του με αμάξια, που ενοικίασαν, τον υπεδέχθησαν εις την είσοδον της πόλεως και η υποδοχή που του έκαμαν υπήρξε πραγματική αποθέωσις.
Τότε δε διά της συμφιλιώσεως του καπετάν Γαράφη, παλαιού του φίλου, με τους Καρτάληδες εξησφάλισε την επιτυχίαν ολοκλήρου του κορδονικού συνδυασμού.
Περί τα τέλη του βίου του, ο Δηληγιάννης εδοκίμασε πικρίαν με την «αποστασίαν» του ανεψιού του κ. Αλεξ. Ζαΐμη. Μετά τον πόλεμον του 1897 και την ανακωχήν, ο Βασιλεύς Γεώργιος Α’ εκάλεσε τον κ. Ζαΐμην, ως πρόεδρον της Βουλής, ίνα τον συμβουλευθή διά τον σχηματισμόν της νέας Κυβερνήσεως και την διάλυσιν της Βουλής.
Ο Δηληγιάννης ήλπιζε ότι ο κ. Ζαΐμης θα υπεδείκνυε εις τον Βασιλέα ότι εις τον εκ Γόρτυνος πολιτευτήν ώφειλε να δώση την διάλυσιν, ως ηγέτην της μείζονος μερίδος της Βουλής.
Παρά τας ελπίδας του όμως ταύτας, ο κ. Ζαΐμης ανέλαβεν ο ίδιος την Κυβέρνησιν και διέλυσε την Βουλήν, ενεργήσας τας εκλογάς του 1899, καθ’ ας ανεδείχθη πλειοψηφούν το ορφανόν αρχηγού Τρικουπικόν κόμμα, το οποίον υπό τον Γ. Θεοτόκην εσχημάτισε νέαν Κυβέρνησιν.
Τούτο έφερε βαρέως ο Θ. Δηληγιάννης και διά τούτο δεν εσυγχώρησε τον «αποστάτην» ανεψιόν μέχρι του θανάτου του.
Η Καθημερινή, 27 Μαρτίου 1931
Μια ιστορική Καθαρά εβδομάς
Οταν μετά τας εκλογάς του 1890 ο Θεόδωρος Δηληγιάννης ήλθε πανίσχυρος πρωθυπουργός, η επί της οδού Ζήνωνος οικία του ήτο κέντρον λαϊκών εκδηλώσεων, ο δε εξώστης της, οπόθεν ο Δηληγιάννης συνήρπαζε τα πλήθη, παρέμεινεν ιστορικός, διότι από εκεί ηκούσθησαν και λόγοι πολιτικοί υπέρ των θεσμών και απειλαί του Κορδονάρχου κατά του Στέμματος και ύμνοι προς την λαϊκήν κυριαρχίαν.
Μίαν νύκτα ομάς διαδηλωτών έφθασε κάτωθεν του εξώστου της οδού Ζήνωνος και ήρχισε ψάλλουσα ένα τραγούδι εκλογικόν, του οποίου τους στίχους συνέθεσεν ο Δ. Βερούτης και είχε τονίση ο αλησμόνητος Κόκκινος. Εις την ομάδα εκείνην μετείχον ο Θ. Καραγιαννόπουλος, ο Παν. Πετράκης, ο Θ. Κασσιάδης, ο Δ. Αναγνωστόπουλος, ο Π. Ζεκάκης, ο Κ. Στάγγαλης, ο Δ. Παπαγεωργίου, ο Αναστ. Τσαγγάρης και άλλοι τραγουδισταί, θαυμασταί του γέροντος Κορδονάρχου και πολιτικοί του φίλοι. Με μανδολίνα και κιθάρες ετραγούδησαν κάτωθι της οικίας του Δηληγιάννη το νέον αυτόν εκλογικόν άσμα, μερικοί στοίχοι του οποίοι διεσώθησαν.
«Δέξου το, Γέρω του Μωρηά
της δόξης το στεφάνι,
Αφού ο φίλος σου Λαός
Πεια νικητής εφάνη.
Με θρίαμβο και με χαρά
Η Κυριακή χαράζει
Χαράς ακούεται φωνή
“κορδόνι” να φωνάζη.
Πού είνε η “δάφνες”, η “εληές”;
Η “άγκυρα” πού είνε;
Όλα εβουβαθήκανε,
Όλα θαμμένα είνε!».
