Επέτυχε ή απέτυχε το ΕΑΜ; Συνεντεύξεις στο BBC

Tο 1976 συμπληρώθηκαν 35 χρόνια από την ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Με την ευκαιρία αυτή, το BBC μετέδωσε ειδικό πρόγραμμα με συνεντεύξεις στελεχών του ΕΑΜ και Βρετανών αξιωματικών που είχαν υπηρετήσει ως σύνδεσμοι στα ελληνικά βουνά την εποχή εκείνη. Η «Καθημερινή» δημοσίευσε σε τρεις συνέχειες (25, 26 και 28 Σεπτεμβρίου 1976) το περιεχόμενο αυτού του προγράμματος, αναφέροντας στο εισαγωγικό της σχόλιο:

«Ήδη, από τις πρώτες απαντήσεις στα ερωτήματα του αγγλικού ραδιοφωνικού σταθμού, προκύπτει τούτο: ότι το ΕΑΜ ιδρύθη και έδρασε σαν εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση, αλλά ταυτόχρονα και σαν “λαϊκή επανάσταση”. Δηλαδή, να πολεμήση κατά του ξένου κατακτητή, αλλά, ταυτοχρόνως, να επιτύχει ριζικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές μετά το τέλος του πολέμου. Αυτό ομολογείται απροκάλυπτα και από ηγετικά στελέχη του κινήματος.

»Οι Άγγλοι αξιωματικοί σύνδεσμοι στα ελληνικά βουνά προχωρούν ακόμη περισσότερο. Λέγουν ότι το ΚΚΕ, διά του ΕΑΜ, ήθελε να μονοπωλήση την αντίσταση κατά του κατακτητού και την εξουσία μετά την απελευθέρωση. Και, υπό την έννοια αυτή, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι απέτυχε. 
Οι ηγέτες του ΕΑΜ ομιλούν, αντιθέτως, περί επιτυχίας. Ομολογούν όμως ότι την οργάνωση και την κατεύθυνση του κινήματος είχε στα χέρια του το ΚΚΕ».

Οι απώτεροι στόχοι του ΕΑΜ πραγματώθηκαν ολικά, μερικά ή καθόλου;

ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΗΣ (Γενικός Γραμματέας τότε του ΕΑΜ): Από τους σκοπούς του ΕΑΜ, που εκφράστηκαν με το επιγραμματικό τρίπτυχο: Ελευθερία – Ανεξαρτησία – Λαοκρατία, και από τον συσχετισμό δυνάμεων που δημιουργήθηκε, το εαμικό κίνημα ήταν Λαϊκή Επανάσταση. Είχε δηλαδή ουσιαστική διαφορά από τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ, που έκαναν μόνο αντίσταση και άφηναν τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της χώρας και του λαού να αντιμετωπισθούν και να λυθούν μεταπολεμικά.

Οι διεθνείς και εσωτερικές συνθήκες και ο αντιφασιστικός χαρακτήρας του πολέμου ευνοούσαν ριζικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές μετά την συντριβή του φασισμού. Στην Ελλάδα, ύστερα από την συνθηκολόγηση των στρατηγών, την προδοσία ενός τμήματος της πλουτοκρατίας, την απουσία από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του άλλου τμήματός της, προοπτική ανάπτυξης είχε μόνο ένα λαϊκό κίνημα, που θα συνδύαζε τις εθνικές με τις πολιτικές και κοινωνικές επιδιώξεις. Και τέτοιο κίνημα ήταν το ΕΑΜ.

Με καταπληκτικά γρήγορους ρυθμούς κατάκτησε την πλειοψηφία της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαού και έβγαλε από την παθητικότητα, το σκεπτικισμό και τη μοιρολατρία τις πλατειές μάζες των μεσαίων στρωμάτων. Μέσα στη σκληρή καθημερινή πάλη οι μάζες χειραφετήθηκαν από την κηδεμονία των παραδοσιακών αστικών κομμάτων και την υποτέλεια στους δήθεν προστάτες της Ελλάδας Βρεταννούς, απόκτησαν εμπιστοσύνη στην οργάνωση, πίστη στις τεράστιες δυνάμεις που έκλειναν μέσα τους, και συνείδηση ότι η λευτεριά δεν χαρίζεται, αλλά κατακτιέται με αγώνες και θυσίες. Δημιούργησε, από το τίποτα, έναν μεγάλο λαϊκό, πραγματικά λαϊκό στρατό, τον ΕΛΑΣ, που με την πολεμική του δράση λευτέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της πατρίδας, που εγκαθίδρυσε τη λαοκρατική εξουσία, με θεμέλιο τη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη. Ο λαός υψώθηκε σε καθοριστική δύναμη όλων των άμεσων και μεταπολεμικών εξελίξεων στην Ελλάδα και έκανε μια από τις πιο απειλητικές προειδοποιήσεις, που δοκίμασε στην ιστορία της η αστική τάξη, για την ύπαρξη του καπιταλιστικού καθεστώτος.

