Kορυφαίος δραματουργός και θεατρικός συγγραφέας, τιμημένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας (1925) και με Όσκαρ για τη συμμετοχή του στην ταινία «Πυγμαλίων» (1938), ο ιρλανδικής καταγωγής Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω (1856-1950) υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Έζησε «με έξι πέννες την ημέρα», υπήρξε χορτοφάγος επί 66 χρόνια, υποστήριξε την επικράτηση του σοσιαλισμού χωρίς επανάσταση και έγραψε το πρώτο θεατρικό του έργο το 1891 – ακολούθησαν συνολικά πάνω από 60. Κατά τον Μεσοπόλεμο ταξίδεψε σε μια σειρά από χώρες –μεταξύ αυτών οι ΗΠΑ και η σοβιετική Ρωσία–, ασχολούμενος με τοπικά και διεθνή προβλήματα. Ριζοσπαστικός και φιλοσοφημένος, πνεύμα ανήσυχο, με πάθος αλλά και ξεχωριστό χιούμορ, βρήκε τη θέση του στην Καθημερινή από τα πρώτα της χρόνια. Πλήθος τα δημοσιεύματα γι’ αυτόν και οι παρουσιάσεις των έργων του, κι αρκετά τα κείμενά του που φιλοξενήθηκαν στις στήλες της. Στην παρούσα έκδοση, ξεχωρίσαμε δύο κείμενά του που δημοσιεύτηκαν στο τέλος των δύο παγκοσμίων πολέμων, το ρεπορτάζ και τη συνέντευξή του όταν επισκέφθηκε την Ελλάδα, καθώς και μια σύντομη σκιαγράφηση της ζωής του από τον επί σειρά ετών συνεργάτη του Hamilton Fyfe, λίγο πριν ο Σω αφήσει την τελευταία του πνοή.
Αι αποκαλύψεις διά τον πόλεμον
Oι πολιτικοί συνασπισμοί τους οποίους εδημιούργησε ο πόλεμος εις όλα τα σύμμαχα κράτη επαγγέλλονται το μίσος της στρατοκρατίας και της απολυταρχίας, εν τούτοις εις όλους αυτούς τους συνασπισμούς υπάρχουν στοιχεία εξ ίσου στρατοκρατικά και απολυταρχικά, ως οι Χοεντζόλλερν και οι Αψβούργοι.
Αυτά τα στοιχεία, ακριβώς επειδή ήσαν στρατοκρατικά, συνεκέντρωσαν κατά τον πόλεμον όλην την εξουσίαν εις τας χείρας των, και η κατεύθυνσις την οποίαν έδωκαν εις την πολιτικήν όλων των συμμάχων κρατών υπήρξε περιοριστική των ατομικών ελευθεριών.
Ουδείς αρνείται ότι ούτω έχουν τα πράγματα, και ταύτα δεν αποτελούν υποτίμησιν του κόμματος των βασιλοφρόνων. Αι πολιτικαί πεποιθήσεις των βασιλικών έχουν υπέρ αυτών πολλά επιχειρήματα, ως αποδεικνύει η θέσις των κοινών ιδιωτών εις την Αμερικήν και την Γαλλίαν, η οποία αμιλλάται με την κατάστασιν εν Ρωσσία και Πολωνία. Τα επιχειρήματα υπέρ της δημοκρατίας αναφέρονται εις το μέλλον το οποίον υπόσχεται, ενώ η απολυταρχία δεν έχει πλέον να ελπίζη πολλά εν τω μέλλοντι.
Η πολιτική συνταγή του Λίνκολν καθ’ ην η Κυβέρνησις των λαών πρέπει να γίνεται διά του λαού παρέμεινε πάντοτε ανεφάρμοστος ως προς τον δεύτερον όρον της, διότι ο λαός είνε εξίσου ανίκανος να εκτελέση το έργον του κυβερνήτου, όπως είνε ανίκανος να γράψη θεατρικά έργα ή να χειρισθή τον διαφορικόν λογισμόν. Ακόμη και το να κυβερνάται εις λαός με την συγκατάθεσιν των κυβερνωμένων είνε αδύνατον εφ’ όσον οι κυβερνώμενοι ούτοι είνε τόσον αμόρφωτοι πολιτικών, ώστε δεν ανέχονται ουδεμίαν απολύτως Κυβέρνησιν και συνεπώς πρέπει να κυβερνηθούν διά της βίας, αδιάφορον υπό ποίον πρόσχημα καλυφθή αύτη.
Αλλ’ η κυβέρνησις του λαού χάριν του λαού είνε δυνατή, και τούτο αποτελεί τον σκοπόν του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ουδέν πολιτικόν καθεστώς μέχρι τούδε εξεπλήρωσε αυτόν τον σκοπόν, ουδέ φαίνεται καν ότι είνε εις θέσιν να τον εκπληρώση. Απεδείχθη δε ότι ήτο ασφαλέστερον ν’ αντιπολιτεύεται κανείς τους Χοετζόλλερν, όπως έπραττε ο Λίμπκνεχτ, παρά να αντιπολιτεύεται εις τας Ηνωμένας Πολιτείας το κόμμα το οποίον εζήτει την ανάμιξίν των εις τον πόλεμον.