Η λαϊκή μούσα, καταδικάζουσα τα λοιπά εκλογικά σύμβολα «δάφνην», «εληάν» του Τρικούπη και «άγκυραν» των ανεξαρτήτων, ύμνους προσέφερεν εις το Κορδόνι και τον νικητήν αρχηγόν. Αλλ’ η νίκη του Κορδονάρχου δεν διήρκεσε επί πολύ. Την Καθαράν Δευτέραν του 1892 ο βασιλεύς Γεώργιος απέστειλε περί την 4ην μ.μ. τον τότε ιδιαίτερον γραμματέα Καλλίνσκην προς τον οίκον της οδού Ζήνωνος και παρήγγειλεν εις τον πρωθυπουργόν του ότι αίρει την εμπιστοσύνην του, διότι η Κυβέρνησις ευρίσκεται εν δυσαρμονία προς την λαϊκήν γνώμην. Η οικονομική κατάστασις ήτο δύσκολος, ο λαός εδυσφόρει, η λίρα και το φράγκον υψούντο συνεχώς και η πτώχευσις ήτο επί θύραις. Ο Δηληγιάννης απήντησε εις τον βασιλέα διά του Καλλίνσκη ότι η Βουλή θ’ αποφασίση περί της τύχης της Κυβερνήσεως, ως οι Κοινοβουλευτικοί θεσμοί διαγράφουν. Πλήθος πολύ συνεκεντρώθη την εσπέραν εκείνην εις την οικίαν του πρωθυπουργού, με αγανάκτησιν δε οι πολίται εξεφράζοντο κατά του Στέμματος και πολλοί ηπείλουν και στάσιν να κάμουν και ανταρσίαν.
Ο Δηληγιάννης όμως, σεβόμενος τους θεσμούς και το συνταγματικόν πολίτευμα, θέλων να μείνη εις την θέσιν του, συνέστησε από του εξώστου εις τους φίλους του να διαλυθούν και να ησυχάσουν.
— Είμεθα όλοι πιστοί του Συντάγματος φρουροί, και πρώτος ο βασιλεύς, είπεν ο Δηληγιάννης. Και διά τούτο συνιστώ εις πάντας να αφίσουν εις τους υπευθύνους να διευθετήσουν ό,τι ο Ανεύθυνος άρχων αποφασίση!
Ο Δηληγιάννης εκήδετο ειλικρινώς των θεσμών. Αντί να τεθή επί κεφαλής του λαού και να ηγηθή αντιδυναστικής κινήσεως, προσήλθε την επομένην εις την Βουλήν, εξέθηκε τα διαμειφθέντα μεταξύ αυτού και του γραμματέως του βασιλέως και εζήτησε ψήφον εμπιστοσύνης. Η Βουλή με 170 ψήφους εξέφρασε την εμπιστοσύνην της προς αυτόν και την Κυβέρνησίν του και ο Δηληγιάννης με τους βουλευτάς του και με τον λαόν εν διαδηλώσει μετέβη εις τον οίκον του επί της οδού Ζήνωνος. Την επομένην ο βασιλεύς Γεώργιος, ήτοι την 18ην Φεβρουαρίου 1892, διά διατάγματος έπαυσεν την Κυβέρνησιν Δηληγιάννη, συμφώνως με το άρθρον του τότε Συντάγματος, ότι ο βασιλεύς διορίζει και παύει τους υπουργούς του. Ο Δηληγιάννης δεν παρητήθη, ως έχων την δεδηλωμένην, αλλά και παυθείς δεν επανεστάτησεν. Υπέκυψε με την ογκώδη του πλειοψηφία εις το Σύνταγμα και τους θεσμούς.
Την νέαν Κυβέρνησιν εσχημάτισεν ο Κ. Κωνσταντόπουλος και αργότερον ο Τρικούπης, επί της Κυβερνήσεως του οποίου επήλθε και η πτώχευσις.
Όταν όμως μετά τας εκλογάς του Μαΐου του 1895 ο Θεόδωρος Δηληγιάννης ήλθε πάλιν πανίσχυρος και κληθείς να σχηματίση Κυβέρνησιν ανήλθεν εις τα Ανάκτορα εν διαδηλώσει των πολιτών, ευρέθη απέναντι του βασιλέως Γεωργίου.
— Μεγαλειότατε, είπεν. Ο λαός διά της ψήφου του έδειξεν ότι παρακολουθεί τας ενεργείας του Στέμματος και τον τρόπον καθ’ ον τούτο ασκεί τα εκ του Συντάγματος δικαιώματα. Ό,τι εγένετο, είπεν ο Δηληγιάννης, προ τινός ανήκει εις την ιστορίαν. Αλλ’ η ιστορία είνε ο γνώμων περί της εφαρμογής των κοινοβουλευτικών θεσμών και του Συντάγματος!
