Γεννημένος στην υπό βρετανική κατοχή Ινδία, ο Έρικ Άρθουρ μπλερ (1903-1950) έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο Τζορτζ Όργουελ. με αυτό το όνομα επέλεξε να υπογράψει το 1933 το βιβλίο Οι περιθωριακοί (ή αλήτες) του Παρισιού και του Λονδίνου, όπου περιγράφει πώς διαβιούσαν οι παρίες των δύο ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, όταν –μετά από αρκετές απορρίψεις των χειρογράφων του– κατάφερε να βρει τελικώς εκδότη. Επέστρεψε στη Βρετανία το 1911, αλλά το 1922 ξαναβρέθηκε στη νοτιοανατολική Ασία –αυτή τη φορά στη Βιρμανία– υπηρετώντας στην αστυνομία έως το 1927. Πνεύμα ελεύθερο, ριζοσπαστικό και ασυμβίβαστο με κάθε μορφή καταπίεσης και ολοκληρωτισμού, έζησε μαζί με τους φτωχούς του Λονδίνου και του Παρισιού, άλλαξε πολλά επαγγέλματα και συμμετείχε στον Ισπανικό Εμφύλιο, όπου και τραυματίστηκε. Το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940 υπήρξε η πλέον καθοριστική περίοδος της λογοτεχνικής του παραγωγής: το 1945 κυκλοφορεί η Φάρμα των ζώων, ένα αλληγορικό έργο κριτικής στην πορεία της ΕΣΣ∆ και ιδιαίτερα στο καθεστώς που επιβλήθηκε στα χρόνια του Στάλιν. Τρία χρόνια αργότερα, ολοκληρώνει το 1984 (τίτλος που προέκυψε από αλλαγή θέσης δύο αριθμών του 1948), ένα έργο-καταγγελία σε ανελεύθερα καθεστώτα ελέγχου, διαρκούς παρακολούθησης και καταπίεσης. Επτά και πλέον δεκαετίες μετά τον πρόωρο θάνατό του, παραμένει ένας από τους πλέον επιδραστικούς συγγραφείς, ενώ κάποιοι από τους όρους που επινόησε και χρησιμοποίησε στα έργα του –μεγάλος αδελφός, ψυχρός πόλεμος, αστυνομία σκέψης κ.ά.– έχουν πλέον ενσωματωθεί στο καθημερινό λεξιλόγιο.
Η δημιουργία ενός συγγραφέα
«Λίγο αφότου έφτασα στο St Cyprian’s (όχι αμέσως, αλλά μετά από μία ή δύο εβδομάδες, ακριβώς όταν φαινόταν ότι έχω ενταχθεί στη ρουτίνα της σχολικής ζωής), άρχισα να “βρέχω” το κρεβάτι μου. Ήμουν τώρα οκτώ ετών, οπότε αυτό ήταν επιστροφή σε μια συνήθεια την οποία πρέπει να είχα εγκαταλείψει τουλάχιστον τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Στις μέρες μας, πιστεύω, η ενούρηση στο κρεβάτι σε τέτοιες περιστάσεις θεωρείται δεδομένη. Είναι φυσιολογική αντίδραση σε παιδιά που έχουν απομακρυνθεί από τα σπίτια τους σε ένα περίεργο μέρος. Εκείνες τις μέρες, ωστόσο, θεωρούνταν ένα αηδιαστικό έγκλημα που το παιδί διέπραξε επίτηδες και για το οποίο η κατάλληλη θεραπεία ήταν ο ξυλοδαρμός. Από την πλευρά μου δεν χρειαζόταν να μου πουν ότι ήταν έγκλημα. Νύχτα με τη νύχτα προσευχόμουν, με μια ζέση που δεν είχα ποτέ στο παρελθόν στις προσευχές μου, “Σε παρακαλώ, Θεέ μου, μη με αφήνεις να βρέξω το κρεβάτι μου! Ω, σε παρακαλώ, Θεέ, μη με αφήσεις να βρέξω το κρεβάτι μου!”, αλλά το αποτέλεσμα είχε μικρή διαφορά. Κάποιες νύχτες συνέβαινε, άλλες όχι. ∆εν είχα καμία βούληση γι’ αυτό, καμία συνείδηση. Απλώς ξυπνούσα το πρωί και διαπίστωνα ότι τα σεντόνια ήταν υγρά».
Το St Cyprian που αναφέρεται στο κείμενο ήταν ένα θρυλικό εκπαιδευτικό ίδρυμα στο παραθαλάσσιο Ίστμπορν: το προπαρασκευαστικό σχολείο του Αγίου Κυπριανού, που εκπαίδευσε επίσης τον Σίριλ Κόνολι και τον Σέσιλ μπίτον. Το μικρό αγόρι που έβρεχε το κρεβάτι του και προσευχόταν για να ξεφύγει από τη σχολική ταπείνωση ήταν ο Έρικ Άρθουρ μπλερ, που έμελλε να γίνει ο συγγραφέας Τζορτζ Όργουελ. Όσο για το απόσπασμα, «ανοίγει» το αυτοβιογραφικό βιβλίο Such, Such Were the Joys (Τέτοιες, τέτοιες ήταν οι χαρές), στο οποίο ο Όργουελ περιγράφει τις εμπειρίες του μεταξύ οκτώ και δεκατριών ετών, δηλαδή πριν και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σχολιάζοντας τις αντιφάσεις της κοσμοθεωρίας της μεσαίας και ανώτερης τάξης της εποχής του και την εμπειρία της καταπίεσης και της ταξικής σύγκρουσης.
Ο Όργουελ, συγγραφικό ψευδώνυμο του μπλερ, γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου 1903 στο Moτιχάρι της Βεγγάλης, μέλος της κοινωνικής τάξης των Σαχίμπ. Ο πατέρας του ήταν χαμηλόβαθμος Βρετανός αξιωματούχος στην ινδική δημόσια διοίκηση. Η μητέρα του, γαλλικής καταγωγής, ήταν κόρη ενός αποτυχημένου εμπόρου ξυλείας στην πρώην Βιρμανία. Οι τρόποι και οι συνήθειές τους ήταν αυτές των «ακτημόνων ευγενών», όπως ο Όργουελ αποκάλεσε αργότερα τους ανθρώπους της κατώτερης μεσαίας τάξης των οποίων οι αξιώσεις για κοινωνική θέση είχαν ελάχιστη σχέση με το εισόδημά τους. Έτσι, ο μικρός Έρικ ανατράφηκε σε μια ατμόσφαιρα παρηκμασμένου σνομπισμού. Αφού επέστρεψε με τους γονείς του στην Αγγλία, στάλθηκε το 1911 στο προπαρασκευαστικό οικοτροφείο του Αγίου Κυπριανού, όπου ξεχώρισε για τη φτώχεια του και το λαμπρό του πνεύμα. μεγάλωσε ως ένα θορυβώδες, αποτραβηγμένο, εκκεντρικό αγόρι που ωστόσο κατάφερε να κερδίσει τη βασιλική υποτροφία για το κολέγιο του Ίτον, όπου έφτασε τον μάιο του 1917. Αν και στο Ίτον περνούσε καλά, το εγκατέλειψε τον ∆εκέμβριο του 1921 και τον επόμενο Ιούνιο πέρασε τις εισαγωγικές εξετάσεις της Ινδικής Αυτοκρατορικής Αστυνομίας και έγινε δεκτός στο τμήμα της Βιρμανίας.
Η πενταετής θητεία του Όργουελ στη Βιρμανία θεωρείται συχνά μια θλιβερή περίοδος μακριά από τους γονείς του. Ωστόσο, και οι δύο πλευρές της οικογένειάς του ήταν επαγγελματικά συνδεδεμένες με την Ανατολική Αυτοκρατορία, και ο λόγος που έκανε αίτηση για την απόσπαση στη Βιρμανία ήταν ότι είχε συγγενείς εκεί – τουλάχιστον έτσι λέγεται. Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό για την παραμονή του στην επαρχία, πέρα από το ότι του πρόσφερε υλικό για δύο από τα πιο γνωστά δοκίμιά του και το πρώτο του μυθιστόρημα, μέρες της Βιρμανίας (1934). Όμως ο τόπος κατέστρεψε την υγεία του. Έφυγε από τη Βιρμανία τον Ιούνιο του 1927 με ιατρικό πιστοποιητικό και, επιστρέφοντας στην Αγγλία, αποφάσισε να παραιτηθεί από την αστυνομία της Βιρμανίας.