Ο κύριος Ουίλσων παρουσιαζόμενος ενώπιον του Συνεδρίου της Ειρήνης γνωρίζει καλώς ότι υπό έποψιν οικονομικής ισότητος, εργατικών συνθηκών, ανοχής των πολιτικώς αντιφρονούντων, γενικής μορφώσεως, διοικητικής και δικαστικής τιμιότητος η αμερικανική δημοκρατία δεν δύναται να ανθέξη παραβαλλόμενη προς τας συνταγματικάς μοναρχίας της Ευρώπης, ώστε δεν θα του είνε δυνατόν να λάβη την στάσιν ηθικού δικτάτορος ερχομένου να επιβάλη τας αρχάς της ανωτέρας αμερικανικής ηθικής.
Άλλως τε είνε ζήτημα εάν ο κ. Ουίλσων [28ος πρόεδρος των ΗΠΑ] θα είνε ο άνθρωπος όστις θα δυνηθή να εκτελέση το πρόγραμμα της πολιτικής αναμορφώσεως της Ευρώπης. Ούτος ενεποίησε μεγάλην εντύπωσιν εν Ευρώπη, ενώ εν Αμερική θεωρείται απλώς η εξέχουσα μορφή του πολιτικού κόμματος εις το οποίον ανήκει. Και οι Αμερικανοί πολλάκις εκπλήσσονται διά τας ελπίδας τας οποίας η Ευρώπη συγκεντροί εν τω προσώπω του Ουίλσωνος.
Η πολιτική κατάστασις της Ευρώπης είνε εκτάκτως περίπλοκος. Η πολιτική φιλοδοξία οργιάζει άνευ ενδοιασμών. Η πλεονεξία και το αίσθημα της εκδικήσεως θα καταχρασθούν της νίκης και θα απολυθούν εις την αρπαγήν και την καταπίεσιν των ηττημένων με τας χείρας ανοικτάς και τους οφθαλμούς κλειστούς. Η μόνη δύναμις η οποία δύναται να σώση τον κόσμον από τα δεινά είνε ο άνθρωπος ο έχων αρχάς. Θα εμπνέεται από ωρισμένας αρχάς και θα τας εξυπηρετή με τιμιότητα, ενεργητικότητα, πίστιν, θάρρος, λογικήν και οξυδέρκειαν. Επειδή δε η Ευρώπη αισθάνεται την επιτακτικήν ανάγκην τοιούτου ανδρός, ο οποίος να επιβληθή εις τους ασθενείς, πλεονέκτας, φοβισμένους και απίστους πολιτικούς, οι οποίοι αποτελούν το Συνέδριον της Ειρήνης, δι’ αυτή κηρύττει ότι ο Ουίλσων είνε αυτός ο άνθρωπος. Εάν όμως αποτύχη ο Ουίλσων εις την αποστολήν του αυτήν, τότε θα δημιουργηθή πολιτικόν χάος συνεπιφέρον τρομεράς συνεπείας διά τον πολιτισμόν.
Οιοσδήποτε έχει πλήρη αντίληψιν της θέσεως των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων και γνωρίζει λεπτομερώς την ιστορίαν του πολέμου, γνώσις η οποία μόνον τώρα είνε δυνατή, ήτο δε αυστηρώς απηγορευμένη διαρκούντος του πολέμου, δεν είνε δυνατόν παρά να ταραχθή αναγινώσκων εκ νέου τον λόγον του Ουίλσωνος της 8ης Ιανουαρίου 1918, ο οποίος περιέχει τους διασήμους 14 όρους, καθώς και τας επεξηγήσεις τας οποίας προσέθεσε την 2ην Σεπτεμβρίου.
Όταν αυτοί οι λόγοι εδημοσιεύθησαν, εθεωρήθησαν ως επίκρισις των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, και ως απαίτησις να παρέχουν αύται εγγυήσεις διά την καλήν τους συμπεριφοράν. Σήμερον όμως, εάν οι δεκατέσσαρες όροι έχουν κάποιαν σημασίαν, την έχουν εφ’ όσον στρέφονται κατά των συμμάχων του κυρίου Ουίλσωνος. Μου φαίνεται δε ότι ακούω τους κυρίους Μπάλφουρ, λόρδον Γκρέυ, λόρδον Ρόμπερτ Σέσιλ, Πισόν, Πουανκαρέ και τον βαρώνον Σονίνο να διαμαρτύρωνται, λέγοντες προς τον κ. Ουίλσωνα «ελπίζω ότι δεν υπονοείτε ημάς» και τον Ουίλσωνα να αποκρίνεται: «Είσθε πολύ μετριόφρονες, ευγενείς μου κύριοι, πράγματι σας εννοώ, και επειδή τώρα αι Κεντρικαί Αυτοκρατορίαι δεν υφίστανται πλέον, μόνον σας εννοώ και ουδένα άλλον».
Είνε αληθές ότι ο κ. Ουίλσων εξήσκησε μέγα γόητρον εν Ευρώπη και όταν επεσκέφθην την Αγγλίαν και παρεκάθισεν εις επίσημον γεύμα εις τα βασιλικά ανάκτορα, και εδέχθη πρόσκληση εις το Γιάλντζολλ του Λονδίνου, τότε κατέστη εις πάντας κατάδηλον ότι αυτός ήτο ως εκ του χαρακτήρος και της προσωπικότητός του ο αληθής βασιλεύς της δυτικής Ευρώπης. Εν τούτοις όμως ταυτοχρόνως είχον τερματισθή αι εκλογαί της Μεγάλης Βρεταννίας, και η πλειοψηφία εξέφρασε την εμπιστοσύνην της προς εκείνο ακριβώς το πολιτικόν κόμμα το οποίον ο κύριος Ουίλσων θα έχη να αντιμετωπίση ως αντίπαλον εις το Συνέδριον της Ειρήνης εάν επιθυμή πραγματικώς να εφαρμόση τους δεκατέσσαρας όρους του.