Ο βασιλεύς ανεγνώρισε τότε την νομιμοφροσύνην του Δηληγιάννη και του ανέθηκε την Κυβέρνησιν, ως δείγμα δε της προς αυτόν συμπαθείας του απέστειλε, κατά την Πρωτοχρονιά του 1897, ολίγον δηλαδή προ της αποστολής του στρατού υπό τον Βάσσον εις Κρήτην και τον πόλεμον με την Τουρκίαν, δύο πολύτιμα βάζα ως δώρον, διά τα οποία ο «Ρωμηός» έγραφε:
«Βάζα, βάζα, των βαζώ,
δώρον Γεωργίου πρώτου,
που θα βλέπη κάθε ζω
και θα κάνει το σταυρό του!»
Ο βουλευτής Πλατούτσας και βαπτιστικός του Δηληγιάννη, ιδών τα βασιλικά βάζα εις το μπαλκόνι του πρωθυπουργού, του είπε με την γνωστήν του ελευθεροστομίαν:
— Φοβού τους Δαναούς, κ. Πρόεδρε, και δώρα φέροντας!
Και ο Δηληγιάννης έσπευσε να απαντήση, ώστε οι λόγοι του ν’ ακουσθούν:
— Μη λησμονείτε όμως και τον Δούρειον ίππον!
Ο εκ Γόρτυνος πολιτευτής, υπενθυμίζων προς το Στέμμα την στιγμήν εκείνην τους εις την κοιλίαν του Δουρείου ίππου ενόπλους, είχε προφανώς υπ’ όψει την Καθαράν Δευτέραν του 1892. Αλλ’ ο Δηληγιάννης ηπείλη μόνον. Δεν εξετέλει τας απειλάς, όταν επρόκειτο περί των θεσμών.
Η Καθημερινή, 28 Φεβρουαρίου 1931
Μία ειρηνική άλωσις της Βουλής
Οταν άλλοτε τα πολιτικά κόμματα εις τον μεταξύ των ανταγωνισμόν είχον το βουλευτήριον ως κύριον έδαφος προς δράσιν, δεινοί διεξήγοντο αγώνες όχι μόνον προς άλωσιν του περιεχομένου της Βουλής, δηλαδή των βουλευτών, αλλά και αυτού του κτιρίου ακόμη.
Ένα επεισόδιον το οποίον συνέβη προ τριάκοντα περίπου ετών, χαρακτηρίζει αρκετά τα πολιτικά πράγματα της εποχής εκείνης και παρέχει εικόνα του πείσματος, μεθ’ ου διεξήγοντο οι κοινοβουλευτικοί αγώνες, χωρίς βέβαια να θίγουν και τους περιφήμους «θεσμούς», υπέρ ων ανέκαθεν επρομάχει ο εκ Γόρτυνος πολιτευτής Θ. Δηληγιάννης.
Μετά τα πρώτα «σανιδικά», ήτοι μετά τας εκλογάς του 1902, τας οποίας ενήργησε η κυβέρνησις του κ. Αλεξάνδρου Ζαΐμη, ο αρχηγός του Εθνικού Κόμματος Θ. Δηληγιάννης, εξασφαλίσας την επιτυχίαν ολοκλήρου του «κορδονικού» συνδυασμού εις την πρωτεύουσαν, διεξεδίκει και με τας σανίδας ακόμη την αρχήν. Ο Βασιλεύς Γεώργιος, με την συνήθη του πολιτικήν ευστροφίαν, εκάλεσε αμέσως τον Θ. Δηληγιάννην και ανέθηκεν εις αυτόν την κυβέρνησιν, ενώ οι περί τον Γ. Θεοτόκην, τον παραιτηθέντα προ τινός κατά τα «Ευαγγελικά» πρωθυπουργόν, ισχυρίζοντο ότι είχον αυτοί την πλειοψηφίαν εκ των εκλογών.