Στα επόμενα πέντε χρόνια έζησε μια αλήτικη ζωή. Κάποια τα πέρασε στο σπίτι των γονιών του στο Σάφολκ. Υπήρχαν περίοδοι που δίδασκε σε ιδιωτικά σχολεία, έζησε στο Παρίσι και μεταμφιέστηκε σε κλοσάρ, συγκεντρώνοντας έτσι εμπειρίες της πρώτης του δουλειάς, Down and Out in Paris and London (Οι άθλιοι του Παρισιού και του Λονδίνου, 1933). Υιοθέτησε το συγγραφικό του ψευδώνυμο λίγο πριν από τη δημοσίευση αυτών των βιβλίων, συνδυάζοντας το όνομα του βασιλιά της Βρετανίας με αυτό ενός όμορφου τοπικού ποταμού. Η διδακτική του καριέρα έληξε μετά από μια κρίση πνευμονίας στα τέλη του 1934 και, χρησιμοποιώντας μια μακρά αναρρωτική άδεια, ολοκλήρωσε το δεύτερο μυθιστόρημα, A Clergyman’s Daughter (Η κόρη του παπά, 1935). Αυτή ήταν μια γόνιμη περίοδος για τον Όργουελ. Εργαζόταν σε βιβλιοπωλείο, γνώρισε και παντρεύτηκε την πρώτη του σύζυγο, Αϊλίν Ο’ Σόνεσι, και έγραψε το τρίτο μυθιστόρημά του, Keep the Aspidistra Flying (Ας σηκώσουμε ψηλά την ασπιδίστρα, 1936), εν μέρει βασισμένο στις εμπειρίες του από το εμπόριο των βιβλίων.
Οι Όργουελ ξεκίνησαν τον έγγαμο βίο τους σε ένα μικροσκοπικό εξοχικό σπίτι στο Γουόλινγκτον του Χερτφορντσάιρ. Η καθοριστική εμπειρία της ζωής του που τον αφύπνισε πολιτικά ήταν οι έξι μήνες που πέρασε στην Ισπανία, το 1937, ως εθελοντής των ∆ημοκρατικών στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Φράνκο. Τραυματίστηκε στον λαιμό –η σφαίρα πέρασε σε απόσταση λίγων χιλιοστών από την καρωτίδα του– και ήταν παρών στη Βαρκελώνη όταν τα σοβιετικά αποσπάσματα επιχείρησαν να καταστείλουν την τροτσκιστική πολιτοφυλακή, της οποίας ήταν μέλος.
Η ατμόσφαιρα του BBC, παραπονέθηκε, «είναι κάτι ανάμεσα σε ένα σχολείο θηλέων και ένα φρενοκομείο».
Το βιβλίο του Homage to Catalonia (Φόρος τιμής στην Καταλονία) δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1938. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του επόμενου έτους αναρρώνοντας, στην Αγγλία και στο μαρόκο, από μια αιμορραγία των πνευμόνων που απείλησε τη ζωή του. Σε αυτό το στάδιο ο Όργουελ ήταν αποφασισμένος να αντιταχθεί στην επικείμενη διεθνή σύγκρουση, αλλά άλλαξε γνώμη μόνο για την ανακοίνωση του Ρωσο-γερμανικού Συμφώνου τον Αύγουστο του 1939. Αρχικά ο Όργουελ είχε μεγάλες ελπίδες για τον πόλεμο, ο οποίος πίστευε ότι θα ενσταλάξει τη σοσιαλιστική ιδέα στην κοινωνία. Ανέπτυξε αυτή την άποψη στο δοκίμιο του φυλλαδίου The Lion and the Unicorn: Socialism and the English Genius (1941). Απαλλάχθηκε από τη στρατιωτική θητεία για λόγους υγείας και εργάστηκε στο BBC, μια δουλειά που δεν του άρεσε. Η ατμόσφαιρα του BBC, παραπονέθηκε, «είναι κάτι ανάμεσα σε ένα σχολείο θηλέων και ένα φρενοκομείο, και το μόνο που κάνουμε αυτή τη στιγμή είναι άχρηστο ή λίγο χειρότερο από άχρηστο». Το 1943 εξασφάλισε μια πιο συμπαθητική δουλειά, ως λογοτεχνικός συντάκτης του αριστερού εβδομαδιαίου περιοδικού Tribune, στο οποίο έγραφε μια στήλη με τον τίτλο «Όσο θέλω».
Το περίφημο μυθιστόρημα Η φάρμα των ζώων (Animal Farm), η πικρή του σάτιρα για το σοβιετικό πείραμα, γράφτηκε στα μέσα του 1944. Η δειλία των εκδοτών και η κρυφή πίεση που άσκησε ένας Ρώσος κατάσκοπος που εργαζόταν για το Υπουργείο Πληροφοριών, καθυστέρησαν την κυκλοφορία του μέχρι τον Αύγουστο του 1945. Στο μεταξύ η προσωπική ζωή του είχε διαλυθεί. Πέντε μήνες νωρίτερα είχε πεθάνει η σύζυγός του από καρδιακή ανεπάρκεια, κατά τη διάρκεια μιας εγχείρησης ρουτίνας. Το ζευγάρι είχε υιοθετήσει προηγουμένως ένα μικρό αγόρι, τον Ρίτσαρντ Οράτιο μπλερ, τον οποίο ο Όργουελ, με τη βοήθεια της αδερφής του, αποφάσισε να μεγαλώσει μόνος του.
μέσω ενός φίλου του είχε ήδη αρχίσει να βολιδοσκοπεί την πιθανότητα να ζήσει στο απομακρυσμένο νησί της Σκωτίας Τζίρα (Jura). Πέρασε την επόμενη πενταετία στις Εβρίδες παλεύοντας ενάντια στην επιδείνωση της υγείας του για να ολοκληρώσει το τελευταίο του μυθιστόρημα, το 1984. Αφού ολοκλήρωσε το τελικό προσχέδιο στο τέλος του 1948, υπέστη πλήρη σωματική κατάρρευση και μεταφέρθηκε σε ένα γηροκομείο στο Κότσγουολντς, υποφέροντας από προχωρημένη φυματίωση. Η τεράστια διεθνής επιτυχία του μυθιστορήματος, όταν κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1949, ήρθε πολύ αργά για τον συγγραφέα του. μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο University College Hospital τον Σεπτέμβριο και πέθανε εκεί στις 21 Ιανουαρίου 1950, σε ηλικία 46 ετών. Λίγο πριν από τον θάνατό του έκανε έναν απροσδόκητο δεύτερο γάμο με τη Σόνια μπράουνελ, βοηθό σύνταξης στο λογοτεχνικό περιοδικό Horizon.
μάρω Βασιλειάδου, Πολιτιστική συντάκτρια στην Καθημερινή
Όχι με το να εισακουστείς, αλλά με το να παραμείνεις ισορροπημένος είναι που συνεχίζεις την ανθρώπινη κληρονομιά. Επέστρεψε στο τραπέζι, βούτηξε την πένα του στο μελάνι και έγραψε:
Στο μέλλον ή στο παρελθόν, στον χρόνο που η σκέψη είναι ελεύθερη, τότε οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους και δεν είναι μόνοι – στον χρόνο που υπάρχει η αλήθεια και ό,τι γίνεται δεν ξεγίνεται.
Από την εποχή της ομοιομορφίας, από την εποχή της μοναξιάς, από την εποχή του μεγάλου Αδελφού, από την εποχή της διπλοσκέψης – χαιρετίσματα.