Είνε τοιαύτη σήμερον η κατάστασις της πολιτικής, ώστε η Κοινωνία των Εθνών θα πραγματοποιηθή συμφώνως προς τας βλέψεις της βρεταννικής Κυβερνήσεως και των Αμερικανών αντιπάλων του κυρίου Ουίλσωνος, τας οποίας συμμερίζεται και η εν Αγγλία σημερινή αντιπολίτευσις.
Το σπουδαιότερον σημείον των 14 όρων είνε η ίδρυσις της Κοινωνίας των Εθνών, επομένως ενδιαφέρει να εξετάσωμεν ποίαν μορφήν θα λάβη η Κοινωνία εν τη εφαρμογή της.
Ο κύριος Ουίλσων, ομιλών εις το Γιάντχολλ, περιέγραψε την Κοινωνίαν των Εθνών όχι ως ομάδα εθνών ισταμένην αντίπαλον απέναντι ετέρας ομάδος, αλλά τουναντίον ως μίαν μοναδικήν ομάδα Εθνών η οποία θα είνε ο άγρυπνος φρουρός της παγκοσμίου ειρήνης. Τας δηλώσεις ταύτας του Ουίλσωνος υπεδέχθησαν παταγώδη χειροκροτήματα.
Είνε λοιπόν φανερόν ότι η σταθερότης της Κοινωνίας των Εθνών εξαρτάται εντελώς εκ της μορφής του πολιτεύματος των κρατών τα οποία θα την αποτελέσουν. Πρέπει τα κράτη αυτά να παρέχουν πλήρη εμπιστοσύνη και προς τούτο πρέπει να κυβερνώνται δι’ υπευθύνου Κυβερνήσεως. Απολυταρχική Κυβέρνησις δεν παρέχει εγγυήσεις περί της σταθερότητός της και περί της ικανότητός της να εκτελέση τας υποσχέσεις της, επομένως δεν δύναται να γίνη δεκτή εις την Κοινωνίαν των Εθνών.
Αλλ’ αι εγγυήσεις τας οποίας θα παρουσιάζουν τα κράτη τα αποτελούντα την Κοινωνίαν των Εθνών δεν αρκούν. Τα κράτη αυτά πρέπει να αποτελέσουν υπερκρατικόν νομοθετικόν σώμα και να ιδρύσουν υπερκρατικόν δικαστήριον, δηλαδή πρέπει διά τα ζητήματα τα γενικώτερα, τα εκφεύγοντα των ορίων εκάστου κράτους, να έχουν κοινούς νόμους και κοινόν δικαστήριον. Αλλά κοινοί νόμοι και δικαστήριον δεν δύναται να υπάρξη μεταξύ κρατών παρά εφόσον έχουν κοινάς και ομοίας αντιλήψεις περί δικαίου και αδίκου, νόμου και δικαιοσύνης. Πρέπει να έχουν κοινήν «γλώσσαν», αδιάφορον αν μεταχειρίζωνται διάφορα γλωσσικά ιδιώματα, την Αγγλικήν ή Γαλλικήν, την Γερμανικήν ή Σουηδικήν. Δεν βλάπτει ποσώς εάν τα κράτη αυτά έχουν δέκα διαφόρους λέξεις διά να δηλώσουν την δικαιοσύνην, τον Θεόν, την τιμήν ή την ανθρωπότητα, αρκεί μόνον αι διάφοραι αύται λέξεις των διαφόρων γλωσσών να σημαίνουν περίπου το ίδιον πράγμα, και τότε μόνον η ίδρυσις κοινής νομοθεσίας και κοινού δικαστηρίου είνε δυνατή. Η δυσκολία λοιπόν περί την ίδρυσιν της Κοινωνίας των Εθνών δεν έγκειται εις το πώς να συμπεριληφθούν εις αυτήν όλα εν γένει τα κράτη, αλλά τουναντίον εις το πώς να αποκλεισθούν από την Κοινωνίαν τα κράτη τα οποία δεν συμβιβάζονται ως εκ της πολιτικής των υποστάσεως με τοιαύτην ένωσιν.
Με τοιαύτας προϋποθέσεις τα μέλη της Κοινωνίας των Εθνών πρέπει να ζητηθούν μεταξύ των Καρπαθίων και των Βραχωδών ορέων της Αμερικής και όχι πέραν των ορίων αυτών, και τα κράτη αυτά να είνε είτε δημοκρατίαι είτε συνταγματικαί μοναρχίαι. Τα άλλα έθνη, τα ξένα προς τους Ευρωπαιο-Αμερικανούς, οι κίτρινοι, οι Ινδοί, ίσως οι Σλαύοι και οι Ισπανο-Ινδοί θα αποτελέσουν χωριστάς Κοινωνίας.
Άνευ Κοινωνίας των Εθνών εις την οποίαν να ανήκουν αι Ηνωμ. Πολιτείαι, η Μεγάλη Βρεταννία, η Γαλλία και η Γερμανία, δεν είνε δυνατόν να διατηρηθή ειρήνη εν τω κόσμω. Πάσα Κοινωνία με άλλην σύστασιν δεν θα ήτο τίποτε περισσότερον παρά διαρκώς επιθετική και αμυντική συμμαχία.