Η πρόσκλησις του Δηληγιάννη εις την αρχήν επέδρασεν επί των βουλευτών και μερικοί εκ των «αχρωμάτιστων» έσπευσαν να δηλώσουν φιλίαν εις τον νέον πρωθυπουργόν. Πριν εμφανισθή λοιπόν εις την Βουλήν η κυβέρνησις Δηληγιάννη, εξησφάλισε μικράν εκ βουλευτών πλειοψηφίαν και αν τούτο ήτο αρκετόν, δεν επέτρεπεν εν τούτοις ν’ αφεθή εις τους αντιπάλους το βουλευτήριον. Διότι οι αντιπολιτευόμενοι, με αντιπρόεδρον της παλαιάς Βουλής τον κ. Λεωνίδαν, διετήρουν ολόκληρον το εξ υπαλλήλων ομοφρόνων επιτελείον των εις την Βουλήν και κατείχον το βουλευτήριον με διευθυντήν τον ανεψιόν του Δηληγιάννη Ανδρέαν Φαρμακόπουλον, εχθρόν του όμως πολιτικόν, και διεκπεραιωτήν τον κ. Μιλτ. Λιδωρίκην, μετέπειτα δε βουλευτήν Δωρίδος. Οι Θεοτοκικοί ούτοι υπάλληλοι, κατά τον ισχύοντα τότε κανονισμόν, θα παρέμενον εν ενεργεία μέχρι της εκλογής του Προέδρου της Βουλής. Τούτο όμως δεν ήτο διά την νέαν κυβέρνησιν ικανοποιητικό. Και αφ’ εσπέρας, πριν συνέλθη εις πρώτην συνεδρίασιν η νέα Βουλή, επεδιώχθη η άλωσις του βουλευτηρίου και η εγκατάστασις ως προσωρινού Προέδρου της Βουλής του γηραιοτέρου των βουλευτών, του εκ Λευκάδος βουλευτού Τσαρλαμπά, παλαιού φίλου του Θ. Δηληγιάννη. Υπήρχεν όμως και εις την αντιπολίτευσιν γηραιός βουλευτής, ο εκ Κεφαλληνίας βουλευτής Τραυλός, όστις, ως Επτανήσιος, εγνώριζε τα της ηλικίας του Τσαρλαμπά και επέμεινεν ότι αυτός είναι πρεσβύτερος εκείνου. Ώφειλε συνεπώς, κατά τον κανονισμόν, να εγκατασταθή ο Τραυλός ως προσωρινός Πρόεδρος. Αλλ’ αυτό δεν συνέφερεν εις την κυβέρνησιν. Από της νυκτός ο τότε Διευθυντής της Αστυνομίας Ιωάν. Γενήσαρλης, ταγματάρχης του Πυροβολικού, ειδοποίησε κατά διαταγήν των υπουργών Εσωτερικών Κυρ. Μαυρομιχάλη και Δικαιοσύνης Αντ. Ζυγομαλά, τον παλαιόν διευθυντήν της Βουλής Ανδρ. Φαρμακόπουλον, να παραδώση εις αυτόν τας κλείδας της Βουλής.
Μετά τινάς αντιρρήσεις, η Βουλή παρεδόθη εις την αστυνομίαν και ετέθη φρουρά παρ’ αυτής εις τας δύο κεντρικάς θύρας και τον περίβολον. Μετ’ ολίγον όμως, ο παλαιός αντιπρόεδρος κ. Λεωνίδας με τους υπαλλήλους της Βουλής εισήλθε και εγκατέστησεν εκ νέου αυτούς εις τα γραφεία, ειδοποιήθη δε και ο παλαιός βουλευτής Τραυλός να έλθη από την νύκτα εις το βουλευτήριον ως προσωρινός Πρόεδρος και να αναλάβη τα καθήκοντά του.
Η κυβέρνησις όμως δεν εφαίνετο διατεθειμένη ν’ ανεχθή την στάσιν αυτήν της αντιπολιτεύσεως προς άλωσιν κατά τοιούτον τρόπον του βουλευτηρίου.
Απέστειλε πολλούς εμπίστους της, μεταξύ των οποίων ήσαν ο μετέπειτα συντάκτης των πρακτικών της Βουλής και βουλευτής Καλαβρύτων αργότερον Γεώργιος Τσίμας, πολλοί αστυνομικοί και αυτός ο υπουργός της Δικαιοσύνης Αντ. Ζυγομαλάς, διά να καταλάβουν το βουλευτήριον. Με λοστούς διέρρηξαν σχεδόν την κυρίαν είσοδον της Βουλής, εισέβαλον περί την 2αν πρωινήν εις τον κήπον του κτιρίου και απ’ εκεί με κλίμακας ανήλθον εις την ανατολικήν ταράτσαν. Ήρκεσαν δύο ή τρεις γροθιές, τυλιγμένες εις μανδήλια, διά να θραυσθούν τα τζάμια των ανατολικών θεωρείων και απ’ εκεί εισεπήδησαν πλέον μέσα εις την αίθουσα της Βουλής οι φίλοι της κυβερνήσεως, ενώ ο διευθυντής της αστυνομίας Π. Γενήσαρλης, ο εισαγγελεύς και μερικοί δημοσιογράφοι εθεώντο τα συμβαίνοντα. Ηλώθη ούτω η Βουλή από τας μεταμεσονυκτίους ώρας, οι Δηληγιαννικοί υπάλληλοι κατέλαβον τας θέσεις των, η αίθουσα ηυτρεπίσθη διά να δεχθή την νέαν κυβέρνησιν και τους φίλους της βουλευτάς και περί την 7ην πρωινήν ήλθε φρεσκοξυρισμένος με το φράκο του ο προσωρινός Πρόεδρος, βουλευτής Λευκάδος Τσαρλαμπάς, και κατέλαβε την έδραν του προεδρείου και το κουδούνι, το οποίον ήχησε μάλλον χαρμοσύνως.