Τζορτζ Όργουελ, 1984
Ο κόσμος του Όργουελ
Ο Όργουελ αρχίζει να γίνεται ο μεγαλύτερος Άγγλος συγγραφέας του 20ού αιώνα. Ήδη είναι ο πιο αγαπητός. Στον κομμουνιστικό κόσμο (40% του παγκόσμιου πληθυσμού), τα βιβλία του αντιγράφονται στο χέρι με πάθος και αγάπη. Η κατοχή τους τιμωρείται με σοβαρές ποινές. Το να διακινδυνεύουν οι άνθρωποι τη ζωή τους είναι μεγάλη τιμή για έναν συγγραφέα. Στη ∆ύση, η μεταθανάτια φήμη του μεγαλώνει συνεχώς. μέχρι πρόσφατα εθεωρείτο ένας περιθωριακός συγγραφέας, ο οποίος κατατρεχόταν από σκοτεινές φαντασιώσεις που δεν είχαν καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Όμως ορισμένα ιστορικά γεγονότα μάς ξαναφέρνουν στον συγγραφέα του «1984» και η χρονολογία αυτή είναι σαν μια καμπάνα που χτυπάει μοιραία, ίσως για να μας αναγγείλει μια πραγματική καταστροφή. Τι είναι όμως αυτό που έκανε τον Όργουελ να θέσει ένα τέλος στην παγκόσμια ιστορία και να ορίσει ένα ραντεβού για τη συνάντηση της ανθρωπότητας με τον τρόμο;
Ο Έρικ μπλαιρ (Τζωρτζ Όργουελ για τη λογοτεχνία) έλεγε, με την ακρίβεια που τον χαρακτήριζε, ότι ανήκε στη μεσοαστική τάξη, αλλά από τη μία πλευρά η θέση του ήταν στη μία άκρη αυτής της τάξης, την ανώτερη, και η άλλη στην κατώτερη. Στην ανώτερη, γιατί ο πατέρας του ήταν δημόσιος υπάλληλος στη διοικητική μηχανή στις Ινδίες, κάτι που προϋπέθετε μια κάποια κοινωνική τάξη και συνήθειες τζέντλεμαν. Και στην κατώτερη επειδή δεν είχε κτηματική περιουσία και είχε πολύ μικρά εισοδήματα, εργαζόμενος ως υπάλληλος στο τελωνείο.
Η παιδεία του δεν τον έκανε ν’ αλλάξει. μπήκε στο Ήτον με υποτροφία, όπου δεν διακρίθηκε καθόλου στα σπορ. Άλλωστε η αίσθηση του χιούμορ που είχε δεν αντιστοιχούσε με το πνεύμα της σχολής. Αυτό το αγόρι με το άχαρο πρόσωπο, τα γαλάζια πορσελάνινα μάτια, που το χαρακτήριζε η αδεξιότητα και η μισανθρωπία, δεν ήταν καθόλου συμπαθητικό στους συμμαθητές του. μετά τις σπουδές του έδωσε διαγωνισμό για μια θέση στην αυτοκρατορική αστυνομία στη Βιρμανία. Χωρίς καμιά ευχαρίστηση σκότωνε ελέφαντες, κρέμαγε εγκληματίες και σιγά σιγά απέκτησε μια πραγματική απέχθεια για τον ιμπεριαλισμό. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, δεν μπόρεσε να βρει κάποια σταθερή δουλειά. Αποφάσισε τότε να γράψει και έγινε «εθελοντής κλοσάρ» στο Παρίσι και στο Λονδίνο, καθηγητής σε ένα ιδιωτικό σχολείο, βιβλιοπώλης, δημοσιογράφος και σχολιαστής στο μπι μπι Σι. Τα βιβλία του δύσκολα εύρισκαν εκδότη και δυσκολότερα αναγνώστες. Έγινε διάσημος μόνο με το βιβλίο του «Η φάρμα των ζώων», δηλαδή το ’45, πέντε μόνο χρόνια πριν από το θάνατό του.
***
Από πολιτικής πλευράς υπήρξε αριστερός, ακροαριστερός και παρέμεινε αριστερός μέχρι το τέλος – και όχι μόνο θεωρητικά. Είχε μια τέτοια ηθική απαίτηση για τη ζωή που τον έστρεφε προς τους μικρούς, τους εγκαταλειμμένους, τους εκμεταλλευόμενους. Αλλά επειδή ήταν ακριβώς πιστός στους φτωχούς και δεν θεωρητικολογούσε, ο αριστερισμός του τον έφερε αντιμέτωπο με την κατεστημένη αριστερά. Τον κατηγόρησαν ότι προδίδει την αριστερά και το κόμμα.
Η σημερινή δόξα του Όργουελ δείχνει να βασίζεται σε δύο στοιχεία. Το πρώτο είναι η συμπάθεια που εμπνέει ο χαρακτήρας του, όπως παρουσιάζεται από τη μία μέχρι την άλλη άκρη της ζωής του. Το δεύτερο είναι η ανακάλυψη που έκανε, όλο και πιο ξεκάθαρα όσο βάδιζε προς το τέλος της ζωής του, και η οποία πιθανόν και να επιτάχυνε και τον θάνατό του, δηλαδή το κακό που απειλεί την ανθρωπότητα.
Τα έργα του Όργουελ χαρακτηρίζονται για την τιμιότητά τους, την απλότητα, την αγάπη για την αλήθεια και συνοψίζοντας θα μπορούσε να πει κανείς από αξιοπρέπεια και ανθρωπιά. Αυτό που επιθυμούσε στη ζωή του είναι να συμπεριφέρονται στους συνανθρώπους του με ανθρωπιά, αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει φιλανθρωπία. Επιθυμούσε να έχουν όλοι οι άνθρωποι συγκεκριμένα δικαιώματα, να τους προσφέρονται παιδεία και μέσα διαβίωσης που να κάνουν τη ζωή τους αξιοπρεπή.
Η ιδέα της αξιοπρέπειας δεν είναι επαναστατική, γιατί δεν είναι κάτι έξω από τα όρια. Είναι κάτι που απέχει από τα προμηθεϊκά όνειρα του μαρξ, τα απραγματοποίητα όνειρα για την «αλλαγή του ανθρώπου» και τις ονειροφαντασίες του Τρότσκι πάνω στον άνθρωπο του κομμουνισμού, που θα είναι «κατά μέσο όρο» ανώτερος από τον μιχαήλ Άγγελο και τον Γκαίτε. Η ιδέα του Όργουελ είναι για μια κοινωνία δίκαιη, μια φυσική δικαιοσύνη που επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο να ζει τίμια και με αξιοπρέπεια. ∆εν πρόκειται για μια αυταρχική ιδέα, γιατί δεν θέλει να ελέγχει τους ανθρώπους ούτε να επεμβαίνει στη ζωή τους.
Πολύ Άγγλος σ’ αυτό το σημείο, ο Όργουελ έχει μια αυστηρή αίσθηση της σφαίρας αυτονομίας την οποία πρέπει να διαθέτει ο άνθρωπος, τους φράκτες που πρέπει να προστατεύουν το σπίτι, τις συνήθειες και τις απολαύσεις του. Ο σοσιαλισμός, κατά τη γνώμη του, είχε ως πρώτο του καθήκον να αφήσει στην ησυχία του τον πολίτη, να τον αφήσει να ζήσει όπως του αρέσει και όχι να τον κάνει σκλάβο μιας δουλειάς σκληρής και ανθυγιεινής. Η «αξιοπρέπεια και η ανθρωπιά» έχουν πολύ στενές σχέσεις με την «ιδιωτική ζωή». Είναι μια φιλελεύθερη ιδέα, δημοκρατική επίσης, που δεν ανέχεται τον σνομπισμό, την κοινωνική περιφρόνηση, τη διαφορά κοινωνικής τάξης ανάμεσα στους ανθρώπους.