Είνε περιττόν να χρονοτριβήσω πέριξ του ζητήματος, εάν η Γερμανία πρέπει ή όχι να είνε μέλος της Κοινωνίας των Εθνών. Εάν η Γερμανία δεν συμμετέχη της Κοινωνίας, τότε αύτη θα αποτελέση απλώς συμμαχίαν διά της οποίας η Γαλλία και η Ιταλία θα χρησιμοποιούν την Αγγλίαν και Αμερικήν προς προσάρτησιν Γερμανικών και Αυστριακών εδαφών. Αυτό είνε τόσον αληθές ώστε το έχουν ήδη κάλλιστα εννοήση οι Άγγλοι και Αμερικανοί σωβινισταί, και από τώρα οι Γάλλοι και Ιταλοί ιμπεριαλισταί διακηρύσσουν ότι επιθυμούν να προσαρτήσουν τας παραρρηνείους επαρχίας καθώς και το Αυστριακόν Τυρόλον, χωρίς φυσικά να πολυσκέπτωνται την εθνικήν αντίδρασιν η οποία θα επακολουθήση. Η είσοδος της Γερμανίας εις την Κοινωνίαν δεν δύναται λοιπόν να αναβληθή παρά μόνον εφ’ όσον δεν έχει ακόμη σταθεράν μορφήν πολιτεύματος, η δε παρουσία της είνε λίαν επιθυμητή εκ μέρους των Αγγλο-Αμερικανών.
Η Καθημερινή, 10-11 Οκτωβρίου 1919
Ένας περίπατος με τον Μπέρναρδ Σώου
Yψηλού αναστήματος, μ’ ένα φαρδύ κατεβαστό ως τα δασύτατα φρύδια μέτωπο, με τα μισοκλεισμένα και παιχνιδίζοντα αενάως, σαν σε δυνατή αντηλιά σφρίγους και κεφιού γαλανά μάτια, με τα λευκά ατίθασα, σαν αρχαίου Πανός ανεμιζόμενα γένεια, και με το ασύλληπτον μειδίαμα σαρκασμού, πείσματος και θελήσεως που σφραγίζει τα χαρακτηριστικώς σφιχτοδεμένα λεπτά χείλη της ιρλανδικής φυλής, ο θυμόσοφος γίγας του χιούμορ, ηλικίας εβδομήντα πέντε ετών, διετήρησε τόσον ακμαίαν την σωματικήν και πνευματικήν ευλυγισίαν του, ώστε να φέρη εις δύσκολον θέσιν τους διώκτας του δημοσιογράφους εις την Ακρόπολιν. Κραδαίνων δίκην ασπίδος μίαν πελωρίαν κανελλιάν ομβρέλλαν, λιγνός και σβέλτος, διασκέλιζε τα αρχαία μάρμαρα συμπαρασύρων την κυρίαν Σώου και τον Έλληνα διερμηνέα του. Η στιχομυθία του προς τους αντιπροσώπους του τύπου διεξήχθη τροχάδην και εις τόνον οργίλως… φιλικόν. Του απετείνετο μία ερώτησις. Η απάντησις τη διεδέχετο ύστερα από ολιγόλεπτον σιωπήν σύντομος, απότομος και πάντοτε επιγραμματική.
— Συνηντήσατε τον Σαρλώ;
— Όχι. Αυτός συνήντησε εμένα!
Και όταν ηρωτήθη διά το ζήτημα της αποδόσεως των μαρμάρων του Παρθενώνος, δεν εδίστασε να δώση τον επικίνδυνον χαρακτηρισμόν, τον οποίον θα απέφευγε επιμελώς κάθε ξένος, και δη Άγγλος.
— Τα εκλέψαμε. Το ξέρετε και το ξέρουμε. Τώρα να δούμε τι θ’ απογίνη.
Αυτή ακριβώς είνε δύναμις και η ωμή έκφρασις της αληθείας, η οποία χαρακτηρίζει και την κατ’ επιφάνειαν μόνον, παραδοξολογικήν διάθεσιν της γενικώτατα ανθρωπιστικής αντιλήψεως του μεγάλου Ιρλανδού συγγραφέως.
Μόλις οι Άγγλοι περιηγηταί συνεκεντρώθησαν επί των Προπυλαίων της Ακροπόλεως, ένας υψηλός γηραιός κύριος, τον οποίον μετά δυσκολίας παρηκολούθη τρέχοντα γηραιά κυρία και μικροκαμωμένος γέρων, έσπευσε ν’ απομακρυνθή των άλλων. Ήτο ο Μπέρναρ Σώου μετά της συζύγου του και του Έλληνος «Τσιτσερόνε». Το υπουργείον έθεσεν εις την διάθεσίν του τον έφορον αρχαιοτήτων κ. Κυπαρίσσην.
Ο κ. Σώου δεν εδέχθη ειπών «δώσατέ μου έναν απλούν τσιτσερόνε, χωρίς προσωπικάς γνώμας, και ο οποίος θα μου ομιλή μόνον οσάκις του αποτείνω τον λόγον».
