Θεσσαλονίκη – Οκτώβριος 1915: Η απόβασις των συμμάχων

Την άνοιξη του 1930 η Καθημερινή εγκαινιάζει τη δημοσίευση σειράς άρθρων του ιδρυτή και διευθυντή της, Γ. Α. Βλάχου, με τον τίτλο «Ιστορία των Δεκαπέντε Ετών (Φεβρουάριος 1915 – Φεβρουάριος 1930)». Σε συνεργασία με τον Ν. Κ. Βέρρο και αξιοποιώντας πολιτικά, διπλωματικά και στρατιωτικά αρχεία, απομνημονεύματα, μαρτυρίες και επιστολές που τέθηκαν στη διάθεσή του, 
ο Βλάχος αφιερώνει το πρώτο μέρος των άρθρων –που δημοσιεύεται έως τον Μάρτιο του 1931– στην είσοδο της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον Εθνικό Διχασμό και στη συντριβή στη Μικρά Ασία, με ενδελεχείς αναφορές στους παρασκηνιακούς χειρισμούς τόσο των Ελλήνων πολιτικών και του βασιλιά Κωνσταντίνου όσο και των Συμμάχων.

Στο ανά χείρας τεύχος επικεντρωνόμαστε στην απόβαση των Συμμάχων στη Θεσσαλονίκη το 1915, και ειδικότερα στην επονομαζόμενη «Στρατιά της Θεσσαλονίκης», αργότερα γνωστή ως «Συμμαχική Στρατιά της Ανατολής». Η προσωπικότητα του στρατηγού Μορίς Σαράιγ, επικεφαλής της Στρατιάς, 
οι στοχεύσεις των Συμμάχων, η συμπεριφορά των στρατιωτών, η συνύπαρξή τους με τους ντόπιους και η μεταβολή στον τρόπο ζωής της πόλης είναι τα θέματα που πραγματεύονται τα ακόλουθα άρθρα.

Το παρασκήνιο της απόβασης

Είκοσι και τέσσαρας ώρας μετά την εις Θεσσαλονίκην άφιξιν του στρατηγού Χάμιλτων και του μικτού αγγλογαλλικού επιτελείου του, σμήνος μεταγωγικών φερόντων γαλλικήν και αγγλικήν σημαίαν, και πλήρη στρατού και υλικού, ενεφανίσθησαν προ του λιμένος της Θεσσαλονίκης, παρά το Μικρόν Καραμπουρνού. Εν τω μεταξύ ο κ. Βενιζέλος «ανησυχήσας», ως εδήλωσεν, εκ της εις Θεσσαλονίκην παρουσίας του στρατηγού Χάμιλτων, απετάθη προς τους πρεσβευτάς Αγγλίας και Γαλλίας ζητών δήθεν εξηγήσεις, ως να μη εγνώριζε περί τίνος επρόκειτο.

Τας εξηγήσεις ταύτας έδωκεν ο πρέσβυς της Γαλλίας κ. Γκυγιεμέν διά της κάτωθι επιστολής αποσταλείσης την 19ην Σεπτεμβρίου 1915 προς τον πρωθυπουργόν κ. Βενιζέλον:

Κύριε Πρόεδρε,
Εντολή της Κυβερνήσεώς μου έχω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν της Υμετέρας Εξοχότητος την εις Θεσσαλονίκην άφιξιν της πρώτης αποστολής γαλλικών στρατευμάτων και να δηλώσω συγχρόνως ότι η Γαλλία και η Αγγλία, σύμμαχοι της Σερβίας, στέλλουσι τα στρατεύματά των όπως βοηθήσωσιν αυτήν και εξασφαλίσωσι τας μετ’ αυτής συγκοινωνίας και ότι αμφότεραι έχουσι την πεποίθησιν ότι η Ελλάς, ήτις παρέσχεν ήδη εις αυτάς τόσα δείγματα φιλίας, δεν θέλει εναντιωθή εις μέτρα ληφθέντα εν τω συμφέροντι της Σερβίας, της οποίας αύτη είναι επίσης σύμμαχος.
Δέξασθε, κύριε Πρόεδρε, κ.λπ.
Ο πρεσβευτής της Γαλλίας
Ι. Γκυγιεμέν

Μετά την λήψιν της επιστολής ταύτης ο κ. Βενιζέλος ανήλθε την 4 μ.μ. ώραν εις Δεκέλειαν και εγένετο δεκτός εις μακράν ακρόασιν παρά τω Κωνσταντίνω προς τον οποίον ανεκοίνωσε την επιστολήν του κ. Γκυγιεμέν, και τας μέχρι της στιγμής εκείνης πληροφορίας περί του κατάπλου των συμμαχικών μεταγωγικών εις Θεσσαλονίκην.

Τότε μόνον ο Κωνσταντίνος αντελήφθη ότι ο πρωθυπουργός του όπως και ο πρεσβευτής της Γαλλίας δεν είπον προς αυτόν την αλήθειαν, ότι προ δύο ή τριών ημερών τον εβεβαίουν ο μεν εις ότι η αίτησις της αποστολής του συμμαχικού στρατού δεν εγένετο επισήμως, δεν υπεχρέου το κράτος, και ότι είχεν ακυρωθεί, ο δε άλλος ότι το διάβημα εκείνο του κ. Βενιζέλου έδει να θεωρηθή ως μη γενόμενον.