***
Ο Ιταλός φιλόσοφος Βιττόριο ματιέ έκανε μια σαφή αντιπαράθεση ανάμεσα στον επαναστατημένο και τον επαναστάτη. Ο επαναστατημένος αγανακτεί με την αδικία και με βίαια μέσα προσπαθεί ν’ αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη. Για τον επαναστάτη, η αδικία δεν είναι μια υπόθεση που διεξάγεται ανάμεσα σε ανθρώπους ελεύθερους και υπεύθυνους για τις πράξεις τους. Πρόκειται για ένα σφάλμα δομής του κόσμου και της κοινωνίας. Αλλάζοντας τον κόσμο και την κοινωνία, καταργείται η αδικία και η δικαιοσύνη αποδίδεται απρόσωπα από τους αυτοματισμούς της τέλειας κοινωνίας. Ο Όργουελ δεν είναι επαναστάτης. Αλλά ένας αγνός τύπος επαναστατημένου, που εξεγείρεται με τις αδικίες που διαπιστώνει γύρω του και που επαναστατεί εναντίον της απόλυτης αδικίας του σύγχρονου επαναστάτη, που αρνείται ή θέλει να καταργήσει τη διαφορά ανάμεσα στο δίκαιο και το άδικο.
Ο αξιοπρεπής επαναστατημένος δεν μένει σπίτι του, αλλά στρατεύεται. Αφού δεν ενέκρινε την αποικιοκρατία, ο Όργουελ παραιτήθηκε. Αφού δεν ανεχόταν την αθλιότητα, τη μοιράστηκε μαζί με τους εξαθλιωμένους των κατώτερων τάξεων στο Παρίσι και το Λονδίνο. Όταν έμαθε τις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες εργάζονταν οι εργάτες στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Κραχ, κατέβηκε στα ανθρακωρυχεία και δούλεψε μαζί τους, αφήνοντας εκεί ένα μεγάλο μέρος της υγείας του. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στην Ισπανία, στρατεύτηκε στην πολιτοφυλακή του POUM (Εργατικό μαρξιστικό Κόμμα, με τροτσκιστικές και αναρχικές τάσεις) και τραυματίστηκε από μια σφαίρα που του διαπέρασε το λαιμό.
Στην Ισπανία είναι που άναψε η απελευθερωτική φλόγα. Σε κατάσταση ανάρρωσης ο Όργουελ πέρασε μερικές εβδομάδες στη Βαρκελώνη, την άνοιξη του 1937. Η Κομιντέρν σχεδίαζε να μεταβάλει την Ισπανία σε λαϊκή δημοκρατία και η κομμουνιστική μυστική αστυνομία προετοίμαζε το έδαφος. Πίσω από τα κλειστά ρολά των μαγαζιών της Βαρκελώνης είχαν εγκατασταθεί θάλαμοι βασανιστηρίων. Οι φίλοι του Όργουελ εξαφανίζονταν ο ένας μετά τον άλλο. Οι αγωνιστές του POUM εξολοθρεύονταν σιγά σιγά. Τότε μόνο «κατάλαβε» ο Όργουελ.
Είναι αλήθεια ότι εκείνη την εποχή πολύ λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν πραγματικά καταλάβει τον κομμουνισμό. Οι μόνοι που είχαν μια ξεκάθαρη άποψη ήταν ο μπόρις Σουβάριν, ο μπέρτραμ Γουλφ, ο Άρθουρ Καίσλερ, όλοι τέως μέλη της Κομιντέρν, και ο Τζωρτζ Όργουελ, ο οποίος είναι και ο μόνος που κατάφερε να φτάσει μέχρι τη φιλοσοφική ρίζα του συστήματος.
Η αλήθεια είναι ότι ο Όργουελ δεν ήταν από την αρχή σε θέση να εκφράσει αυτό που είχε αρχίσει να καταλαβαίνει. Αλλά από τη στιγμή που το πνεύμα του είχε αρχίσει να κινείται προς αυτή την κατεύθυνση, εργάστηκε μέχρι τέλους προς τα εκεί. μπορεί να παρακολουθήσει κανείς τους σταθμούς που έκανε στην πορεία του, στη συλλογή των άρθρων του, στις ραδιοφωνικές του εκπομπές, στα γράμματά του που έχουν συγκεντρωθεί σε ένα έργο που καλύπτει τέσσερις τόμους και το οποίο εξέδωσε η γυναίκα του. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα είχε σκοντάψει πάνω σε μια αναλογία! Κομμουνισμός ίσον φασισμός. Είναι βέβαια αρκετά διαφωτιστική, αλλά όχι επαρκής, γιατί πρόκειται για δύο διαφορετικά φαινόμενα. Αλλά για να μπορέσει κανείς ν’ ακολουθήσει την πορεία του, θα πρέπει να συγκρίνει τα δύο τελευταία έργα του. «Τη φάρμα των ζώων», το 1945, και το «1984», που εκδόθηκε το 1949.
***
Στα δύο τελευταία του βιβλία, ο Όργουελ βρήκε την κατάλληλη λογοτεχνική μορφή που τον έκανε διάσημο, η οποία συνδυάζει το φανταστικό ταξίδι και την απαισιόδοξη ουτοπία. Η «Φάρμα των ζώων» είναι ένα κλασικό αριστούργημα. Ο μύθος αναπτύσσεται με μια ακατανίκητη χάρη και λογική και η σάτιρα πλήττει κατάκαρδα το στόχο της, την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης.
Σε ένα ήσυχο αγρόκτημα, παραδοσιακό και χωρίς μεγάλη οργάνωση, ένα γουρούνι επινοεί μια σωτήρια ιδεολογία! Τον ανιμαλισμό. Όλα τα δεινά προέρχονται από τον άνθρωπο. Ας φύγει λοιπόν ο άνθρωπος από το αγρόκτημα· είναι η απλή και πλήρης λύση όλων των προβλημάτων. Τα ζώα, ενθουσιασμένα με τους νέους ορίζοντες που ανοίγονται μπροστά τους, οργανώνονται από το γουρούνι και κάνουν την επανάστασή τους, διώχνοντας τους ανθρώπους. Στην αρχή όλα τα ζώα είναι ευχαριστημένα, το Σύνταγμα ορίζει ότι κανένα ζώο δεν μπορεί να σκοτώσει ένα άλλο και ότι όλα τα ζώα είναι ίσα μεταξύ τους. Η φάρμα δουλεύει σαν ρολόι.
Όμως τα γουρούνια δεν εργάζονται. Απλώς διευθύνουν και επιβλέπουν τη δουλειά των άλλων. Σύντομα αρχίζουν να κατασκευάζουν τη θεωρία της φιλοσοφίας του ανιμαλισμού, εκσυγχρονίζουν και εκβιομηχανοποιούν τα πάντα. Ένας από τους ιστορικούς ηγέτες της επανάστασης των γουρουνιών δολοφονείται, η αστυνομία των γουρουνιών κάνει την εμφάνισή της και ανεγείρεται το μαυσωλείο του ιδρυτή γουρουνιού. Αρχίζουν να επιβάλλονται τα καταναγκαστικά έργα. Όταν μια θύελλα καταστρέφει ένα από τα έργα που είχαν κατασκευαστεί, η αστυνομία συλλαμβάνει τους ενόχους και η φάρμα γίνεται η έδρα στην οποία διεξάγονται μεγάλες δίκες. Η ιστορία της επανάστασης ξαναγράφεται, οργανώνεται η προσωπολατρία προς τον Πατέρα των ζώων και μια μέρα το γέρικο άλογο, που όλοι αγαπούσαν και που εργαζόταν σκληρά χωρίς να προσπαθεί να καταλάβει, οδηγείται διακριτικά στο σφαγείο. Το Σύνταγμα προσαρμόζεται στις νέες ανάγκες και τα άρθρα παίρνουν την ακόλουθη μορφή: κανένα ζώο δεν μπορεί να σκοτώσει ένα άλλο «χωρίς αιτία». Όλα τα ζώα είναι ίσα μεταξύ τους, αλλά ορισμένα είναι πιο ίσα από τα άλλα. Στο τελευταίο κεφάλαιο, τα γουρούνια (που τώρα έχουν πια σηκωθεί στα δύο πόδια, κοιμούνται σε κρεβάτια και πίνουν ουίσκυ) κάνουν παρέα με τους ανθρώπους των γειτονικών αγροκτημάτων, παίζουν χαρτιά με τους παλιούς ιδιοκτήτες της φάρμας, ενώ τα ζώα του αγροκτήματος κοιτούν κατάπληκτα από μακριά, χωρίς να μπορούν να ξεχωρίσουν ποιοι είναι οι άνθρωποι και ποια τα γουρούνια.