Μαζί με το ζεύγος Σώου έτρεχε και σμήνος φωτογράφων και ρεπόρτερ. Η πολιορκία ήτο στενή. Έφυγε από τους περιηγητάς και έπεσε μεταξύ επικινδυνωδεστέρων εχθρών. Των δημοσιογράφων. Επί τέλους, εσταμάτησε μια στιγμή και στηριζόμενος εις την πελώριαν ομβρέλλαν του ήλιου, μας είπε: «Ας συνθηκολογήσωμεν. Πόσας φωτογραφίας θέλετε να πάρετε; Δέκα; Είκοσι; Πάρτε τες και ξεφορτωθήτε με!». Ήρχισαν οι πόζες. Εις εκάστην φωτογραφίαν οι δημοσιογράφοι έσπευδον να φωτογραφηθούν μαζί του. Και ο Σώου: «Έχετε όρεξι να ιδήτε τας φάτσες σας και προσποιείσθε ότι θέλετε να φωτογραφήσετε εμένα!» Αι φωτογραφίαι ετελείωσαν, αλλά νέοι φωτογράφοι ήρχοντο. Και τότε ο Σώου, μη ευρίσκων άλλο μέσον σωτηρίας ήνοιξε την πελωρίαν ομβρέλλαν και εκρύβη υπ’ αυτήν. Αλλ’ είχε διμέτωπον πόλεμον να διεξαγάγη. Εκτός των δημοσιογράφων και φωτογράφων, οι περιηγηταί μετεκινούντο από μέρος εις μέρος και ήκουον τον δόκτορα Γκλόβερ εξηγούντα εις αυτούς τ’ αρχαία. Ο Σώου είχε και εκεί τον νουν του φροντίζων να ευρίσκεται πάντοτε εις το αντίθετον άκρον.
— Μία τελευταία ερώτησιν, κ. Σώου.
— Μίαν παράκλησιν. Πόσας τελευταίας ερωτήσεις έχετε ακόμη;
— Ποίαν ιδέαν έχετε διά την πολεμικήν φιλολογίαν;
— Καμμίαν…
— Εδιαβάσατε το «Ο στρατός που ενικούσε δέκα χρόνια»;
— Νόου!
— Δεν γνωρίζετε τον κ. Μοσχοβίτην;
— Μόσκοβιτ! Μπόλσεβιστ;
— Μίλιταριστ!…
— Νόου!
— Τον Έριχ Μαρία Ρέμαρκ;
— Νόου ρεμέρκς… (όπερ εστί μεθερμηνευόμενον: Δεν έχω να παρατηρήσω τίποτε…)
Και η συζήτησις περί φιλολογίας περατούται…
Τον ηρωτήσαμεν διά τον Σαρλώ, διά τας αρχαιότητας τας συληθείσας υπό του λόρδου Έλγκιν. Διά τον Σαρλώ είπε:
— Είνε ο μεγαλείτερος ηθοποιός του αιώνος και η μεγαλειτέρα προσωπικότης της εποχής. Αυτά τα ξέρετε φυσικά. Τα διαβάσατε…
Δημοσιογράφοι έλαβαν το θάρρος και υπέβαλον μερικάς ερωτήσεις.
— Ποίος είνε κατά την γνώμην σας ο μεγαλείτερος συγγραφεύς της εποχής μας;
Ο Μπέρναρδ Σώου εστέκετο την στιγμήν εκείνην μεταξύ δύο στύλων του Παρθενώνος. Μας εκύτταξε, ενώ τα μάτια του γελούσαν πονηρά και έδειξε τον εαυτόν του, κτυπών με το χέρι του επανειλημμένως το στήθος του.
— Ακούστε, μας λέγει. Γιατί με ακολουθείτε. Εγώ είμαι γέρων, είμαι διάσημος, και συνεπώς χωρίς ενδιαφέρον. Γιατί δεν πάτε να πάρετε συνέντευξι από μια προσωπικότητα η οποία ταξιδεύει μαζί μας, τον πρωτοσύγγελον του καθεδρικού ναού του Αγίου Παύλου του Λονδίνου Δρα Ιγκ; Να, είν’ εκεί.
— Ήρθατε και προηγουμένως προ 32 ετών εις τας Αθήνας;
— Είσθε τόσο νέοι και δε με θυμάσθε;
Κάποιος τον ηρώτησε διά τας εντυπώσεις του από την Παλαιστίνην και την Αίγυπτο.
— Εντυπώσεις; Δεν έχω. Όταν ταξιδεύω ο νους μου είναι σαν χαρτί λευκό, άγραφο. Τώρα είμαι στην Ελλάδα.
Μια επικίνδυνην ερώτησιν διεκινδύνευσε κάποιος συνάδελφος.
— Τι ιδέαν έχετε περί δημοσιογράφων;
Ο Σώου απεκρίθη:
— Λόγοι αβρότητος μου επιβάλλουν να μην είπω την γνώμην μου.
Όταν επήγε εις το Μουσείον της Ακροπόλεως, του οποίου τας αρχαιότητας περιειργάζετο μόνος του, αποφεύγων και τον «τσιτσερόνε» ακόμη, είπεν εις το τέλος, ενώ παρετήρει αντίγραφα έργων, των οποίων τα πρωτότυπα απόκεινται εις το Βρετανικόν Μουσείον:
— Δεν είναι κουτοί τώρα οι Άγγλοι που έρχονται να ιδούν απομιμήσεις, ενώ έχουν τα πρωτότυπα εις την πατρίδα των;
Ο σκιτσογράφος της «Καθημερινής» κ. Βιτσιώρης, του παρουσίασε το σκίτσο του όπως το υπογράψη.
— Ποιος είν’ αυτός; ερωτά ο Σώου.
— Σεις.
Ο Σώου έβγαλε το μολύβι, διέγραψε το σκίτσο του και έπειτα έθεσε την υπογραφήν του.
Προσήλθεν άλλος με την ιδίαν πρόθεσιν. Ο Σώου το υπέγραψε, αφού έγραψεν αγγλιστί «νοτ ε μπιτ λάικ μη» (δεν μου μοιάζει καθόλου).
Κατά την έξοδον εκ του Μουσείου νέα πολιορκία φωτογράφων. Πάλιν η χρησιμοποίησις της ομβρέλλας.