Φαίνεται ότι η συνομιλία εκείνη μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου υπήρξεν εις άκρον ζωηρά, του Βασιλέως επιτιμήσαντος εντόνως τον πρωθυπουργόν διά την ενέργειάν του εκείνην, ήτις προώριστο τόσας και τόσας σοβαράς συνεπείας να έχη διά την Ελλάδα. Και κατά την βεβαίωσιν του κ. Βενιζέλου, κατά την συνομιλίαν ταύτην, ο Κωνσταντίνος επεκαλέσθη την ιδιότητά του ως «ελέω Θεού» βασιλέως, και τα εκ ταύτης απορρέοντα δικαιώματα, διά να απορρίψη την πολιτικήν του πρωθυπουργού του.

Βραδύτερον, όταν πλέον ο Κωνσταντίνος ευρίσκετο εις την γην της εξορίας, εν Λουκέρνη, ομιλών περί της νέας ταύτης εναντίον του συκοφαντίας, έλεγε με την συνήθη αφέλειαν και ειλικρίνειάν του:
– Δεν ενεθυμούμην εις τι ακριβώς συνίστατο η θεωρία της «ελέω Θεού» βασιλείας, όταν ο κ. Βενιζέλος μού την απέδωκεν. Την είχον σχεδόν λησμονήσει, διότι από τότε, ότε την έμαθον, κατά τα μαθητικά μου χρόνια, παρήλθε πάρα πολύς καιρός… Και έπειτα δεν ήτο ποτέ δυνατόν να επικαλεσθώ παρομοίαν θεωρίαν εγώ, ο οποίος εγνώρισα κατά βάθος την ψυχήν του ελληνικού λαού, μη δεχομένου μεσαιωνικούς αναχρονισμούς…

Κατελθών της Δεκελείας ο κ. Βενιζέλος μετέβη εις το υπουργείον των Εξωτερικών και συμφώνως προς απόφασιν, ληφθείσαν εν υπουργικώ συμβουλίω, απηύθυνε την εσπέραν της 19ης Σεπτεμβρίου την ακόλουθον επιστολήν προς τον Γάλλον πρέσβυν:

Κύριε πρεσβευτά,
Διά σημερινής επιστολής υμών ευηρεστήθητε να με πληροφορήσετε περί της αφίξεως εις Θεσσαλονίκην της πρώτης αποστολής γαλλικών στρατευμάτων και περί της αποφάσεως ην έλαβον η Αγγλία και η Γαλλία όπως αποστείλωσι στρατεύματά των εις βοήθειαν της συμμάχου των Σερβίας, συν τη προσθήκη ότι αι δύο Δυνάμεις έχουσι την πεποίθησιν ότι η Ελλάς δεν θέλει εναντιωθή εις μέτρα ληφθέντα εν τω συμφέροντι της Σερβίας, της οποίας είναι επίσης σύμμαχος.

Εις απάντησιν της επιστολής ταύτης έχω την τιμήν να δηλώσω προς Υμετέραν Εξοχότητα, ότι η βασιλική Κυβέρνησις, ούσα ουδετέρα εν τω ευρωπαϊκώ πολέμω, δεν θα ηδύνατο να επιτρέψη τας σκοπουμένας ενεργείας, καθόσον αύται παραβιάζουσι την ουδετερότητα της Ελλάδος, η δε παραβίασις αύτη είναι τοσούτο μάλλον χαρακτηριστική, όσον προέρχεται εκ δύο μεγάλων Δυνάμεων εμπολέμων. Η βασιλική Κυβέρνησις έχει ως εκ τούτου το καθήκον να διαμαρτυρηθή κατά της διελεύσεως μόνον στρατευμάτων διά του ελληνικού εδάφους.

Το γεγονός ότι τα στρατεύματα ταύτα προορίζονται αποκλειστικώς όπως βοηθήσωσι την Σερβίαν, σύμμαχον της Ελλάδος, ουδόλως μεταβάλλει την νομικήν θέσιν της ελληνικής Κυβερνήσεως, διότι και υπό βαλκανικήν έποψιν η ουδετερότης της Ελλάδος δεν θα ηδύνατο προ της πραγματοποιήσεως του συμμαχικού όρου να επηρεασθή υπό του κινδύνου όστις, απειλών νυν την Σερβίαν, προκαλεί την αποστολήν εις βοήθειάν της διεθνών στρατευμάτων. Δέξασθε κ.λπ. κ.λπ.
Ελ. Βενιζέλος 

Η επιστολή αύτη απετέλεσε την επίσημον διαμαρτυρίαν της ελληνικής κυβερνήσεως διά την εις Θεσσαλονίκην απόβασιν των συμμαχικών στρατευμάτων, και την ούτω συντελεσθείσαν παραβίασιν της ουδετερότητος της Ελλάδος.

Οπόσην δε σημασίαν ενείχε το γεγονός τούτο, καταφαίνεται από το κάτωθι απόσπασμα των πρακτικών μιας συνεδριάσεως της Βουλής των Κοινοτήτων, ότε συνεζητείτο η εις Μακεδονίαν αποστολή συμμαχικού στρατού.