Το «περίεργο» –όχι όμως και ανεξήγητο– είναι ότι, σε μια τέτοια φάση, η ηγεσία του εαμικού κινήματος, περιχαρακωμένη στο σκληρό πυρήνα της και αποσπασμένη από το Λαό, έχασε την πίστη στις δυνάμεις των μαζών, ταλαντεύτηκε, κλονίστηκε και άρχισε να υποχωρεί στις πιέσεις των Άγγλων και της πλουτοκρατικής αντίδρασης. Στα μάτια της, οι Άγγλοι, η κυβέρνηση του Καΐρου, οι ηγεσίες των παραδοσιακών αστικών κομμάτων, άρχισαν να αποκτούν ένα βάρος που στην πραγματικότητα δεν το είχαν στην επαναστατημένη και πάνοπλη Ελλάδα. Αυτή η πρώτη κάμψη της ηγεσίας του κινήματος θα οδηγήση σ’ έναν συμβιβασμό χωρίς αρχές, από τον οποίο θα επωφεληθούν οι εχθροί και αντίπαλοι του λαού. Κερδίζοντας θέσεις, που ούτε να τις ονειρευτούν θα τολμούσαν στα μέσα του 1943, θα χτυπούν απ’ όλες τις μεριές και με όλα τα μέσα, ώσπου να υποτάξουν και να τσακίσουν το υπέροχο λαϊκό κίνημα.

Η επανάσταση νικήθηκε. Τα προβλήματα όμως που την προκάλεσαν έμειναν άλυτα και αυτό καθόρισε την βασανιστική πορεία εξέλιξης στην Ελλάδα, με όλες τις σκληρές συνέπειες που ζει τριάντα και πάνω χρόνια ο λαός μας.

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΜΜΟΝΤ (Βρεταννός αξιωματικός σύνδεσμος στα βουνά): «Καλύτερα μια μέρα ελευθερία, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή». Τα λόγια αυτά του Ρήγα τραγουδούσαν η Σοφία Βέμπο στο Κάιρο τον Δεκέμβριο του ’42 και οι Ελασίτες τον Φεβρουάριο του ’43 όταν με υποδέχτηκαν στην Ελλάδα όπου έπεσα αλεξιπτωτιστής. Λόγια αθάνατα που καλούσαν το λαό σε αντίσταση ενάντια στον κατακτητή. Ένας από τους σκοπούς του ΕΑΜ που πραγματώθηκε ήταν η αντίσταση. Φυσικά υπήρχαν και άλλα κινήματα με τον ίδιο σκοπό, το ΕΑΜ όμως στάθηκε πρωτοπόρο και σημείωσε τις μεγαλύτερες επιτυχίες του όταν ο εχθρός ήταν εξαιρετικά ισχυρός. Πράγματι, επί δύο ή τρία χρόνια το ΕΑΜ στάθηκε ο γνήσιος εκπρόσωπος του ελληνικού πνεύματος μέσα στην κατεχόμενη Ελλάδα, κι αυτοί που πολέμησαν τότε στις τάξεις του ΕΛΑΣ και οι υποστηρικτές του ΕΛΑΣ κέρδισαν τον σεβασμό των συμπατριωτών τους. Έναν σεβασμό που δεν είχε ακόμα σκιασθή από τα μετέπειτα γεγονότα, και που σήμερα πολύ συχνά ξεχνάμε. Ο πρώτος στόχος λοιπόν του ΕΑΜ, να δημιουργήση και να διατηρήση το πνεύμα της αντίστασης, πραγματώθηκε ολοκληρωτικά.

Ο δεύτερος στόχος του ΕΑΜ ήταν να μονοπωλήση την αντίσταση. Η μέθοδός του ήταν να καταγγείλει όλα τα άλλα κινήματα σαν συνεργάτες των κατακτητών και κρυπτοφασίστες και να τα εξοντώση στα βουνά. Στην προσπάθειά του αυτή το ΕΑΜ απέτυχε. Απέτυχε μάλιστα παταγωδώς όταν φάνηκε ότι κέρδιζε, δηλαδή με τη διάλυση της ΕΚΚΑ. Κανένας δεν πίστεψε ότι ο Ψαρρός ήταν συνεργάτης των κατακτητών και κρυπτοφασίστας. Η ηθική αξίωση του ΕΑΜ να είναι η μόνη αντίσταση ήταν προφανώς αναληθής, και η επιλογή του χρόνου για την επίθεση, δηλαδή τον Απρίλιο του 1944, κατέστησε σαφές ότι ο κύριος σκοπός του ΕΑΜ δεν ήταν να αντισταθή στον εχθρό, αλλά να προετοιμάση το έδαφος για την προέλαση στην Αθήνα.