— Πάντοτε παίρνετε αυτήν την ομβρέλλα μαζί σας;
— Όταν δεν βρέχει πάντοτε. Όταν βρέχη με προστατεύει ο ουρανός από τους φωτογράφους και τους ρεπόρτερ.
— Εις την Αγγλικήν πρεσβείαν μάς είπαν ότι θα προσπαθήσουν να σας κρατήσουν όπως δώσετε μίαν διάλεξιν.
— Οι διπλωμάται λέγουν πάντοτε τα αντίθετα εκείνων που σκέπτονται. Άλλως τε δεν φοβούμαι. Οι συνεκδρομείς μου βιάζονται να επιστρέψουν και θα με γλυτώσουν από τέτοιον κίνδυνον.
Η Καθημερινή, 25 Μαρτίου 1931
Η ατομική βόμβα
Oι πόλεμοι που μας απειλούν εις το μέλλον δεν είναι ούτε ο πόλεμος του Λονδίνου εναντίον του Βερολίνου, ούτε ο πόλεμος της Ουάσιγκτων εναντίον του Τόκιο. Εκείνο που μας απειλεί περισσότερον είναι οι εμφύλιοι πόλεμοι, κατά τους οποίους τα εργοστάσια είναι δυνατόν να εκσφενδονίσουν ατομικάς βόμβας εναντίον των χρηματιστηρίων, οι αγρόται εναντίον των βιομηχάνων, οι επιχειρηματίαι εναντίον των τραπεζιτών, οι ρακένδυτοι εναντίον των καλοφορεμένων, οι κομμουνισταί εναντίον των κεφαλαιοκρατών και οι δύο τελευταίοι εναντίον των φασιστών, χωρίς να αναφέρωμεν τους θρησκευτικούς πολέμους μεταξύ των νεοδαρβινιστών και των οπαδών της δημιουργικής εξελίξεως, των πουριτανών και των αθέων, των Μουσουλμάνων και των Ινδουιστών, των οπαδών του Σίντο και των πιστών του Βούδδα.
Ευτυχώς, επί του παρόντος, η κατασκευή της ατομικής βόμβας δεν είναι κάτι το εύκολον και εξ άλλου, στοιχίζει πολύ. Είναι απολύτως αδύνατον εις έναν ιδιώτην να διαθέση τα μέσα που απαιτούνται δι’ ένα τόσον δαπανηρόν και πολύπλοκον όπλον. Το ουράνιον από το οποίον κατασκευάζεται στοιχίζει 12.000 λίρας την ουγγίαν και ένας σημερινός μαθητής δεν ημπορεί να το προμηθευθή όπως θα ηγόραζε χλωριούχον κάλι με έξη πέννες. Εν τούτοις είναι πιθανόν πολύ γρήγορα και η τιμή να γίνη ευθηνοτέρα και το σύστημα να απλοποιηθή.
Εν τω μεταξύ, παρ’ όλον ότι ο Τομ, ο Ντικ και η Άρριετ δεν ημπορούσαν να κατασκευάσουν την βόμβαν εις τα παιδικά εργαστήριά των, η Ρωσσία είναι εις θέσιν να την κατασκευάση εντός της Ρωσσίας, αι Ηνωμμέναι Πολιτείαι ημπορούν να την κατασκευάσουν εις την Αμερικήν. Η ίδια ατομική βόμβα είναι δυνατόν να κατασκευασθή εις την Βρεταννικήν Κοινοπολιτείαν, εις τας Ινδίας, εις την Κίναν. Διά τον λόγον αυτόν περιμένω με ανυπομονησίαν την στιγμήν που αι μεγάλαι Δυνάμεις, αι οποίαι είναι πάντοτε καθυστερημέναι κατά 50 έτη έναντι των γεγονότων, θα αντιληφθούν επί τέλους ότι ο πόλεμος αποτελούσε παραλογισμόν πριν ακόμη εφευρεθή η ατομική βόμβα.
Οι έμποροι της δόξης αγαπούν τους πολέμους. Ένας πόλεμος όμως πρέπει να έχη θετικήν απόδοσιν, διαφορετικά καταλήγει εις χρεωκοπίαν. Την εποχή του φευδαρχικού ιπποτισμού, όσοι επολεμούσαν, ήλπιζαν να αποκομίσουν λύτρα ή να κερδίσουν δάφνας.
Την εποχήν της πυρίτιδος και της εμποροκρατίας την πολεμικήν σημαίαν ηκολούθη το εμπόριον. Ο πόλεμος εξησφάλιζεν εδάφη, ξένας αγοράς και την εκμετάλλευσιν των προλεταρίων, των οποίων το ημερομίσθιον ήτο μία πέννα την ώραν ή και ολιγώτερον. Όταν αι πόλεις εκυριεύοντο και ελεηλατούντο, οι νικηταί είχον την πόλιν ως αμοιβήν διά τους κόπους των. Η λεηλασία και η μάχη ελησμονούντο γρήγορα.
Αλλ’ οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί δεν εκυρίευσαν το Βερολίνον, το Αμβούργον ή την Κολωνίαν, ούτε ο ερυθρός στρατός το Στάλινγκραδ με επιθέσεις και λεηλασίας, αλλά με πελωρίας οβίδας, με καταιγισμόν φλεβομένου φωσφόρου και μαγνησίου, με φλογοβόλα και τανκς, καταστρέφοντες ανεπανορθώτως τα κτίρια και εξοντώνοντες κατά εκατοντάδες χιλιάδων αδιακρίτως άνδρας, γυναίκας και παιδιά. Δεν απομένει εις τους νικητάς την ημέραν της μεγάλης δόξης των παρά ή να εγκαταλείψουν την ανωφελή λείαν των ή να φροντίσουν διά την ανοικοδόμησιν των πραγμάτων που κατέστρεψαν και διά την διατροφήν των επιζησάντων.