Ο φιλελεύθερος βουλευτής κ. Μ. Ουτβάιτ, πιστεύων εις την ειλικρίνειαν της ελληνικής διαμαρτυρίας, παρά την ηπιότητα του τόνου της, και μη δυνάμενος να φαντασθή την κωμωδίαν η οποία επαίχθη εις βάρος της μικράς και ασθενούς Ελλάδος, υπ’ αυτού τούτου του πρωθυπουργού της, κατηγόρησε την αγγλικήν κυβέρνησιν ως παραβιάσασαν την ελληνικήν ουδετερότητα. Εις τας επικρίσεις ταύτας, απήντησεν ο υπουργός των Εξωτερικών της Μ. Βρεττανίας ως εξής:

Σερ Έδουαρδ Γκρέυ. Αι κυβερνήσεις Αγγλίας και Γαλλίας, ως γνωρίζετε, απεφάσισαν κατ’ αρχάς την αποστολήν στρατού εις Θεσσαλονίκην κατόπιν αιτήσεως του τότε πρωθυπουργού της Ελλάδος…
Μ. Ουτβάιτ. Αλλ’ ο κ. Βενιζέλος δεν ηρνήθη εν τη Ελληνική Βουλή ότι προσεκάλεσε τους Συμμάχους εν Θεσσαλονίκη; Ούτω η παρουσία μας εν Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί παραβίασιν των υποσχέσεών μας όπως πολεμήσωμεν υπέρ των δικαιωμάτων των μικρών λαών;
Σερ Έδουαρδ Γκρέυ. Παν ό,τι αφορά εις την Θεσσαλονίκην είναι παγκοίνως γνωστόν…
Διάφοραι φωναί. Εδημιουργήσατε δεύτερον Βέλγιον!
(«Τάιμς» της 1ης Απριλίου 1916. Πρακτικά Συνεδριάσεως της Βουλής των Κοινοτήτων)

[…] Ευθύς μετά την επίδοσιν της επιστολής του κ. Βενιζέλου, και περί ώραν 7 και 30´εσπερινήν της ιδίας ημέρας, εις το υπουργείον των Εξωτερικών μετέβησαν οι πρεσβευταί Γαλλίας και Αγγλίας και παρέμειναν συνομιλούντες επί μακρόν μετά του κ. Βενιζέλου. Εν τω μεταξύ δε κατέφθανον εις τας Αθήνας αι πληροφορίαι εκ Θεσσαλονίκης περί των εκεί γεγονότων, αλλά περικεκομμέναι υπό της αυστηράς λογοκρισίας την οποίαν είχεν εγκαταστήσει ο κ. Βενιζέλος. Την μεσημβρίαν της 19ης Σεπτεμβρίου ολόκληρος στόλος εκ μεταγωγικών γαλλικών και αγγλικών, πλήρης γαλλικού στρατού, κατέπλευσεν εις τον εξωτερικόν λιμένα της Θεσσαλονίκης και ηγκυροβόλησεν μεταξύ του Μεγάλου και Μικρού Καραμπουρνού. Καθ’ όλην την ημέραν εκείνην, τα πλοία ταύτα παρέμειναν εις τον προλιμένα της Θεσσαλονίκης.

Κατά τας υπό των Συμμάχων παρεχομένας πληροφορίας, ο στρατός ούτος θα μετεφέρετο διά του προς Γευγελήν και Σκόπεια σιδηροδρόμου προς τα σερβικά σύνορα, διά να καταλάβη τας προς τα βουλγαρικά σύνορα στρατηγικάς θέσεις και διόδους, και προφυλάξη ούτω το σερβικόν έδαφος από πάσης εισβολής βουλγαρικού στρατού ή κομιτατζήδων. Ενώ όμως ούτως είχον τα πράγματα, ο εν Παρισίοις πρεσβευτής της Βουλγαρίας ανεκοίνωσεν εις τον Παρισινόν «Χρόνον», ότι ο Βούλγαρος πρωθυπουργός κ. Ραδοσλαύωφ, «αμυνόμενος εναντίον των κατηγοριών περί της επαμφοτεριζούσης πολιτικής του, θα διετύπου νέας προτάσεις προς την Συνεννόησιν». Κατά τον Βούλγαρον πρεσβευτήν, αν οι Σύμμαχοι απεδέχοντο τας προτάσεις εκείνας, η Βουλγαρία θα ήτο πρόθυμος να ταχθή παρά το πλευρόν των Συμμάχων! […]
Η Καθημερινή, 28 Μαρτίου 1930

Ο στρατηγός Σαρράιγ

Μίαν ημέραν, αφηγήθη ο Σαρράιγ εις τον φίλον του κ. Π. Κομπλάντς, ο οποίος μόλις προ ολίγων ημερών εξέδωκε την βιογραφίαν του στρατηγού, έλαβον τηλεγράφημα του αρχιστρατήγου, ο οποίος με διέτασσε να παραδώσω την διοίκησιν της 3ης Στρατιάς και να παρουσιασθώ εις τον υπουργόν των Στρατιωτικών κ. Μιλλεράν. Μόλις ευρέθην ενώπιόν του, ο κ. Μιλλεράν χωρίς περιστροφάς μοι είπεν:
– Στρατηγέ, η κυβέρνησις γνωρίζει ότι τα ταξείδια σάς αρέσουν. Τι θα ελέγετε αν σας ανεθέτομεν την διοίκησιν ενός σώματος στρατού το οποίον αποστέλλεται αυτάς τας ημέρας εις Θεσσαλονίκην;
– Κύριε υπουργέ, απήντησα, αφ’ ου περιέπεσα εις δυσμένειαν, δεν είνε καλλίτερον να με αφίσετε ήσυχον εν Γαλλία;