Άμα τη ανατολή του ηλίου είχον υπογραφή υπό του Τσαρλαμπά αι απολύσεις των παλαιών υπαλλήλων και είχον κοινοποιηθεί και οι διορισμοί των νέων τοιούτων, όταν δε συνήλθεν η Βουλή, η μεν αντιπολίτευσις διεμαρτυρήθη διά τα γενόμενα κατά τας νυκτερινάς ώρας, ο δε πρεσβύτερος των βουλευτών Τραυλός, όστις ήλθε και αυτός με φράκο, περιωρίσθη να καθίση δίπλα εις τον αρχηγόν της αντιπολιτεύσεως Γ. Θεοτόκην, αφού δεν ηδυνήθη να καταλάβη την έδραν του Προέδρου, έστω και προσωρινώς.
Η όλη όμως αυτή εκστρατεία της νυκτός εκείνης του Δεκεμβρίου 1902 προς άλωσιν του βουλευτηρίου δεν υπήρξεν αναίμακτος.
Κατά το σπάσιμο των τζαμιών των θεωρείων κατεκόπη η χειρ ενός εκ των εισελθόντων και εβάφη με αίματα το παράθυρον και το στηθαίον του θεωρείου.
Αυτό όμως ήτο αρκετόν διά να είπη μέλος της κυβερνήσεως εκείνης, ως επωδόν των γενομένων, ολίγον μετά την τελετήν της ενάρξεως της Συνόδου:
— Κάθε αγών θέλει θυσίας. Και ευτυχώς η θυσία τής σήμερον υπήρξε τόσον ανώδυνος.
Η Καθημερινή, 1 Νοεμβρίου 1930
Τα «σανιδικά» – Αι ηρωικαί διαδηλώσεις του 1902
Τα «σανιδικά». Είνε η λέξις η οποία αποτελεί μίαν ολόκληρον ιστορίαν και μίαν κατάστασιν. Με τα χθεσινά «σανιδικά» των φοιτητών όσοι έζησαν την περίοδο 1902-1903 επανείδον παλαιάς ημέρας. Ενεθυμήθησαν τα «σανιδικά» του Κορδονίου, ότε οι διαδηλωταί του Θ. Δηληγιάννη απέσπων εκ της τότε ανεγειρομένης επί της οδού Σταδίου, όπου σήμερον το «Σπλέντιτ», μεγάλης οικίας Καλαμάρη τας σανίδας των περιφραγμάτων διά να αποκρούσουν τας επελάσεις του ιππικού.
— Σανίς εστίν, εδήλωσε ο Θεόδωρος Δηληγιάννης, όπλον ειρηνικόν, εις χείρας αόπλων πολιτών προς άμυναν κατά της ενόπλου βίας της εξουσίας!
Και έμεινεν ο ορισμός αυτός της σανίδος ιστορικός και απεκλήθησαν «σανιδικά» αι σκηναί αι οποίαι επηκολούθησαν μεταξύ πολιτών και αστυνομικών και εγένοντο δίκαι και φυλακίσεις και ησχολήθησαν η Βουλή και ο Τύπος διά τα «σανιδικά» και ανεστατώθησαν αι Αθήναι, όπως και χθες, με τους διαδηλωτάς οι οποίοι εκράτουν σανίδας παμμεγίστας, ως όπλον ειρηνικόν κατά των ιππέων, οίτινες ηναγκάζοντο να φύγουν, όταν οι ίπποι των ανθίσταντο να προχωρήσουν προ του δάσους των παλλομένων υπό των πολιτών σανίδων. Ετραυματίσθησαν τότε πολλοί εκ πτώσεων και ακόμη περισσότερον οι ιππείς, διότι αφηνίαζαν προ των σανίδων τα άλογά των και τους έρριπτον κατά γης. Αλλά κανείς δεν εσκέφθη τότε να κτυπήση έναν πολίτην σανιδοφόρον με την σπάθην, όπως χθες εκτυπήθησαν με τα κλομπ των αστυνομικών οι φοιτηταί.
Και όταν αναρχία σχεδόν κατά τας νυχτερινάς ώρας επεκράτει με τα «σανιδικά» του 1902 και 1903 εις την πρωτεύουσαν, πάλιν ο Θ. Δηληγιάννης ενεθυμείτο τους «θεσμούς» και ανέκοπτε πάσαν κίνησιν προς ανατροπήν των «θεσμών», όπως εξεγείρετο διά πάντα εκτροχιασμόν των κυβερνώντων εις βάρος των «θεσμών».