Αι σύγχρονοι μέθοδοι του πολέμου θα οδηγήσουν τον κόσμον εις πλήρην καταστροφήν, εκτός εάν αι νέαι εκρηκτικαί ύλαι χρησιμοποιηθούν προς κατάργησιν του πολέμου, ως αντίδοτον χειρότερον από οιανδήποτε κοινωνικήν νόσον.
Η τελευταία εφεύρεσις συνίσταται όχι εις το ότι ο χημικός πόλεμος απέκτησεν καταπληκτικήν έντασιν, αλλά εις το ότι η νέα εκρηκτική ύλη είναι υπέρ το δέον εκρηκτική. Ημπορεί να προξενήση ανεπανόρθωτον καταστροφήν διά το τίποτε.
Μερικοί αστυνομικοί στέλλονται διά να συλλάβουν ένα γκάγκστερ. Οι αστυνομικοί είναι εφωδιασμένοι με περίστροφα και χειροβομβίδας με δακρυγόνα αέρια. Η ατομική βόμβα τούς είναι άχρηστος διότι δεν θα τολμήσουν ποτέ να καταστρέψουν το Λονδίνον ή το Σικάγον, συμπεριλαμβανομένων και των εαυτών των, διά να συλλάβουν τον γκάγκστερ οσηνδήποτε αντίστασιν και αν ήθελε προβάλη ο τελευταίος.
Το ηθικόν συμπέρασμα είναι ότι η ατομική βόμβα, λόγω ακριβώς της μεγάλης καταστροφικής δυνάμεώς της, δεν ημπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλον, παρ’ όλον ότι επί του παρόντος έχει υπέρ αυτής μίαν επιτυχίαν δεδομένου ότι συνετέλεσε να τερματισθή ο πόλεμος μα την Ιαπωνίαν. Απομένει να ίδωμεν εάν θα γίνη καλή ή κακή χρήσις της νέας εφευρέσεως.
Η Καθημερινή, 17 Αυγούστου 1945
Μερικά διά την ζωήν και τον χαρακτήρα του μεγάλου Ιρλανδού
Eύθυμος και ζωηρός». Έτσι εχαρακτήρισαν τον Μπέρναρ Σω οι ιατροί του νοσοκομείου που εχειρούργησαν το σπασμένο του πόδι προ ολίγων εβδομάδων. Ο άρρωστος ήταν ηλικίας 94 ετών!
«Εύθυμος και ζωηρός». Να πώς θα ημπορούσα να χαρακτηρίσω την διάθεσίν του σ’ ολόκληρη την πεντηκονταετία της φιλίας μας.
Πολύ λίγοι άνθρωποι περνούν ολόκληρη τη ζωή τους χωρίς ν’ αλλάξουν τα κύρια γνωρίσματα της ιδιοσυγκρασίας τους. Ο αδιάφορος γίνεται φρόνιμος. Ο διστακτικός, ο ανοιχτοχέρης γίνεται φιλάργυρος, ο θεόπνευστος μεταρρυθμιστής γίνεται κυνικός και ο τύραννος μπορεί καμμιά φορά να γίνη ένας άνθρωπος πράος και καλόκαρδος.
Ο Σω σ’ όλην αυτή την περίοδο των 50 ετών (και πριν απ’ αυτήν αν κρίνω από όσα έχει γράψει και μου έχει πει ο ίδιος) στάθηκε ο ίδιος και απαράλλακτος. Οι συνήθειες, οι αρχές, οι προκαταλήψεις του, οι ενθουσιασμοί του παρέμειναν αναλλοίωτοι. Στα 94 του χρόνια είναι ο ίδιος όπως ήταν σε ηλικία 40 ετών.
Είναι το ίδιο γενναιόφρων και αγαθός, πρόθυμος απέναντι στους άλλους. Χρησιμοποιεί ακόμη το εύθυμον επιχείρημα ότι κανείς δεν του λέγει την αλήθεια σχετικά με το έργο του∙ παραμένει ένας αθεράπευτος χαριτολόγος.
Δεν είναι εξακριβωμένον αν ο Ουάιλντ είπε κάποτε γι’ αυτόν ότι «δεν έχει κανέναν εχθρόν και οι φίλοι του δεν τον αγαπούν». Αλλά αν το είπε, τίποτε δεν απέχει περισσότερο από την αλήθεια. Ο Μπέρναρ Σω είχε πάντοτε στρατιές εχθρών, οι πλείστοι των οποίων δεν τον εγνώριζαν παρά ως δημοσίαν προσωπικότητα. Οι φίλοι του όχι μόνον θαυμάζουν το πνεύμα του και σέβονται βαθειά την επίμονον άρνησίν του να συμβιβασθή με κάθε τι που του φαίνεται ψεύτικο και ευτελές, αλλά αισθάνονται και μία τρυφερή στοργή γι’ αυτόν.
