Το τέλος του 19ου και η αρχή του 20ού αι. σημαδεύτηκαν από μεγάλες ανακατατάξεις στις διεθνείς πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές σχέσεις, οι οποίες επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων, ανατρέποντας παγιωμένες αντιλήψεις και επιβάλλοντας νέα δεδομένα. Στη Βαλκανική Χερσόνησο, η περίοδος χαρακτηρίστηκε από καταιγιστικές αλλαγές, παρασύροντας λίγο έως πολύ όλα τα κράτη της περιοχής. Παρατηρήθηκε μια αναθέρμανση του Ανατολικού Ζητήματος, δηλαδή της υπόθεσης διαμοιρασμού των εδαφών της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα βαλκανικά κράτη συμμετείχαν από κοινού με τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής στον ανταγωνισμό για τη διεκδίκηση των οθωμανικών εδαφών.
Για τη συγκρότηση της Βαλκανικής Συμμαχίας το 1912 επενέργησαν αρκετοί παράγοντες, οι οποίοι κατέστησαν εφικτή την προσέγγιση των βαλκανικών κρατών. Αρχικά, η πολιτική εκτουρκισμού, την οποία εφάρμοσαν οι Νεότουρκοι εις βάρος των χριστιανών, εξανέμισε την όποια ελπίδα μετεξέλιξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε κοσμοπολίτικο κράτος. Επιπλέον, μετά τη βρετανορωσική προσέγγιση του 1907, ήρθησαν οι βρετανικές επιφυλάξεις σχετικά με το ενδεχόμενο διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γεγονός το οποίο ανέτρεψε τη μέχρι τότε πολιτική που ακολουθούσε το Λονδίνο. Ένας ακόμη παράγοντας υπήρξε η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο με την Ιταλία (1911-1912). Στην προσπάθειά της να εξαναγκάσει την Υψηλή Πύλη να αποδεχθεί την προσάρτηση της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής, η Ιταλία κατέλαβε τον Μάιο του 1912 τα Δωδεκάνησα, τα οποία διατήρησε υπό την κατοχή της έως το 1947. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έδειχνε εμφανώς την αδυναμία της να υπερασπιστεί τα εδάφη της.
Καθοριστικός παράγοντας για τη συγκρότηση της Βαλκανικής Συμμαχίας υπήρξαν οι αλβανικές εξεγέρσεις των ετών 1910-1911. Οι εξεγέρσεις κινητοποίησαν τις ηγεσίες των βαλκανικών κρατών, οι οποίες δεν επιθυμούσαν να συμπεριληφθούν σε ένα μελλοντικό αλβανικό κράτος τα διεκδικούμενα από εκείνες εδάφη (Ελλάδα-Ήπειρος, Σερβία-Κόσοβο και Μαυροβούνιο-Σκόδρα). Τέλος, σημαντικό ρόλο έπαιξε η επαναδραστηριοποίηση της Ρωσίας στα Βαλκάνια έπειτα από την ήττα της στον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο (1904-1905).
Υπό την επίδραση αυτών των παραγόντων τα βαλκανικά κράτη άρχισαν να μελετούν μέσα στο 1912 το ενδεχόμενο επίλυσης του Ανατολικού Ζητήματος με πόλεμο. Ήδη από το 1910 είχαν ξεκινήσει οι μυστικές διαπραγματεύσεις ανάμεσα στη σερβική και τη βουλγαρική κυβέρνηση έχοντας ως βάση τις ρωσικές προτάσεις για διανομή της Μακεδονίας. Οι δύο χώρες κατέληξαν σε συμφωνία τον Φεβρουάριο/Μάρτιο του 1912. Η σερβοβουλγαρική συνθήκη φιλίας και συμμαχίας προέβλεπε τη διανομή εδαφών στα Βαλκάνια και όριζε τον Ρώσο τσάρο ως επιδιαιτητή για την επίλυση των οποιωνδήποτε διαφωνιών προέκυπταν.
Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος εκτιμούσε πως η Ελλάδα δεν έπρεπε να απουσιάζει από την υπό διαμόρφωση Βαλκανική Συμμαχία. Η Βουλγαρία και η Σερβία φαίνονταν αποφασισμένες να κηρύξουν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και χωρίς την Ελλάδα. Σε μια τέτοια περίπτωση, τα σύνορα της Ελλάδας θα καθηλώνονταν στον Αλιάκμονα και η περιοχή για την οποία είχε πολεμήσει ο ελληνισμός κατά τα προηγούμενα χρόνια (1904-1908), η Μακεδονία, θα περνούσε σε βουλγαρικά ή σερβικά χέρια. Παρότι υπήρχαν πολλά εκκρεμή ζητήματα στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις, ο Βενιζέλος προσέγγισε τη Βουλγαρία και τον Μάιο υπέγραψε μια συνθήκη με αμυντικό χαρακτήρα. Η ελληνοβουλγαρική συμφωνία δεν έθιξε τη διανομή εδαφών στη Μακεδονία. Ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι η συζήτηση επί του εδαφικού θα αναδείκνυε τις τεράστιες αποκλίσεις των δύο πλευρών καθιστώντας αδύνατη την επίτευξη συμφωνίας.
Η βουλγαρική πλευρά εμφορείτο από ένα πνεύμα ηγεμονισμού στα Βαλκάνια. Οι Βούλγαροι αξιωματικοί υποτιμούσαν το αξιόμαχο του ελληνικού στρατού υπολογίζοντας μόνον στη βοήθεια του στόλου. Θεωρούσαν ότι ο ελληνικός στρατός δεν θα κατάφερνε να διασπάσει τις αμυντικές θέσεις των Οθωμανών στη Θεσσαλία. Όσον αφορά τα μελλοντικά κέρδη που θα αποκόμιζε η Ελλάδα, η βουλγαρική ηγεσία πίστευε ότι η παραχώρηση της Κρήτης και ορισμένων νησιών του Αιγαίου ήταν αρκετά ώστε να ικανοποιηθούν οι βλέψεις της.
Στα τέλη Αυγούστου 1912, η Βουλγαρία του Φερδινάνδου αποφάσισε την κήρυξη πολέμου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αμέσως ήρθε σε συνεννόηση με το Μαυροβούνιο για τη συμμετοχή του στον πόλεμο. Παράλληλα, και η Σερβία υπό τον πρωθυπουργό Νικόλα Πάσιτς έλαβε την απόφαση για συμμετοχή στον πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις 17/30 Σεπτεμβρίου Σόφια, Βελιγράδι και Αθήνα κήρυξαν γενική επιστράτευση. Στις 24 Σεπτεμβρίου/8 Οκτωβρίου, το Μαυροβούνιο διέκοψε τις διπλωματικές του σχέσεις με την Πύλη και λίγες ημέρες αργότερα στις 27 Σεπτεμβρίου/10 Οκτωβρίου ο ηγεμόνας της χώρας Νικόλας κήρυξε τον πόλεμο.
Η μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων δεν απέδωσε καρπούς. Το βράδυ της 3ης/16ης Οκτωβρίου η Πύλη ανακάλεσε τους πρεσβευτές της από τη Σόφια και το Βελιγράδι. Την επόμενη ημέρα, Βουλγαρία και Σερβία κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η προσπάθεια της Πύλης να αποσπάσει την Ελλάδα από τη Βαλκανική Συμμαχία, παραχωρώντας της την Κρήτη, απέτυχε. Στις 5 Οκτωβρίου η Ελλάδα κήρυξε με τη σειρά της τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. «Η Ελλάς πάνοπλος μετά των Συμμάχων αυτής, εμπνεομένων υπό των αυτών αισθημάτων και συνδεομένων διά κοινών υποχρεώσεων, αναλαμβάνει τον ιερόν αγώνα του δικαίου και της ελευθερίας των καταδυναστευομένων λαών της Ανατολής», ανέφερε μεταξύ άλλων στο διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄.
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι θεωρήθηκαν ως συνέχεια του Αγώνα της Παλιγγενεσίας, ένα νέο 1821. Η Ελλάδα επέκτεινε τα εδάφη της ενσωματώνοντας τη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κρήτη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου) η Ελλάδα επικύρωσε την κυριαρχία της σε αυτά τα εδάφη.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