Τι ήσαν όμως οι «θεσμοί» υπέρ των οποίων εκόπτετο ο Δηληγιάννης; Ήσαν η τάξις, ο Νόμος, η ελευθερία, το Σύνταγμα, ο σεβασμός προς τας κοινοβουλευτικάς παραδόσεις, η γαλήνη του τόπου.
Και υπέρ αυτών ίστατο πάντοτε προμάχος ο Θεόδωρος Δηληγιάννης και όταν επαύετο υπό του Βασιλέως Γεωργίου του Α’ κατά το 1892 και δεν έστεργεν ο πανίσχυρος τότε πρωθυπουργός να στραφή κατά της βασιλείας, αν και παρεκινήθη παρά των φίλων του, αλλά και όταν εγίνετο η κατά του Βασιλέως ολίγον μετά τον πόλεμον του 1897 απόπειρα εις τον Ανάλατον και όταν οι φοιτηταί και ο λαός μετά το συλλαλητήριον του 1901 διά τα Ευαγγελικά εφονεύοντο εις την οδόν Κοραή, αγωνιζόμενοι κατά των μεταφράσεων του Ευαγγελίου, τας οποίας εισηγήθη εξ αγαθού ενδιαφέροντος υπέρ των αγραμμάτων τραυματιών του πολέμου η βασίλισσα Όλγα και όταν παρητείτο μετά την εξέγερσιν των Ηλείων της Μπαρμπάσαινας διά το μονοπώλιον της σταφίδας και όταν ακόμη εδολοφονείτο κατά το 1905 υπό του Κώστα Γερακάρη προ των προπυλαίων της Βουλής, αγωνιζόμενος, ως κυβέρνησις, υπέρ της κοινωνικής ηθικής διά του κλεισίματος των τότε λειτουργούντων εν Αθήναις χαρτοπαιγνίων.
Οι υπέρ των «θεσμών» αγώνες του και εντός και εκτός της Βουλής υπήρξαν πάντοτε ειλικρινείς και ωφέλιμοι διά τον τόπον.
— Είσθε η άρνησις ημών, είπε κάποτε προς αυτόν εις την Βουλήν ο Χαρίλαος Τρικούπης.
— Δεν είμεθα άρνησις, απήντα αμέσως ο Θεόδωρος Δηληγιάννης, αγωνιζόμενοι καθ’ ημών, κατά των μεθόδων της διοικήσεώς σας, κατά της συναλλαγής, την οποίαν καθιερώσατε. Είμεθα θέσις και θέσις προάγουσα τον κοινοβουλευτισμόν και τα συμφέροντα της χώρας.
Και ήτον όντως θέσις ο Δηληγιάννης και όταν, ως αντιπολίτευσις, ηγωνίζετο υπέρ των «θεσμών» και όταν ως πρωθυπουργός επάλαιε και διατάς μικροτέρας ακόμη οικονομίας περικόπτων τα κονδύλια 500 δρ. Ετησίως προς συντήρησιν «των γαλών» του αρχείου του υπουργείου των Οικονομικών και λέγων:
— Όταν αι «γαλαί» τρώγουσι πνεύμονας των κρεοπωλείων δεν θα τρώγουσι τους ποντικούς των αρχείων και θα είνε περιτταί!
Είχεν όμως πείσματα γεροντικά ο Θ. Δηληγιάννης εις τα τέλη ιδίως του βίου του. Πείσματα και αδυναμίας, μικροκακίας ως προς τα πρόσωπα και παραδόξους εχθρότητας. Μία από τας αδυναμίας του ήτο και η περίφημος σκυλίτσα Ζαφείρω, η οποία τον συνώδευε πανταχού.
Δεν συνεχώρει όμως έξαφνα εις τον ανεψιόν του κ. Αλέξανδρον Ζαΐμην το γεγονός ότι εδέχθη, ως αποστάτης του Δηληγιαννικού κόμματος, να γίνη πρωθυπουργός το 1898 και το 1901, άνευ της εγκρίσεώς του, υπηρετών τους αντιπάλους του, όπως δεν ηνείχετο τον Δημήτριον Ράλλην πρωθυπουργόν μετά τα γεγονότα της Μπαρμπάσαινας, άνευ αμέσου διαλύσεως της Βουλής και τον απεκάλει Δούγκαν, «ορχουμένην γυμνήν επί της πολιτικής σκηνής».