Η απάντησις αύτη του Σαρράιγ προς τον υπουργόν των Στρατιωτικών εκφράζει τας ιδέας τας οποίας είχεν ο αρχηγός του συμμαχικού εκστρατευτικού σώματος της Θεσσαλονίκης περί της αποστολής του. Η ψυχολογική δε αύτη κατάστασις εις την οποίαν διετέλει ο Σαρράιγ υπήρξεν εις των κυρίων συντελεστών της στάσεώς του απέναντι της Ελλάδος και εξηγεί επαρκώς τον μισελληνισμόν τον οποίον επέδειξε καθ’ όλην την διάρκειαν της αρχιστρατηγίας του.

Ως ενόμιζεν ότι η ανάθεσις εις αυτόν της αρχηγίας του εν Μακεδονία συμμαχικού στρατού ισοδυνάμει προς δυσμένειαν και παραγκωνισμόν αυτού εκ μέρους των εν Γαλλία πολιτικών αντιπάλων του, ούτω επίστευεν ακραδάντως ότι οι Έλληνες και η Ελλάς και ιδιαιτέρως ο Κωνσταντίνος τον ημπόδιζον να εκτελέση τον προορισμόν του και να κατατροπώση τους Βουλγάρους και τους Γερμανούς. Διά τον λόγον λοιπόν τούτον εστράφη κατά της Ελλάδος και αντί να επιχειρήση να επιδοθή εις την οργάνωσιν του εις χείρας του ανατεθέντος στρατού, όπως καταστήση αυτόν ικανόν να εκπληρώση τον προορισμόν του, αφιέρωσεν όλας αυτού τας δυνάμεις και ολόκληρον την προσοχήν του όπως συκοφαντήση και βλάψη την Ελλάδα».

«Επίστευεν όμως προς τούτοις, γράφει ο κ. Μερμέ εις το προμνησθέν βιβλίον του, ότι αργά ή γρήγορα θα ήρχετο η ημέρα καθ’ ην οι εν Γαλλία φίλοι του θα επετύγχανον να θέσουν εκποδών τους “κληρικόφρονας”, τους αντιδραστικούς και τον Ζοφρ, και να θέσουν εις την διάθεσίν του άφθονα μέσα διά να εκτελέση το έργον διά το οποίον εστάλη εις Μακεδονίαν ή να καλέσουν αυτόν εν Γαλλία διά να τω αναθέσουν την ανωτάτην αρχηγίαν ότε θα επετύγχανεν να διασπάση το γερμανικόν μέτωπον.

»Όταν βραδύτερον, εξακολουθεί ο κ. Μερμέ, συνελήφθη ο κ. Καγιώ μεταξύ των εγγράφων του τα οποία ανεκαλύφθησαν και κατεσχέθησαν εις το χρηματοκιβώτιον της Φλωρεντίας, ανευρέθη και το ακόλουθον σημείωμα γραφέν ιδιοχείρως υπό του κ. Καγιώ:

»“Εν περιπτώσει παρατάσεως του πολέμου, θα ληφθούν αμέσως τα ακόλουθα μέτρα: Διορισμός του στρατηγού Σαρράιγ ως αρχιστρατήγου του Δυτικού Μετώπου. Αντικατάστασις όλων ανεξαιρέτως των διοικητών στρατιωτών και των άλλων στρατηγών των ασκούντων ανωτέρας διοικήσεις”.

»Όπως φαίνεται από το σημείωμα τούτο του κ. Καγιώ, οι φίλοι επί των οποίων εβασίζετο και ήλπιζεν ο Σαρράιγ ήσαν οι άκροι αριστεροί, και όπισθεν των πολιτικών αυτών ευρίσκοντο άλλοι ισχυροί παράγοντες και δημοσιογράφοι οι οποίοι επίστευον ακραδάντως ότι ο στρατηγός Σαρράιγ ήτο ο μόνος ικανός διά να τερματίση τον πόλεμον. Μετά των φίλων του τούτων, ο αρχηγός των εν Ανατολή συμμαχικών στρατευμάτων ουδέποτε έπαυσε να τηρή συχνήν αλληλογραφίαν η οποία απερρόφα αυτόν πολύ περισσότερον αφ’ ό,τι η επίσημος μετά της κυβερνήσεως και του υπουργείου των Στρατιωτικών. Η πολιτική υπήρξεν η κυρία ασχολία του στρατηγού Σαρράιγ κατά τους πρώτους οκτώ μήνας της εν Θεσσαλονίκη παρουσίας του, και δυστυχώς η αδράνεια του στρατηγού μετεδόθη από των ανωτέρων εις τα κατώτερα στρώματα των στελεχών του στρατού, ο οποίος ολίγον κατ’ ολίγον ήρχισε να αποβάλη τας πολεμικάς αυτού ιδιότητας.