Ο τρίτος στόχος του ΕΑΜ ήταν να μονοπωλήση την εξουσία μέσα στην κατεχόμενη Ελλάδα και στη συνέχεια να μονοπωλήση την κυβέρνηση. Κατά την διάρκεια της κατοχής επέτυχε σχεδόν το σκοπό του στα βουνά και επίσης στις πόλεις πάνω από τον Ισθμό της Κορίνθου, και ξανά εκόντεψε να πετύχη στην ίδια την Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1944. Όπως λέμε όμως εδώ στην Αγγλία «αν αστοχήσης, δεν έχει σημασία αν αστόχησες ένα εκατοστό ή ένα μίλι». Αν επιδιώκης τη μονοπώληση, ή επιτυγχάνεις τελείως ή αποτυγχάνεις τελείως. Και το ΕΑΜ απέτυχε τελείως.

ΜΟΝΤΥ ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ (επικεφαλής της βρεταννικής αποστολής στην Ελλάδα, μετά την αποχώρηση του ταξίαρχου Μάυερς): Πρώτα πρέπει να θέσουμε μιαν άλλη ερώτηση: Ποιοι ήσαν οι στόχοι του ΕΑΜ; Μας είπαν τότε ότι ο μόνος στόχος ήταν η απελευθέρωση της Ελλάδος. Αν αυτό ήταν σωστό, ο στόχος τους πραγματώθηκε ολοκληρωτικά. Ήταν, όμως, σωστό;

Άρχισα να έχω αμφιβολίες αμέσως σχεδόν μόλις γύρισα στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1942. Ήταν σαφές ότι η πρωτοβουλία για την ίδρυση του ΕΑΜ προήλθε αποκλειστικά από το ΚΚΕ. Άλλα πολιτικά κόμματα και άτομα είχαν ενταχθή στο ΕΑΜ, αλλά μέσα στην ηγεσία η πρωτοβουλία ανήκε ολοκληρωτικά στους κομμουνιστές. Συνεπώς, το ερώτημα ήταν ποιος ο στόχος των κομμουνιστών;

Στις αρχές του 1943 πίστεψα, και εξακολουθώ να πιστεύω, ότι ο στόχος τους δεν ήταν μόνο να ελευθερώσουν την Ελλάδα από τη ναζιστική κατοχή. Ήθελαν επίσης να μονοπωλήσουν την αντίσταση και να χρησιμοποιήσουν το μονοπώλιο αυτό για να εγκαθιδρύσουν μια λαϊκή δημοκρατία που θα ελεγχόταν από τους κομμουνιστές μετά τον πόλεμο. Αν αυτή η ερμηνεία είναι σωστή, η απάντησή μου στην αρχική ερώτησή σας είναι ότι απέτυχαν τελείως, αν και πλησίασαν πολύ κοντά στην επιτυχία.

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ (ιδρυτικό μέλος του ΕΑΜ και Γραμματέας της Κεντρικής Οργανωτικής Επιτροπής): Σύμφωνα με το Ιδρυτικό του, το ΕΑΜ χάραζε μια σειρά άμεσους στόχους κι έναν απώτερο. Άμεσοι στόχοι του ήταν η οργάνωση της πάλης του έθνους κατά της εξόντωσής του με την καταλήστευση της οικονομίας του από τους καταχτητές, η συνεχής ανάπτυξη της πάλης του κατά της ξένης κατοχής, το ξεκίνημα του αγώνα από μερικότερα αιτήματα και το προοδευτικό του πέρασμα σε ανώτερες μορφές ώς το ανέβασμά του στην ένοπλη πάλη και στη γενική πανεθνική εξέγερση για την εκδίωξη των καταχτητών την κατάλληλη στιγμή. Απώτερος στόχος του ήταν ο σχηματισμός κυβερνήσεως από τα κόμματα και τις οργανώσεις που θα συμμετείχαν στην αντίσταση και που θα είχε για έργο της να εξασφαλίσει στο έθνος τη δυνατότητα με ελεύθερες εκλογές για Συντακτική Εθνοσυνέλευση και με Δημοψήφισμα να αποφασίση για το πολίτευμά του και τον τρόπο της διακυβέρνησής του. Αυτόν τον απώτερο στόχο του το ΕΑΜ δεν μπόρεσε να τον πραγματοποιήση. 