Δεν συνεχώρει επίσης πώς ο παλαιός του φίλος Π. Κανελλίδης, διευθυντής των «Καιρών», έγινεν εχθρός του μετά τον ατυχή πόλεμον του 1897 και μετέπειτα. Και θύμα της τελευταίας αυτής προς τους «Καιρούς» εχθρότητος του Θεοδώρου Δηληγιάννη έπεσα και εγώ, νέος τότε συντάκτης των «Καιρών», ότε κατ’ εντολήν του Κανελλίδου μετέβην εις την επί της οδού Γ’ Σεπτεμβρίου οικίαν του εκ Γόρτυνος πολιτευτού.
Είχε τότε ο Κανελλίδης συνομιλήσει με τον πρωθυπουργόν Δ. Ράλλην επί των εξωτερικών ζητημάτων και ιδίως επί των σχέσεων Ελλάδος και Ρουμανίας, ως και επί των πολιτικών τοιούτων και ειδικώς διά το ζήτημα της διαλύσεως της Βουλής.
— Δεν πηγαίνεις να ερωτήσεις τον Δηληγιάννη, μου λέγει ο Κανελλίδης, τι φρονεί επ’ αυτών που λέγει ο Ράλλης, ότι υπάρχει μόνον διαφορά γνώμης μεταξύ αυτού και του Δηληγιάννη ως προς τον χρόνον της διαλύσεως της Βουλής.
— Θα μας διώξη, παρετήρησα εις τον διευθυντήν των «Καιρών». Μη λησμονείτε τι αγώνα κάμνετε εναντίον του.
— Δεν πειράζει, νέος είσαι, επέμενεν ο Κανελλίδης.
Και έσπευσα τότε εις την οικίαν του γηραιού αρχηγού της αντιπολιτεύσεως. Εισήλθον εις το σαλόνι, εκάθησα μεταξύ των φίλων του βουλευτών και αφού ανακοίνωσα τον σκοπόν της επισκέψεώς μου στον ανεψιόν του κ. Επαμ. Δηληγιάννην ανέμενον.
Μετ’ ολίγον εισήλθεν ο Θεόδωρος Δηληγιάννης ακολουθούμενος από την «Ζαφείρω» και, αφού εχαιρέτισεν όλους διά χειραψίας, εστράφη προς εμέ.
— Ο κύριος, παρακαλώ;
— Εκ μέρους των «Καιρών». Ο κ. Κανελλίδης με έστειλε να σας ερωτήσω σχετικώς με την διάλυσιν της Βουλής.
— Ο κ. Κανελλίδης; Εις άλλην οικίαν σας έστειλεν, προσθέτει με πείσμα ο Δηληγιάννης και στραφείς εισήλθεν εις το ιδιαίτερον γραφείον του.
Όλοι ηπόρησαν διά το απότομον αυτό ύφος του συνήθως προσηνούς εκ Γόρτυνος πολιτευτού.
— Τι του είπες, φωνάζει αμέσως ο Αλεξάκης προς εμέ, νομίζων ότι κάτι θα ελέχθη, το οποίον έθιξε την Δηληγιάννην. Με τας δοθείσας εξηγήσεις ησύχασεν ο Αλεξάκης και εγώ εύρον την ευκαιρία να αναχωρήσω. Είπα μετ’ ολίγον εις τον Κανελλίδην τα διαμειφθέντα και αυτός, χολωθείς, διά καυστικού άρθρου επετέθη την πρωίαν εις τους «Καιρούς» κατά του Δηληγιάννη και τον απεκάλεσε «γέροντα εν αμαρτίαις γηράσαντα και μη μετανοήσαντα».
Ο Θεόδωρος Δηληγιάννης, παρ’ όλα ταύτα, και ως πολιτική μορφή και ως πολιτική και κοινοβουλευτική παράδοσις και ως δημοσιογράφος εις την «Πρωίαν» και ως ρήτωρ και ως αρχηγός κόμματος αποτελεί μίαν ολόκληρον εποχήν, η οποία ατυχώς παρήλθεν.
Τα «σανιδικά» της χθες δεν αποτελούν παρά μίαν ωχράν εικόνα των «σανιδικών» του 1903. Έχασαν το χρώμα το οποίον προσέδιδε η μορφή του Θεοδώρου Δηληγιάννη, οι λόγοι του, το κύρος του και το γόητρόν του το οποίον ήσκει επί του πλήθους.
Τα «σανιδικά» της χθες ήσαν απλώς μια αντιγραφή και τίποτα περισσότερον.
Η Καθημερινή, 1 Δεκεμβρίου 1929
Θ. Δηληγιάννης και η αναγκαστική κυκλοφορία
Οταν ο Θ. Δηληγιάννης, κατ’ αφήγησιν παλαιού φίλου, επρόκειτο να καθιερώση την αναγκαστικήν κυκλοφορίαν, πρωτίστως εμερίμνησε να αποτρέψη την κερδοσκοπίαν εκ μέρους εκείνων, οίτινες ηδύναντο να καρπωθώσιν εις το χρηματιστήριον οφέλη εκ του επιβληθέντος υπό της δυνάμεως των πραγμάτων οικονομικού τούτου μέτρου.