Πρέπει να ομολογήσω ότι καμμιά φορά οι αναρίθμητες αστραπιαίες μεταβολές στη στάσι του με κατέπλησσαν και μ’ έκαναν να θυμώσω. Αλλά ήταν αδύνατο να διαρκέση ο θυμός μου. Το ωραίο χιούμορ του και η γοητεία του μας έκαναν να πνίξουμε το «θυμό» μέσα σε γέλια. Κανείς άνθρωπος της εποχής μας δεν είχε τόσο μαγνητική προσωπικότητα. Είναι η κυριολεξία. Είτε τον συναντούσατε σ’ ένα δωμάτιο, είτε τον ακούγατε να μιλά από το βήμα, είτε παρευρισκόσαστε στη συνεδρίασι μιας επιτροπής μαζί του, σας προσείλκυε προς το μέρος του, όπως ένας ισχυρός μαγνήτης ελκύει τα ψαλίδια και τις βελόνες, καρφιά και μαχαίρια. Μπορεί να μη θέλατε να ελκυσθήτε, δεν μπορούσατε όμως ν’ αντισταθήτε.
Το μυστικό του αυτό βρίσκεται στην τεράστια ζωτικότητά του. Πιστεύει στη Δύναμι της Ζωής, όπως άλλοι πιστεύουν στο Θεό και έχει κάθε λόγο να πιστεύη σ’ αυτή, αφού η φύσις τον επροίκισε με μεγαλύτερη αναλογία «δυνάμεως ζωής», παρά δώδεκα μαζί διασήμους άνδρες της εποχής του.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έκαμε το παν για να διατηρήση και ν’ αναπτύξη το δώρο τούτο. Οι σωματικές ασκήσεις, η συστηματική χορτοφαγία, τα πάντα φαρδειά ρούχα, ο άφθονος καθαρός αέρας – όλα αυτά έπαιξαν το ρόλο τους.
Το φυσικό αυτό δώρο συνετέλεσε πολύ στη δημοτικότητα των θεατρικών και των άλλων του έργων και στην επιρροή που είχαν στον κόσμο. Αλλά η εκχειλίζουσα ζωτικότητς του ευθύνεται και για την ελκτική του δύναμη πάνω σε άνδρες και γυναίκες. Όταν ο Μπήρχολμ Τρη ανέβαζε τον «Πυγμαλίωνα», συνέστησε στον Σω, που είχε παρακουρασθή από την παρακολούθησι των δοκιμών, να τρώη κανένα μπιφτέκι για να δυναμώση, η κυρία Πάτρικ Κάμπελλ, που πρωταγωνιστούσε, φώναξε: «Προς θεού, μην του συνιστάτε ένα τέτοιο πράγμα: Καμμιά γυναίκα στο Λονδίνο δεν θα είναι ασφαλής από αυτόν».
Εφλέρταρε με πολλές γυναίκες, αλλά η μόνη που εκέρδισε την αφοσίωσί του ήταν η γυναίκα του, που με τη σειρά της αφιέρωσε τον εαυτό της και την περιουσία της σ’ αυτόν. Όχι ότι είχε ανάγκην οικονομικής υποστηρίξεως. Προτού ακόμη παντρευθή είχε αρχίσει να αποταμιεύη και κατά την εποχήν του γάμου του είχε σχηματίσει αρκετή περιουσία.
Επί πολλά χρόνια δεν είχε κατορθώσει να κερδίση χρήματα κι εζούσε από τη μητέρα του, που κι αυτή δεν είχε παρά ελάχιστο εισόδημα. Έγραφε-έγραφε, αλλά δεν κατώρθωνε να δημοσιεύση τίποτε. Μέσα σε εννέα χρόνια είχε κερδίσει από την πένα του… 5 λίρες, 9 σελλίνια και 6 πέννες.
Κι όταν ακόμη μερικά από τα έργα του είχαν αρχίσει να παίζωνται και όταν άρχισε να γράφη κριτικές, δεν κατώρθωνε να τα φέρη βόλτα. Όταν κάποτε του ζήτησα να μου γράψη ένα άρθρο μού έστειλε μία κάρτα του όπου μου έλεγε ότι ήταν αποφασισμένος να μην ξαναπιάση την πέννα για ποσόν μικρότερο από πέντε γκινέες (δηλ. 5 λίρες και πέντε σελλίνια).
Ύστερα από ένα χρόνο μού έγραφε: «Οι πέντε γκινέες έγιναν τώρα πενήντα. Δεν ξαναδίνω πια έκτακτη συνεργασία σ’ εφημερίδες. Παραγέρασα».
Αυτό συνέβαινε το 1905! Δεν ξέρω πότε ακριβώς ο κ. Χηρστ τού επλήρωσε χίλιες λίρες για ένα άρθρο, αλλά θυμούμαι καλά τον αριθμό. Υπήρξεν εποχή που μπορούσε να ζητήση όσα ήθελε. Εν τούτοις έγραφε δωρεάν αν μία υπόθεσις ή ένα θέμα τον συγκινούσε και επέτρεπε σε ερασιτέχνες να παίζουν τα έργα του έναντι μιας «συμβολικής» αμοιβής όταν διέκρινε ότι ήσαν άξιοι ενθαρρύνσεως. Μόνον κατά τα τελευταία χρόνια άρχισε να ενδιαφέρεται για την περιουσία που είχε συγκεντρώσει.
«Είμαι πάρα πολύ απησχολημένος για να μπορώ να βρω χαρές στο χρήμα», έλεγε προ είκοσι ετών. Εκείνο που απελάμβανε τότε ήτο το αίσθημα ασφαλείας και η ελευθερία από τις μικροστενοχώριες. Είχε καταλάβη τι σημαίνει το να μην έχεις τίποτε.
Η Καθημερινή, 3 Νοεμβρίου 1950