»Οι αξιωματικοί, εξακολουθεί πάντοτε ο κ. Μερμέ, μιμούμενοι τον αρχηγόν των, είχον λησμονήσει τον κύριον σκοπόν της αποστολής των, και επειδή αι σφαίραι τας οποίας αντήλλασσον μετά των Βουλγάρων δεν ήσαν ικαναί διά να κρατήσουν το στράτευμα ετοιμοπόλεμον. Η αδράνεια και η οκνηρία ήρχισε να γίνεται αισθητή εις τας τάξεις των στρατιωτών από των οποίων οι αξιωματικοί των έμενον συνήθως μακράν. Με άλλας λέξεις, η πειθαρχία είχεν υποστή σοβαρόν κλονισμόν. Εις τας οδούς οι στρατιώται δεν εχαιρέτων τους ανωτέρους των οι οποίοι ουδέν καν ετόλμων να απευθύνουν προς αυτούς παρατηρήσεις.

»Η ολίγη όρεξις την οποίαν ο στρατηγός Σαρράιγ εδείκνυε διά την εκπλήρωσιν της αποστολής του διά την οποίαν, διετείνετο, ηρνούντο να τω χορηγήσουν τα αναγκαία μέσα, έγινεν αισθητή και εις τους παρατηρητάς του εχθρού, οι οποίοι έβριθον εν Θεσσαλονίκη και παρηκολούθουν μετά μεγάλης προσοχής παν ό,τι εγίνετο και ελέγετο. Πρέπει δε να σημειωθή ότι η Θεσσαλονίκη είνε η πόλις των κινημάτων και των επαναστάσεων τόσον επί τουρκικού, όσον και επί ελληνικού καθεστώτος. Εις την Θεσσαλονίκην παρεσκευάσθη η επανάστασις των Νεοτούρκων η οποία υπήρξεν η μήτηρ τοσούτων μεγάλων μεταβολών εν τη Οθωμανική Αυτοκρατορία».

Αι αποκαλυπτικαί αύται ομολογίαι του κ. Μερμέ, ο οποίος αφ’ ενός μεν είνε Γάλλος και δη ιστορικός αξίας, αφ’ ετέρου δε δεν ανήκει πολιτικώς εις την χορείαν των αντιπάλων του Σαρράιγ, ώστε να υποτεθή ότι ωθούμενος υπό μίσους γράφει πάντα ταύτα, ενέχουν μεγάλην σημασίαν. Διότι θα ίδωμεν εν τη εξελίξει της «Ιστορίας των Δεκαπέντε Ετών» και εις τας τραγικωτέρας αυτής διά την Ελλάδα σελίδας, ότι ο Σαρράιγ και ο εν Αθήναις Γάλλος πρεσβευτής, κεντριζόμενοι υπό του κ. Βενιζέλου, εθεώρουν τον Κωνσταντίνον, τον Σκουλούδην, τον Λάμπρον και την μη βενιζελικήν Ελλάδα ως αιτίους της αδρανείας της Στρατιάς της Ανατολής και εζήτουν την κεφαλήν αυτών επί πίνακι. […]
Η Καθημερινή, 3 Απριλίου 1930

Η Θεσσαλονίκη πριν και μετά

Η απόβασις των συμμάχων εν Θεσσαλονίκη μετέφερε κατά τύπους και κατ’ ουσίαν τον πολέμον επί ελληνικού εδάφους παρά την θέλησιν της Ελλάδος. Διά τούτο και ο εν Λονδίνω πρεσβευτής της Γαλλίας Παύλος Καμπόν ετηλεγράφει την 16ην Οκτωβρίου 1915 εκ Λονδίνου προς την κυβέρνησίν του, τα ακόλουθα:
«Είναι αληθές ότι εκλήθημεν υπό του κ. Βενιζέλου και ότι η διαμαρτυρία του ήτο όλως τυπική, αλλά ο κ. Βενιζέλος δεν είναι πλέον πρόεδρος της κυβερνήσεως και δεν πρέπει να υπολογίζωμεν επί της συνενοχής (coruplicité) των διαδόχων του».

Η λέξις «συνενοχή», την οποίαν ορθώς μεταχειρίζεται ο εξέχων ούτος διπλωμάτης, μας δίδει το ακριβές μέτρον της καταστάσεως. Οι σύμμαχοι αποβιβασθέντες, όπως απεβιβάσθησαν εις Θεσσαλονίκην, είχον ανάγκην συνενόχων και πάντες ανεξαιρέτως οι Έλληνες πολιτικοί, ουδ’ αυτού του κ. Ζαΐμη εξαιρουμένου, δεν ήτο δυνατόν να καταστούν συνένοχοι των συμμάχων.

Από της στιγμής, όμως, από της οποίας τα συμμαχικά στρατεύματα επάτησαν τον πόδα των εν Θεσσαλονίκη, η Ελλάς έπαυσε να είνε κυρία όχι μόνον του ιδίου αυτής εδάφους, αλλά και εαυτής ακόμη. Αλλά πριν εισέλθωμεν, εις εν από τα τραγικώτερα κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας, είναι ανάγκη να ρίψωμεν εν βλέμμα προς την Θεσσαλονίκην και επί της εν τη πόλει ταύτη και τη λοιπή Μακεδονία δημιουργηθείσης καταστάσεως μετά την συμμαχικήν απόβασιν.