Η ιστορία είναι αποτελεσματική, γιατί ο μύθος αναπαράγει την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης ως τις παραμικρές λεπτομέρειες. Όπως επίσης και την ιστορία όλων των χωρών που έχουν από τότε στρατευθεί στην «ανοικοδόμηση του σοσιαλισμού».
του Αλαίν μπεζανσόν, Η Καθημερινή, 27 Νοεμβρίου 1983
Τζωρτζ Όργουελ
Αν ζούσε ο Έρικ Άρθουρ μπλαίαρ και διάβαζε τον παγκόσμιο Τύπο με τα αφιερώματά του για τον Τζωρτζ Όργουελ και για το βιβλίο του «1984», θα παρέμενε απαθής, σκοτεινός, κλεισμένος στον εαυτό του. Ίσως χαμογελούσε πικρά, με την κυνική γκριμάτσα που του είχε δώσει μια στερημένη ζωή, γιομάτη απογοητεύσεις για 33 ολόκληρα χρόνια. Και καταπώς συνήθιζε, θ’ αποσυρόταν στο μοναχικό του δωμάτιο όπου θα βημάτιζε μερικές ώρες, συνήθεια που τούχε μείνει από τα μοναχικά βράδια στην μπούρμα, στο φτωχό, χωρίς ηλεκτρικό δωμάτιο, ενός αστυνομικού των αποικιών.
Αυτός ήταν ο Τζωρτζ Όργουελ. Ένας ψηλός, στεγνός, σεμνός άντρας με βαθουλά μάτια, που όταν τον καλούσαν στο μπαρ για ένα ποτό, στεκόταν «παράμερα και θύμιζε μούμια». Η παιδική του ζωή ήταν σκληρή. Η μαθητική του, καταπιεσμένη από τους αυστηρούς κανόνες του Ήτον, όπου σπούδασε με υποτροφία επειδή οι γονείς του ήταν φτωχοί. ∆ιατήρησε, όμως, μέχρι τέλους της ζωής του την συμπεριφορά ενός ήρεμου τζέντλεμαν και την ευγένεια που τον είχαν διδάξει με σιδερένια πειθαρχία και με ξυλοδαρμούς στο Ήτον.
Όταν οι συμμαθητές του αναζητούσαν σε ποιο πανεπιστήμιο θα έδιναν εξετάσεις, ο Έρικ, που ποτέ δεν έτρεφε αυταπάτες, πήρε την απόφασή του να καταταγεί στην Αστυνομία των Ινδιών. Έδωσε και πέτυχε. Αλλά ποτέ δεν είπε ο ίδιος, στις υπηρεσιακές περιπλανήσεις του στην Ινδία, ότι ήταν απόφοιτος του Ήτον.
Παιδί 19 χρόνων έφτασε στην Ινδία, πέρασε και από το εκεί σχολείο της αστυνομίας και υπηρέτησε από το 1922 μέχρι το 1927, οπότε έφυγε με αναρρωτική άδεια, επειδή είχαν πειραχτεί τα πνευμόνια του. Τότε υπέβαλε την παραίτησή του και πίσω, στο Λονδίνο, προς απελπισία του πατέρα του, αποφάσισε να γίνει συγγραφέας. μέχρι τα τριάντα τρία του χρόνια δούλευε στη Γαλλία ως λαντζέρης σ’ ένα ξενοδοχείο, έγραψε ελάχιστα άρθρα σε εφημερίδες που γρήγορα του σταμάτησαν τη συνεργασία. Κόντεψε να πεθάνει στο νοσοκομείο των φτωχών, όπου οι άρρωστοι εγκαταλείπονταν, και, μετά μερικούς μήνες στερημένης ζωής, ξαναγύρισε στην πατρίδα του τσακισμένος αλλά ανυποχώρητος.
Η πείρα του στην Ινδία, η γεύση της αδικίας σε βάρος των φτωχών, τον είχε επηρεάσει σε βαθμό που ντυνόταν με κουρέλια και τριγυρνούσε στις φτωχές ανατολικές συνοικίες του Λονδίνου για να ζήσει και να περιγράψει τη ζωή που περνούσαν οι παρίες.
Τα όσα έγραψε για τους φτωχούς του Παρισιού και του Λονδίνου τα έστελνε σε εκδοτικούς οίκους, του τα επέστρεφαν, με τη διπλωματική γλώσσα «να τα ξαναγράψει» και θα τα δημοσιεύσουν.
Η μία απόρριψη του ερχόταν μετά την άλλη, τον γέμιζε βαθιά πικρία. Στερημένος απ’ όλα, αποφάσισε μετά την τελευταία επιστροφή των χειρογράφων του, να αντιμετωπίσει τα βιοτικά του προβλήματα και να μη ζει εις βάρος του πατρικού του σπιτιού. Έπιασε δουλειά σε ένα φροντιστήριο όπου φοιτούσαν μαθητές που προορίζονταν για τα λύκεια.
Ήταν απογοητευμένος. Ακόμη και ο Τ. Σ. Έλιοτ, που διάβασε τα χειρόγραφα στον εκδοτικό οίκο που τα είχε στείλει ο μπλαίαρ, μολονότι τον είχε παρακαλέσει να δείξει ενδιαφέρον μια κοινή τους φίλη, τα απέρριψε. Ένιωθε άχρηστος, παραγνωρισμένος. – «Κάψε τα χειρόγραφα», της είπε τότε ο μπλαίαρ και κράτησε τους συνδετήρες.
Η γυναίκα όμως δεν τον άκουσε. Πήρε τα χειρόγραφα και τα πήγε σε άλλον εκδότη, στον Βίκτωρα Γκόλαντζ. Κι έγινε το θαύμα. Ο Γκόλαντζ έστειλε ένα γράμμα στον δάσκαλο μπλαίαρ και του ανήγγειλε ότι θα τύπωνε το βιβλίο του. Ήταν το πρώτο του, «Οι περιθωριακοί στο Παρίσι και στο Λονδίνο». Επειδή όμως το ίδιο κείμενο είχε απορριφθεί πολλές φορές από άλλους εκδότες με το όνομα μπλαίαρ, ζήτησε να του βάλουν ψευδώνυμο. Του υπέδειξαν μερικά και τελικά τού άρεσε το Τζωρτζ Όργουελ…
Γνώρισε αμέσως την επιτυχία. Είχε πια συμπληρώσει τα τριάντα τρία του χρόνια. Έζησε άλλα 14 και το ένα του βιβλίο μετά το άλλο γινόταν ανάρπαστο και ο συγγραφέας γνώριζε τη δόξα και αποκτούσε την πολυπόθητη οικονομική ευμάρεια.
Στα 47 του χρόνια πέθανε τιμημένος απ’ τη γενιά του, δοξασμένος απ’ τους αναγνώστες του, χωρίς όμως στενούς δεσμούς με τους συνανθρώπους του. Οι φίλοι του πάντοτε υπήρξαν ελάχιστοι και μάλλον αυτός ήταν απομονωμένος απ’ όλους.
Το επιτύμβιο που ο ίδιος έγραψε τρεις ημέρες πριν πεθάνει αναφέρει: «Εδώ κείται ο Έρικ Άρθουρ μπλαίαρ. Γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου 1903. Πέθανε στις 21 Γενάρη το 1950».
Η ζωή του υπήρξε σύντομη, γιομάτη αντιφατικότητες, με περιπέτειες και εμπειρίες που δύσκολα δοκιμάζει ένας άνθρωπος. Ήταν ένας μοναχικός μαχητής, ανυποχώρητος στις αντιξοότητες, στον κατατρεγμό της μοίρας, που την μαχόταν με καθαρά εγγλέζικο πείσμα.