Ο τότε επιμελητής των Ανακτόρων Θων και εις άλλος πολιτικός ανήρ και οικονομολόγος ήσαν δύο παράγοντες τους οποίους, αν και στενούς του φίλους, ο Δηληγιάννης, καλώς ή κακώς, εφοβείτο. […]
Και διά τούτο ο εκ Γόρτυνος πολιτευτής απεφάσισε να κρατήση μέχρι της τελευταίας στιγμής ως ίδιον μυστικόν το μέτρον της επιβολής της αναγκαστικής κυκλοφορίας, όπως έκαμε και ο αείμνηστος Πρωτοπαπαδάκης κατά την επιβολήν του Α’ Αναγκαστικού.
Εκάλεσε λοιπόν ο Δηληγιάννης τον τότε διευθυντήν του Εθνικού Τυπογραφείου Ζαγκούρογλουν και του συνέστησε να κρατήση επί ιδία ευθύνη ωρισμένον αριθμόν στοιχειοθετών και πιεστών, διότι κάτι εξαιρετικόν επρόκειτο να δημοσιευθή διά της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως.
Ο Ζαγκούρογλους δεν εξεπλάγη διά τας προφυλάξεις του τότε πρωθυπουργού. Εγνώριζε ότι η δυσπιστία του Δηληγιάννη δεν απέβλεπεν αυτόν.
— Δεν φοβούμαι ούτε δι’ υμάς, είμεν ο εκ Γόρτυνος πολιτευτής ούτε δι’ εμαυτόν. Φοβούμε διά τους περί ημάς. Και προ παντός φοβούμαι τους πάντας, διότι ως κυβερνήτης αντιπροσωπεύω τους πάντας!
Εφοβείτο ο Δηληγιάννης καμμίαν ακριτομύθειαν περί της αναγκαστικής κυκλοφορίας και είχεν ανάγκη να λάβη μέτρα. Έχων εν λευκώ εξασφαλίσει την υπογραφήν του Βασιλέως, μόλις περί την 4ης πρωινήν ώραν έδωκε το Β. Διάταγμα προς δημοσίευσιν εις την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και τον διευθυντήν της «Πρωίας» του ιδίου του πολιτικού και δημοσιογραφικού οργάνου. Και όταν ως ευσυνείδητος άνθρωπος είδεν ο Δηληγιάννης ότι εδημοσιεύθη και ετοιχοκολλήθη το διάταγμα και ήτο αργά πλέον διά τους δυναμένους να εκμεταλλευθούν το γεγονός, απήλθεν ήσυχος οίκοι, διά ν’ αναπαυθή.
Άλλοτε πάλιν κατά το 1905, ολίγον προ της δολοφονίας του, εδέχθη τον υπουργόν των Οικονομικών Γουναράκην διά να μάθη παρ’ αυτού ότι είς των συνυπουργών ηξίου την κατά τας ιδίας αντιλήψεις του ρύθμισιν ζητήματος αφορώντος μέγα δάσος του Δημοσίου.
Ο Δηληγιάννης έσπευσε τότε να παρατηρήση:
— Ενθυμούμαι ότι προ πολλού μοι εγένετο λόγος παρά του ιδίου προσώπου περί του δάσους αυτού. Και είς των λόγων διά τους οποίους δεν ανέθεσα εις αυτό το πρόσωπον το υπουργείον των Οικονομικών ήτο και το ζήτημα τούτο. Μήπως τώρα ότε είσθε σεις, κ. υπουργέ, υπεύθυνος διά την τύχην των δασών του Δημοσίου ενδιαφέρεσθε και υμείς διά το δάσος εκείνο, όπως και ο συνάδελφός σας;
Οπότε ο υπουργός των Οικονομικών, αντιληφθείς τι εσήμαιναν οι λόγοι εκείνοι του Πρωθυπουργού, ερρύθμισε το ζήτημα του δάσους, ως οι νόμοι και το συμφέρον του Δημοσίου επέβαλλον.
Αλλ’ όταν το σχετικόν νομοσχέδιον κατετέθη εις την Βουλήν και ο ενδιαφερόμενος συνυπουργός έλαβε γνώσιν αυτού, εστράφη προς τον Δηληγιάννην υπενθυμίζων την παράκλησίν του.
— Δυστυχώς δεν είμαι υπουργός των Οικονομικών, απήντησεν ο Δηληγιάννης, όπως δεν είσθε και υμείς!
Η Καθημερινή, 19 Μαΐου 1931