Η εν τη πόλει ταύτη παρουσία των συμμαχικών στρατευμάτων υπήρξεν αιτία πολλών και σπουδαίων γεγονότων, ώστε να δικαιολογήται πάσα μακρηγορία. Λόγω της γεωγραφικής αυτής θέσεως η Θεσσαλονίκη απετέλει επί Τουρκοκρατίας το πρώτον μετά την Κωνσταντινούπολιν κέντρον της ευρωπαϊκής Τουρκίας και πάμπολλοι ξένοι είχον εγκατασταθή χάριν εμπορίας εις την πόλιν ταύτην, είτε μονίμως, είτε προσωρινώς, ο δε πληθυσμός αυτής κατά την εποχήν εκείνην απετέλει πραγματικόν μωσαϊκόν. Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Βούλγαροι, ολίγοι Σέρβοι, Γάλλοι, Άγγλοι, Ιταλοί, συνεφύροντο εν αυτή και προσέδιδον εις την πόλιν όψιν πραγματικής κοσμοπόλεως.

Μετά την κατάληψιν αυτής υπό του ελληνικού στρατού τω 1912 και την μεταξύ Σερβίας και Ελλάδος κατανομήν της Μακεδονίας, η Θεσσαλονίκη έχασε μέγα μέρος της αξίας αυτής ως επινείου τροφοδοτούντος μεγάλην ενδοχώραν, αλλ’ εις αντιστάθμισμα, εξ αιτίας των συρρευσάντων εκεί εκ Παλαιάς Ελλάδος επιστημόνων και εμπόρων, ενισχύθη σημαντικώς το εμπόριόν της και η πόλις προσέλαβεν εντόνως ελληνικόν χαρακτήρα, καθ’ ότι πάντα τα αλλογενή στοιχεία υπεχώρησαν προ της ελληνικής ζωτικότητος. Μόνον οι Ισραηλίται διετήρησαν, αν και κατά πολύ μειωμένην, την προτέραν αυτών δραστηριότητα.

Χάρις εις την πολιτικήν της απολύτου ισοπολιτείας και φιλελευθερίας, την οποίαν ήσκησεν εν Μακεδονία και ιδιαιτέρως εν Θεσσαλονίκη η ελληνική διοίκησις, τα εν τη πόλει ξένα στοιχεία έζων εν πλήρει αρμονία μετά των Ελλήνων, οι οποίοι, είτε έμποροι, είτε επιστήμονες, είτε επαγγελματίαι ή γεωργοί, δεν έκαμνον ουδεμίαν διάκρισιν μεταξύ ξένων και ομοφύλων.

Δύναταί τις μάλιστα να είπη, χωρίς να υπερβάλλη την αλήθειαν, ότι τα αλλογενή στοιχεία συγκρίνοντα το πρότερον τουρκικόν καθεστώς προς το ελληνικόν, ήσαν απολύτως ευχαριστημένα εκ της μεταβολής, και τούτο διότι η ελληνική διοίκησις κατά την εποχήν εκείνην ήτο απείρως χρηστοτέρα και από πάσης απόψεως ανωτέρα της τουρκικής.

Και αυτοί ακόμη οι Τούρκοι, οι οποίοι ήτο φυσικόν να τρέφουν κάποιαν μνησικακίαν, ήσαν οι περισσότερον πάντων ευχαριστημένοι, διότι η Ελλάς, όχι μόνον εσεβάσθη απολύτως την θρησκείαν και τα θρησκευτικά, διοικητικά και κοινωνικά αυτών έθιμα, αλλά και πολλά και μεγάλα προνόμια παρεχώρησεν εις αυτούς. Αν μεταξύ Ελλήνων και αλλογενών εγίνοντο διακρίσεις, αύται ήσαν υπέρ των ξένων και ιδία υπέρ των Τούρκων. Και αυτή ακόμη η δημαρχία Θεσσαλονίκης εξηκολούθει να μένη εις χείρας του επί τουρκοκρατίας δημάρχου Οσμάν Σαΐτ, εκολάκευε δε ιδιαιτέρως το τουρκικόν στοιχείον και απετέλει εν επί πλέον δείγμα της φιλελευθέρας ελληνικής διοικήσεως.

Η αυτή και έτι μεγαλειτέρα ευχαρίστησις παρετηρείτο εις την ύπαιθρον χώραν και καθ’ όλου εις το εσωτερικόν, όπου μετά μακρά έτη ταραχών και πολέμων οι κάτοικοι, και μάλιστα οι γεωργικοί πληθυσμοί, επανεύρον υπό την ελληνικήν διοίκησιν ισονομίαν, ασφάλειαν και τάξιν.

Οι εμπρησμοί, οι φόνοι και τα λοιπά βίαια μέσα, τα οποία είχον τεθή εις χρήσιν υπό του βουλγαρικού κομιτάτου προς εκβουλγαρισμόν των Μακεδόνων και η εις την δωροδοκίαν οφειλομένη μεροληψία των τουρκικών αρχών είχον εκλείψει, οι δε πληθυσμοί, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος, ήρχισαν ολίγον κατ’ ολίγον να λησμονούν το αιμοσταγές και πλήρες μίσους παρελθόν και να επιδίδωνται εις εργασίαν ειρηνικήν, φιλόνομον και παραγωγικήν.