∆εν διολίσθησε στην αισθηματική υπερβολή, δεν παρασύρθηκε στο πολιτικό κήρυγμα, δεν αφέθηκε στον κυνισμό. Τον περιώρισε, μαζί μ’ ένα στεγνό χιούμορ, συγγραφικά όπλα που χαρακτηρίζουν τα πιο δύσκολα κείμενά του, που σε ορισμένα σημεία τα κάνει να μοιάζουν με λευκές αστραφτερές λεπίδες μαχαιριού. Σε κανέναν δεν είχε εξομολογηθεί ποτέ την απελπισία του.
Η γραφομηχανή του που χτυπούσε ατέλειωτες ώρες της νύχτας και της ημέρας στο φτωχικό του δωμάτιο ήταν ο μόνος μάρτυρας και «βιογράφος» που μας βεβαιώνει ότι ο Όργουελ, εκτός από τη δύναμή του, έκρυβε μέσα του καλά προφυλαγμένη, όμως, μια ακλόνητη πίστη. Ότι θα γινόταν μεγάλος συγγραφέας.
του Γ. Καράγιωργα, Η Καθημερινή, 18 Ιανουαρίου 1984
μήπως βοηθάμε να εκπληρωθούν οι προφητείες του Όργουελ;
Το «1984» ήταν σάτιρα, όχι προφητεία. Ο Όργουελ μας προειδοποιούσε για την μακαριότητα που μπορεί να οδηγήσει σε δικτατορίες, μικρές ή μεγάλες, πλουτοκρατικές ή πολυμπυροκρατικές. με κάποια υπερβολή, εξέθετε τις τάσεις και το δυναμικό που ήδη υπήρχαν και ήταν πιθανό να εξελιχθούν. Έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου –πράγμα που επαναλάμβανε στα δοκίμια εκείνης της περιόδου– για τις συνέπειες τις οποίες η νέα ατομική βόμβα μπορούσε να έχει στις σχέσεις και στις πλουτοπαραγωγικές πηγές σε ολόκληρο τον κόσμο.
Αν η σάτιρα κάπου μοιάζει με προφητεία, είναι επειδή τα «καπέλα» του Όργουελ ταιριάζουν ανησυχητικά σε διάφορα κεφάλια σήμερα.
Ο Όργουελ, ό,τι κι αν λένε οι τυμβωρύχοι, ήταν ένας ριζοσπάστης δημοκρατικός σοσιαλιστής, ένας φλογερός οπαδός της ελευθερίας της σκέψης, ένας πατριώτης της αξιοπρέπειας που καμιά φορά έβλεπε να ανθεί στη Βρετανία.
Ο συνδυασμός των ποιοτήτων τον ώθησε να ασχοληθεί με τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι η πρόοδος δεν είναι αυτόματη και ότι, για πρώτη φορά μέσα σε δυο αιώνες, ήταν λογικό να αποδέχεται κανείς ότι το μέλλον μπορεί να είναι χειρότερο από το παρελθόν. Η ανθρωπότητα είχε τη νοοτροπία και τα μέσα να το κάνει χειρότερο. Αυτή ήταν η προειδοποίηση της απαισιόδοξης παρωδίας του Όργουελ.
Όταν συνδυαστούν με το προαιώνιο αδίστακτο του ανθρώπινου χαρακτήρα, οι νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας, της πειθούς, της οργάνωσης και της καταστροφής μπορούν –αυτό το ήξερε ο Όργουελ– να παράγουν ισχύ πολύ πιο απόλυτη απ’ οτιδήποτε γνωστό μέχρι εκείνη τη στιγμή. Αυτό ήταν –και είναι– προφανές. Οι βαρβαρότητες των σύγχρονων δικτατοριών το αποδεικνύουν.
Σ’ αυτό το επίπεδο, το «1984» είναι μια ξεκάθαρη καταδίκη της απολυταρχίας, μια καταδίκη που μπορεί να χειροκροτήσει κάθε εραστής της ελευθερίας. Αλλά σ’ ένα άλλο επίπεδο, το βιβλίο του Όργουελ καθίσταται διάφορο σε ποιότητα και σπουδαιότητα από μια ντουζίνα άλλα χρονικά καταπίεσης. Είναι μια παραβολή του τρόπου με τον οποίο «η ισχύς» ως σκοπός και όχι ως «μέσον» εγκαθίσταται και διατηρείται στο πολιτικό κράτος και σ’ όλους τους θεσμούς όπου η μειοψηφία κραδαίνει την εξουσία επί της πλειοψηφίας.
Ο φόβος είναι σίγουρα το κλειδί προς αυτού του είδους την εξουσία. Αλλά ο φυσικός καταναγκασμός δεν είναι αρκετός για να διατηρήσει κανείς ολόκληρες γενεές υπό έλεγχο – το περισσότερο που μπορεί να κάνει είναι να αποκτήσει ασταθή βαρύθυμη υποταγή. Για να είναι ασφαλής, ακόμα και η απόλυτη εξουσία χρειάζεται την ενδοτικότητα των πολλών. Για να διατηρήσει τον έλεγχό της στους ανθρώπους, η επιβεβλημένη εξουσία χρειάζεται συμβατικότητα, τρόμο των πολιτών που δεν συμβιβάζονται είτε με τα λόγια, είτε με τις πράξεις και –σε τελική ανάλυση– με την σκέψη. Αυτό αναφέρει ο Όργουελ ως «1984» για να ενθαρρύνει την αντίσταση στην έρπουσα συναίνεση.
Όντας ο Όργουελ, ήταν φυσικό να προσδώσει την μεγαλύτερη υποχρέωση για αντίσταση στην δική του τάξη –την ιντελιγκέντσια του Outer Party– έστω κι αν συχνά την θεωρούσε ασπόνδυλα παράσιτα.
Καθώς ξανάγραφαν Τους Καιρούς και πλαστογραφούσαν την ιστορία, ο Γουίνστον Σμιθ και οι συνεργάτες του στο υπουργείο της Αλήθειας ήταν όλοι καρικατούρες διανοούμενων οι οποίοι και με το μυαλό και με το σώμα γνωρίζουν καλύτερα αλλά παραμένουν προσκολλημένοι στις θέσεις κι όχι στις πεποιθήσεις τους. Ο Όργουελ πρέπει να το απήλαυσε που σκάρωσε την εκκαθάρισή τους. Η αίσθηση του καθήκοντος σαφώς δεν μπορούσε να τους σώσει όταν το Σύστημα αποφάσισε ότι μπορούσε να τους ξεφορτωθεί.
*
Εν τω μεταξύ οι προλετάριοι δεν ενοχλούνται καθόλου από τις οθόνες της τηλεόρασης. Είχαν «ταινίες, ποδόσφαιρο, μπύρα και πάνω απ’ όλα την χαρτοπαιξία για να γεμίζουν τους ορίζοντες του μυαλού τους». Ήταν η τροφή του προλετάριου – το κράτος παρείχε πολιτιστικό όπιο με «εφημερίδες για πέταμα» και πορνογραφία που «παραγόταν από… μια εργοστασιακή διαδικασία» κι όχι με την επιτήρηση και τον τρόμο που τους κρατούσε υπό έλεγχο. Ο Όργουελ γνώριζε ότι το δικό μας κράτος είναι διαφορετικό. ∆εν ανέχεται σχεδόν καθόλου την εμπορική πώληση τέτοιων πραγμάτων και η τροφή του προλετάριου δεν περιορίζεται σε μια μόνον τάξη. Υπερέβαλε. Έτσι κάνουν οι σατιρικοί συγγραφείς.
Αυτά τα σατιρικά στοιχεία του «1984» δεν αναφέρονται τόσο ευρέως όσο η σάτιρα της παραποίησης της γλώσσας. Αλλά είναι δυνατή και διορατική και, σε σημασία, ξεπερνιέται μόνον από τον κεντρικό σατιρικό στόχο του Όργουελ – την άκαμπτα ιεραρχική κοινωνία, την ολιγαρχική οικονομία, την μόνιμη διαπάλη της υπερδύναμης Ωκεανίας.
Ο μοναδικός λόγος ύπαρξης του «Ολιγαρχικού Κολεκτιβισμού», του πολιτικού δηλαδή καθεστώτος της Ωκεανίας, είναι η διατήρηση του status quo. Tο όλο οικοδόμημα του οργανωμένου μίσους, της διαρκούς έλλειψης και της κοινωνικής παράλυσης έχει ως βάση την «κατανάλωση» του πλεονάσματος της αξίας μέσω των στρατιωτικών δαπανών, οι οποίες, όπως εξηγεί η διαθήκη του Εμμάνουελ Γκόλντσταϊν, διατηρούν την υφιστάμενη ελίτ και εμποδίζουν την εξάλειψη της φτώχειας.
Σ’ αυτό τον κόσμο των πεινασμένων εθνών και των αποτελματωμένων αυτοκρατοριών, η παρωδία είναι πολύ αληθοφανής για να είναι καθησυχαστική, έστω κι αν ευτυχώς δεν έχουμε την εμπειρία του ιστορικού επιταχυντή του πυρηνικού πολέμου που παρήγε την εποχή του μεγάλου Αδελφού.
μ’ αυτή – και με άλλες έννοιες, το «1984» δεν είναι το δικό μας 1984 φυσικά. Αλλά, όταν τόσο πολλά αφιερώνονται στον σύγχρονο κόσμο για την δημιουργία οπλοστασίων και όταν η εσωτερική και εξωτερική πολιτική καθορίζονται σε τόσο μεγάλο βαθμό από αρνητικές δράσεις προς άλλους συνασπισμούς και σε πολύ μικρό βαθμό από θετικές ενέργειες για να αναπτυχθούν οι οικονομίες και να ανυψωθούν οι κοινωνίες, η κοινωνία του πολέμου είναι ακόμη πιο κοντά απ’ όσο έπρεπε να είναι.
Στην εποχή των SS-20 και των «Πέρσινγκ» ο έλεγχος των σχέσεων και των απόψεων οργανώνεται σήμερα καλύτερα από ποτέ άλλοτε με μια ποικιλία διακριτικών και βάρβαρων μέσων. Και τα αποθέματα των χωρών, κολεκτιβίστικων ή καπιταλιστικών, συσσωρεύονται.
Αυτές οι ομοιότητες δεν θα είχαν εκπλήξει τον Όργουελ.
Ο βετεράνος συγγραφέας του Down and out γνώριζε το κράτος των δικαστών, των μεγιστάνων, της αστυνομίας και της αποικιοκρατίας, τουλάχιστον τόσο καλά όσο γνώριζε το κράτος του Στάλιν και του Χίτλερ. Το τελευταίο αυτό προκαλούσε τα αδιάκοπα δηλητηριώδη βέλη του και το προηγούμενο την πρική δυσπιστία του. Ήξερε πως, αν δεν στηριζόταν σε έμπιστους, άγρυπνους, ενεργούς πολίτες, η δημοκρατία δεν μπορεί να ριζώσει με την κατάχρηση της δημόσιας εξουσίας, ή με την οικονομική ανασφάλεια, ή με αλαζόνες που δίνουν εντολές και με ενδοτικούς πολίτες που τις τηρούν.
Το ερώτημα για μας σήμερα στο 1984 δεν είναι «μπήκαμε στο 1984;». Απλά δεν μπήκαμε και δεν θα μπούμε ποτέ. Το θέμα είναι «τα στοιχεία στην σημερινή μας κατάσταση δίνουν υπόσταση στην σάτιρα του Όργουελ;». Η απάντηση δεν μπορεί να είναι εφησυχαστική.
Στις πολιτικές και οικονομικές διχόνοιες του πλανήτη μας, στους μέχρι σήμερα υφιστάμενους διαχωρισμούς των κοινωνικών τάξεων, στις προκαταλήψεις και στην υπαγορευμένη ψύχωση σχετικά με την «καλή» και την «κακή» σκέψη της εποχής μας, στις δομές της ιδιοκτησίας του Τύπου, σ’ ένα κράτος που συρρικνώνεται ως πηγή φροντίδας και ευκαιρίας, ενώ επεκτείνεται ως μέσον ελέγχου, οι τάσεις που προκάλεσαν τις προειδοποιήσεις του Όργουελ υφίστανται και σήμερα. Και το χειρότερο, είναι ισχυρότερες απ’ όσο θα έπρεπε να είναι σε μια ανθούσα δημοκρατία – κι ας μην μιλήσουμε γι’ αυτήν που παρήγε τον Τζωρτζ Όργουελ. «μην το αφήσεις να συμβεί», είπε. «Εξαρτάται από σένα». Κι από σένα, κι από μένα.
του Νιλ Κίνοκ, ηγέτη του Εργατικού Κόμματος της Βρεταννίας, Η Καθημερινή, 8 Ιανουαρίου 1984
O φάκελος του FΒΙ για τον Όργουελ
Φάκελος του FΒΙ, μεγέθους 79 σελίδων, δόθηκε χθες στη δημοσιότητα, στον οποίο αποκαλύπτεται πως ο Τζορτζ Όργουελ, συγγραφέας της «Φάρμας των Ζώων» και του «1984», χρησιμοποιήθηκε από αμερικανικές και σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες, σε μία προσπάθεια να στηριχθούν οι κοσμοθεωρίες τους. Η εκμετάλλευση του συγγραφέα, ο οποίος πέθανε το 1950, συνεχίσθηκε για 20 χρόνια μετά το θάνατό του.
Ακόμη και πριν από την κυκλοφορία του μυθιστορήματος «1984», το οποίο εκδόθηκε το 1949, εκδοτικοί κύκλοι στις ΗΠΑ προσπάθησαν να παρουσιάσουν το βιβλίο ως ιδεολογική επίθεση εναντίον του σοβιετικού ολοκληρωτισμού, έχοντας μάλιστα τη σύμφωνη γνώμη του διευθυντή του FΒΙ, του πανίσχυρου Τζ. Έντγκαρ Χούβερ. Ο επικεφαλής του FΒΙ απέκτησε αργότερα το προσωνύμιο μεγάλος Αδελφός, εξαιτίας του εκτεταμένου δικτύου παρακολούθησης, το οποίο ανέπτυξε και του έδωσε τη δυνατότητα ουσιαστικού ελέγχου της πολιτικής ζωής στις ΗΠΑ. Ο Χούβερ υπερηφανευόταν ότι διέθετε φακέλους, όπου σταχυολογούνταν προσωπικές πληροφορίες για κάθε διάσημο Αμερικανό, συμπεριλαμβανομένων και των προέδρων της χώρας.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι Σοβιετικοί χρησιμοποίησαν το έργο του Τζορτζ Όργουελ για εκστρατεία σπίλωσης εναντίον του δυτικού τρόπου ζωής. Οι σοβιετικές αρχές παρουσίασαν το συγγραφικό έργο του Βρετανού συγγραφέα ως κριτική ανάλυση της ζωής στη ∆ύση, όπου, σύμφωνα με τους άρχοντες του Κρεμλίνου, όλοι οι πολίτες βρίσκονται υπό διαρκή παρακολούθηση.
Τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες παρακολουθούσαν στενά τους ομίλους αφιερωμένους στον Όργουελ, καθώς και τα κινηματογραφικά κλαμπ των αμερικανικών πανεπιστημίων, ώστε να βεβαιωθούν ότι δεν αποτελούν «βιτρίνες» για αριστερές, ανατρεπτικές οργανώσεις. Το όνομα του Όργουελ συνδέθηκε με την τρομοκρατική οργάνωση «Αμερικόνγκ», που τοποθέτησε βόμβα σε λέσχη αξιωματικών στο Ντένβερ του Κολοράντο, το 1972, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την αμερικανική συμμετοχή στον πόλεμο του Βιετνάμ.