Η Ελλάς, αν και κράτος μικρόν και εξηντλημένον εκ δύο αλλεπαλλήλων πολέμων, είχε στρέψει ολόκληρον την προσοχήν αυτής προς τας νέας χώρας και προς αναδιοργάνωσιν αυτών είχεν αφιερώσει όλας αυτής τας δυνάμεις. Η πολιτική αύτη δεν είχε βραδύνει να αποδώση καρπούς, και καθ’ ην στιγμήν η δολοφονία του Σαραγιέβου έρριψε τον σπινθήρα τον ανάψαντα την πυρκαϊάν του παγκοσμίου πολέμου, άνεμος αναδημιουργίας έπνεε καθ’ όλην την Βόρειον Ελλάδα και το ανθηρόν εμπόριον της Θεσσαλονίκης εκίνει τον φθόνον των γειτόνων. 

Οι Μακεδόνες μετά φρίκης πραγματικής ανελογίζοντο το παρελθόν και ευγνωμονούντες προς το κράτος το οποίον εξησφάλισεν εις αυτούς την ισονομίαν, την τάξιν και την ειρήνην, εγένοντο υπόδειγμα φιλονομίας και εργατικότητος. Αι ξέναι προπαγάνδαι απετύγχανον οικτρώς, διότι ουδείς επόθει μεταβολήν της καταστάσεως, και τα ολιγάριθμα κακά στοιχεία τα οποία ωνειρεύοντο τους παλαιούς καιρούς είχον αποθαρρυνθή και κάθε δράσις των είχε παραλύσει.

Και αυτοί ακόμη οι βουλγαρομακεδόνες, οι χρηματοδοτούμενοι εκ Σόφιας, είχον οριστικώς απελπισθή και ο εις μετά τον άλλον είχον εγκαταλείψει τα πεδία της παλαιάς αυτών αιματηράς δράσεως και είχον αποσυρθή πέραν των ελληνικών συνόρων. Όσοι είχον παραμείνει εν Μακεδονία είχον απορρίψει την μάχαιραν και την βόμβαν, και είχον αναλάβει την σκαπάνην και το άροτρον.

Επί εν ολόκληρον έτος, από του Αυγούστου του 1914 μέχρι του Σεπτεμβρίου του 1915, ο σάλος του ευρωπαϊκού πολέμου δεν είχε γίνει αισθητός εν Μακεδονία. Τουναντίον, ο αποκλεισμός των προς την Αυστρουγγαρίαν συνόρων της Σερβίας και η αδυναμία του ανεφοδιασμού της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας εκ των αυστριακών, ρωσσικών και γερμανικών αγορών, ως και το κλείσιμον των Στενών των Δαρδανελλίων, είχον καταστήσει την Θεσσαλονίκην κεντρικόν λιμένα ανεφοδιασμού των χωρών τούτων, η δε έντασις της εμπορικής κινήσεως εγένετο πηγή πλούτου διά τους εμπόρους και βιομηχάνους της Θεσσαλονίκης.

Τοιαύτη ήτο η κατάστασις, ότε τα πρώτα τμήματα του συμμαχικού στρατού επάτησαν το μακεδονικόν εδάφον. Ευθύς από των πρώτων στιγμών εγένετο αντιληπτόν ότι η απόβασις των Συμμάχων θα ήσκει βαθείαν επίδρασιν επί της καθόλου καταστάσεως εν Μακεδονία.
Ευθύς αμέσως οι αρχηγοί των συμμαχικών στρατευμάτων έδειξαν ότι δεν ήσαν καθόλου διατεθειμένοι να φερθούν ως φιλοξενούμενοι καταλύσαντες άνευ προσκλήσεως εις ξένον οίκον. Χωρίς ενδοιασμούς και χωρίς προσχήματα, και κατ’ αντίθεσιν προς την φιλοφροσύνην την οποίαν έδειξαν απέναντί των αι ελληνικαί διοικητικαί και στρατιωτικαί αρχαί, οι Σύμμαχοι ήρχισαν να φέρωνται ως απόλυτοι κύριοι.

Και οι μεν Άγγλοι προσεπάθουν οπωσδήποτε να μη υπερβαίνουν τα όρια εκείνα τα οποία επέβαλλεν έστω και ο κατά τύπους σεβασμός των δικαιωμάτων του ακουσίως φιλοξενούντος αυτούς οικοδεσπότου. Οι Γάλλοι όμως κατέβαλλον πάσαν προσπάθειαν διά να δείξουν ότι ήλθον και εννόουν να φέρωνται ως απόλυτοι κύριοι, μηδέν σεβόμενοι και μηδεμίαν αρχήν αναγνωρίζοντες.
Τόσον εις τας επισήμους όσον και εις τας ιδιωτικάς των σχέσεις διετήρουν τον αλαζονικόν εκείνον και ολίγον πως φανφαρονικόν χαρακτήρα, ο οποίος τους διακρίνει πάντοτε, και εφαίνοντο πιστεύοντες ότι όλος ο κόσμος ήτο υποχρεωμένος να χύση το αίμα του και να προσφέρη τα πάντα διά να τους βοηθήση να εκδικηθούν τους Γερμανούς διά την κατά το 1870 ήτταν των και διά να ανακτήσουν την Αλσατίαν και την Λωρραίνην. Πας ο μη αναγνωρίζων εις τον εαυτόν του τας υποχρεώσεις ταύτας ήτο διά τους Γάλλους εχθρός, εναντίον του οποίου δεν ήτο συγγνωστή ουδεμία απολύτως επιείκεια. Συνεπώς και η Ελλάς, η οποία μέχρι της στιγμής εκείνης είχε τηρήσει ουδετερότητα αν ούτω δύναται πράγματι να αποκληθή στάσις κράτους το οποίον προσέφερεν εις ένα των εμπολέμων τα πυρομαχικά του και ανεφωδίαζεν αυτόν εις πολεμικόν υλικόν, ως επράξαμεν διά τους Σέρβους, ή τα εδάφη του και τους λιμένας του προς εγκατάστασιν πολεμικών βάσεων, ως επράξαμεν διά τους Συμμάχους, εθεωρείτο παρά των Γάλλων ως εχθρά, ως όργανον των Γερμανών και κατ’ ακολουθίαν ως αξία πάσης τιμωρίας.

Διά τον λόγον λοιπόν τούτον ευθύς ως επάτησαν εν Θεσσαλονίκη ήρχισαν περιφρονούντες τας ελληνικάς αρχάς, φερόμενοι ως απόλυτοι κύριοι, υβρίζοντες τον βασιλέα και την κυβέρνησιν του κράτους, του οποίου κατεπάτησαν τα εδάφη χωρίς να έχουν ουδέν απολύτως δικαίωμα, και εν γένει μη παραλείποντες ουδεμίαν απολύτων ευκαιρίαν διά να εκδηλώσουν τας προς την Ελλάδα και παν το ελληνικόν εχθρικάς αυτώς διαθέσεις.

Και το χειρότερον εξ όλων, ήρχισαν να προσεταιρίζωνται τα εντόπια εκείνα στοιχεία, τα οποία ήσαν γνωστά διά τα ανθελληνικά αυτών αισθήματα και τας ενόχους ή υπόπτους κατά το παρελθόν ενεργείας των και να αφυπνίζουν τα ληθαργούντα εν τη ψυχή των ανθελληνικά σχέδιά των.
Το γαλλικόν Στρατηγείον συνεκρότησεν αμέσως μυστικήν αστυνομίαν, η οποία εστρατολόγησε τα στοιχεία εκείνα και επί τη βάσει των ασυστάτων πληροφοριών, τας οποίας παρείχον ταύτα, ερρύθμιζεν και τας επισήμους αυτής ενεργείας.

Αι ελληνικαί αρχαί αντελήφθησαν ευθύς αμέσως τας προθέσεις ταύτας των Γάλλων, ακολουθούσαι όμως τας διαταγάς και τας οδηγίας τας οποίας είχε δώσει η ελληνική κυβέρνησις άμα τη αποβάσει των συμμαχικών στρατευμάτων, εφέροντο απέναντί των αψόγως και προσεπάθουν να αποφεύγουν πάσαν αφορμήν παρεξηγήσεων και προστριβών. Όσον οι Άγγλοι εφέροντο αμέμπτως, τόσον οι Γάλλοι προσεπάθουν να φαίνωνται όσον το δυνατόν περισσότερον σκαιοί, τραχείς, αυταρχικοί και περιφρονούντες τα πάντα. Επέτασσον τρόφιμα και οικήματα χωρίς καθόλου να λαμβάνουν υπ’ όψιν τας ανάγκας του πληθυσμού και εις τιμάς τόσον γελοίας, ώστε μόλις συνεκαλύπτετο η κατ’ ουσίαν διενεργουμένη αρπαγή.

Τα παράπονα τόσον των κατοίκων όσον και των ελληνικών ούτε καν ελαμβάνοντο υπ’ όψιν και οι Έλληνες, οσάκις κατέφευγον εις τας αρχάς του κράτους των διά να παραπονεθούν κατά των διαπραττόντων αυθαιρεσίας, αντί να ευρίσκουν προστασίαν, ελάμβανον συμβουλάς υπομονής και εγκαρτερήσεως. Εν μια λέξει το κράτος είχε περιστή εις απόλυτον αδυναμίαν όπως υπερασπίση τα δικαιώματα αυτού και των πολιτών του. Και διά να μη εξευτελίζεται, προσεπάθει να σώση τα προσχήματα διά της δουλοφροσύνης, η οποία έθιγεν, αν δεν υπερέβαινε, τα όρια της δουλικότητος.
Αλλά δυστυχώς συνέβη και την φοράν ταύτην ό,τι συμβαίνει συνήθως. Η καλή θέλησις όχι μόνον δεν εξετιμήθη, αλλά τουναντίον ετόνωσε τας εχθρικάς κατά της Ελλάδος διαθέσεις των Γάλλων, οι οποίοι ημέρα τη ημέρα καθίσταντο ιταμώτεροι.

Σημειωτέον ότι τας διαθέσεις ταύτας των Γάλλων ενίσχυε παντοιοτρόπως η στάσις του βενιζελισμού, ο οποίος διά των οργάνων του, των πολιτικών του και των οπαδών του διέβαλλεν, ερραδιούργει, εσυκοφάντει, κατέδιδε και διέσυρε την ιδίαν αυτού πατρίδα. Η «συνενοχή», περί της οποίας ωμίλει ο Παύλος Καμπόν εις το προμνησθέν από Λονδίνου προς την γαλλικήν κυβέρνησιν τηλεγράφημά του, υφίστατο εν πάση τη κυριολεξία. Ο ήρεμος και κανονικός ρυθμός της ζωής της Μακεδονίας είχε πλέον βαθύτατα διαταραχθή. […]
Η Καθημερινή, 4 Απριλίου 1930