Λεπτομέρειες του φακέλου του FΒΙ δημοσιοποιήθηκαν, αν και 11 σελίδες παρέμειναν απόρρητες. Πολλές από τις πληροφορίες για τον Όργουελ σταχυοθετήθηκαν στο φάκελό του, έως και τρία χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Χούβερ διέταξε ο ίδιος τη σύσταση του φακέλου του Όργουελ. Ο φάκελος περιέχει γράμμα του εκδότη του Όργουελ στις ΗΠΑ, στο οποίο αναφέρεται ότι το FΒΙ πρέπει να προωθήσει το βιβλίο, ως μέθοδο καταπολέμησης του αυταρχισμού. Ο πρόεδρος του εκδοτικού οίκου Χάρκουρ μπρέις, Γιουτζίν Ρέιναλ, συμπληρώνει: «Το “1984” είναι ένα σημαντικό βιβλίο γιατί προσφέρει στον αναγνώστη μία όψη ενός αυταρχικού κόσμου, ο οποίος ενδέχεται να κυριαρχήσει μέσα στα επόμενα χρόνια». Η απόδοση του «1984» σε κινούμενα σχέδια από βρετανική κινηματογραφική εταιρεία, το 1955, ενθουσίασε το FΒΙ. Ο Χούβερ, όμως, αρνήθηκε να διαφημίσει το βιβλίο εξαιτίας του θαυμασμού που έτρεφε ο Οργουελ για το κομμουνιστικό κίνημα.
μία δεκαετία αργότερα, το FΒΙ επεσήμανε την «εκστρατεία λάσπης» που είχε ξεκινήσει εναντίον του αμερικανικού τρόπου ζωής στο Ανατολικό Βερολίνο. Οι αρχές της Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασαν τη σάτιρα του Όργουελ ως απεικόνιση της καθημερινής ζωής στην Αμερική, όπου «η αστυνομική παρακολούθηση και η εξονυχιστική έρευνα στην ιδιωτική ζωή των πολιτών έχει φθάσει σε πρωτόγνωρα σημεία», όπως αναφέρει φυλλάδιο, το οποίο διαμοιράσθηκε σε όλες τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το φυλλάδιο συνεχίζει, αναφέροντας ότι «σήμερα στις ΗΠΑ οι πολίτες ζουν μέσα σε ένα γυάλινο κλωβό, που δίνει τη δυνατότητα στις αρχές να παρακολουθούν την κάθε του κίνηση».
των David Hencke και Rob Εvans / Τhe Guardian, αναδημοσιεύτηκε στην Καθημερινή, 1 Ιουνίου 2000
Πώς έβλεπε η μΙ-5 τον Όργουελ
Οι αριστερές απόψεις του Τζορτζ Όργουελ και η μποέμικη ένδυσή του έκαναν τη βρετανική αστυνομία να του «κολλήσει την ταμπέλα» του κομμουνιστή. Όμως, η μΙ-5, υπηρεσία αντικατασκοπείας της Γηραιάς Αλβιώνος, δεν κατέληγε με τόση ευκολία σε χαρακτηρισμούς. Αυτό αποδεικνύεται από τον φάκελο που συνέταξε η μΙ-5 για τον συγγραφέα, ο οποίος μόλις σήμερα δόθηκε στη δημοσιότητα.
Το συγκεκριμένο αρχείο καλύπτει την περίοδο από το 1929 μέχρι τον θάνατο του Όργουελ το 1950 και φυλάσσεται στα Εθνικά Αρχεία της Βρετανίας. Όπως αποκαλύπτεται μέσα από τις σελίδες που είχε συντάξει ο πραγματικός μεγάλος Αδελφός, οι κρίσεις της υπηρεσίας για τον Όργουελ ήταν ιδιαίτερα ήπιες, καθώς εθεωρείτο απλώς ένας σοσιαλιστής που μαχόταν την ανισότητα και ταυτόχρονα κατέκρινε τον ολοκληρωτισμό του σταλινικού καθεστώτος της ΕΣΣ∆.
Ο Όργουελ –που στην πραγματικότητα ονομαζόταν Έρικ Άρθουρ μπλερ– βρέθηκε στο επίκεντρο της προσοχής της βρετανικής αστυνομίας από τη δεκαετία του 1930, όταν υποτίθεται ότι ανέπτυξε «κομμουνιστική δραστηριότητα στο Ούιγκαν». Ο συγγραφέας είχε μεταβεί στην πόλη με τα ανθρακωρυχεία για να κάνει έρευνα για κάποιο βιβλίο που επρόκειτο να γράψει σχετικά με την καθημερινότητα της εργατικής τάξης στη βόρεια Βρετανία.
Το 1942, ο Όργουελ και πάλι προσέλκυσε το ενδιαφέρον της αστυνομίας, όταν εργαζόταν για την ινδική υπηρεσία του ΒΒC. Έγγραφο του τμήματος πληροφοριών της αστυνομίας που χρονολογείται από εκείνη τη χρονιά ανέφερε ότι ο Τζορτζ Όργουελ «έχει προχωρημένες κομμουνιστικές απόψεις και πολλοί από τους Ινδούς φίλους του υποστηρίζουν ότι τον βλέπουν συχνά σε συγκεντρώσεις κομμουνιστών».
«Ο τρόπος ένδυσής του είναι εντελώς μποέμικος, τόσο όταν πηγαίνει στο γραφείο του όσο και εκτός εργασίας», αναφέρουν οι πληροφοριοδότες.
Από τον φάκελο, όμως, προκύπτει ότι η μΙ-5 δεν έλαβε κανένα μέτρο κατά του Όργουελ. Σε σημείωμα που περιλαμβάνεται στο αρχείο, ένας αξιωματικός της υπηρεσίας, ο Οτζίλβι, φέρεται να έχει τηλεφωνήσει στην ειδική υπηρεσία πληροφοριών για να ρωτήσει ποιοι είναι οι λόγοι που οδήγησαν στον χαρακτηρισμό του Όργουελ ως ατόμου με «προχωρημένες κομμουνιστικές απόψεις». Επιθεωρητής της αστυνομίας που ασχολούνταν με την υπόθεση του απαντά ότι προφανώς ο αρμόδιος για την παρακολούθησή του δεν μπορούσε να κατατάξει αλλιώς τον συγγραφέα, ο οποίος σίγουρα ήταν ένας πολύ ανορθόδοξος κομμουνιστής. «Πιστεύω ότι ο λοχίας που ασχολήθηκε με την υπόθεση δεν βρήκε άλλο τρόπο να περιγράψει την άκρως ανορθόδοξη γραμμή που τηρούσε ο Όργουελ», γράφει ο Οτζίλβι. «Είναι προφανές από τα τελευταία του κείμενα ότι δεν έχει σχέσεις με το Κομμουνιστικό Κόμμα, όπως εξάλλου το Κόμμα δεν διατηρεί σχέσεις μαζί του».
Οι συγκεκριμένοι φάκελοι της Ειδικής Υπηρεσίας για τον Όργουελ αποχαρακτηρίστηκαν το 2005, αλλά μέχρι σήμερα έμεναν άγνωστες οι απαντήσεις της μΙ-5. Επίσης, όπως αποκαλύπτεται από διάφορα άλλα έγγραφα, η υπηρεσία αντικατασκοπείας δεν τον θεωρούσε επικίνδυνο για την κρατική ασφάλεια. Το 1943, η υπηρεσία ερωτάται κατά πόσον θα πρέπει να δοθεί στον Όργουελ η απαραίτητη άδεια ώστε να έχει πρόσβαση ως δημοσιογράφος στο αρχηγείο των συμμαχικών δυνάμεων. «Η Υπηρεσία Ασφάλειας διατηρεί φάκελο γι’ αυτόν τον άνθρωπο, αλλά δεν έχει αντιρρήσεις ως προς την παρουσία του στο αρχηγείο», αναφέρει το σχετικό έγγραφο.
Τέλος, στους αποχαρακτηρισμένους πια φακέλους περιέχεται και πλήθος φωτογραφιών, η αίτηση για χορήγηση διαβατηρίου, καθώς και μια περίληψη της σταδιοδρομίας του μεγάλου συγγραφέα που είχε συνταχθεί από την μΙ-5 το 1936. Η τελευταία καταχώρηση αναφέρει ότι ο Τζορτζ Όργουελ πέθανε στις 21 Ιανουαρίου του 1950.
Η Καθημερινή, 4 Σεπτεμβρίου 2007