Η ένοπλη εσωτερική δεκεμβριανή αναμέτρηση και η έκβασή της οδήγησαν στην επανεγκαθίδρυση της μοναρχίας στην Ελλάδα και την επιβολή ξανά ενός αντιδραστικού καθεστώτος.

ΤΑΞΙΑΡΧΟΣ ΜΑΫΕΡΣ (γνωστός ως Έντυ, διοικητής της βρεταννικής αποστολής μέχρι το 1943): Πριν απαντήσω στην ερώτηση, θα πρέπει να ορίσω τους στόχους του ΕΑΜ, αποφεύγοντας τις συγχύσεις που προκλήθηκαν από τις επανειλημμένες αλλαγές της στρατηγικής των κομμουνιστών ηγετών του απ’ το 1941 μέχρι το 1949. Η ανάπτυξη ενός ευρύτατου αντιβασιλικού κινήματος στην κατεχόμενη Ελλάδα το 1941 ήταν η φυσική αντίδραση στη δικτατορία του Μεταξά. Ο Γεώργιος ο Β΄ θεωρήθηκε, το ίδιο φυσιολογικά, «αποδιοπομπαίος τράγος». Σε όλα τα παλιά πολιτικά κόμματα, εκτός από το ΚΚΕ, επικρατούσε σύγχυση. 

Το ΚΚΕ το 1941, επειδή είχε τεθή εκτός νόμου από τον Μεταξά, είχε ήδη φτιάξει ένα καλά οργανωμένο μυστικό δίκτυο που κάλυπτε όλη τη χώρα. Με τη βοήθεια του δικτύου αυτού το ΕΑΜ πρωτοσχηματίσθηκε με το πρόσχημα και την ελπίδα ότι θα γινόταν η βάση για ένα πανεθνικό κίνημα πολιτικής αντίστασης, που θα περιλάμβανε όλους εκείνους τους Έλληνες οι οποίοι, άσχετα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, ήθελαν να αντισταθούν στις δυνάμεις κατοχής. Με αυτό τον τρόπο το ΚΚΕ όχι μόνο θα ξανακέρδιζε τον σεβασμό του κόσμου, αλλά και θα γινόταν το κυρίαρχο πολιτικό κόμμα όταν η Ελλάδα απελευθερωνόταν. Το ότι το ΚΚΕ πριν από το τέλος του 1949 απέτυχε τελείως αναφορικά με αυτόν τον σκοπό του, είναι ιστορικό γεγονός. Το ότι το ΕΑΜ κατάφερε, παρ’ ολίγο, να επιτύχη την κυριαρχία του ΚΚΕ τον Δεκέμβριο του 1944, δεν έχει σχέση με την ερώτησή σας.

ΚΩΣΤΑΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ (Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ): Μολονότι πέρασε μια ολόκληρη γενιά, οι Έλληνες, υπερήλικες και νέοι, νομίζω ότι δεν έχουν ξεχάσει τους βασικούς στόχους που είχε το ιστορικό εκείνο ΕΑΜ. Πιστεύω μάλιστα ότι στο βάθος της ψυχής τους δεν έχουν πάψει να εμπνέωνται στη μεγάλη τους πλειοψηφία από τους στόχους εκείνους παρ’ όλα όσα υπέφερε ο κόσμος και ανεξάρτητα από τις διάφορες σύγχρονες πολιτικοκοινωνικές ετικέττες που ξεφυτρώνουν και κυκλοφορούν τόσο πληθωρικά. Γιατί το ΕΑΜ νομίζω ότι ήταν γνήσιο και ρωμαλέο γέννημα της λαϊκής ψυχής και όχι κομματική μηχανή. Και για τούτο, όσο δεν πέτυχε για τους γνωστούς εξωγενείς λόγους τους μεγάλους στόχους του, τόσο βαθύτερα βυθίζει με το πέρασμα των χρόνων τις σταθερές και καθαρές ιδεολογικές καταβολές του στη συνείδηση του λαού.

Μετά από 35 χρόνια, νομίζετε ότι η απόφαση για την ίδρυση του ΕΑΜ ήταν σωστή;

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΣΤΡΙΓΓΟΣ: Κάθε χρόνος που περνά επιβεβαιώνει πόσο σωστή ήταν η ίδρυση του ΕΑΜ. Το ΕΑΜ, μια πλατειά πατριωτική συμμαχία των αντιφασιστικών-αντιιμπεριαλιστικών δημοκρατικών δυνάμεων, που ψυχή της υπήρξε το ΚΚΕ, συγκέντρωσε κάτω από τις σημαίες του τη συντριπτική πλειοψηφία του Ελληνικού λαού. Αυτό και μόνο το γεγονός αποτελεί αναμφισβήτητη απόδειξη της ορθότητας του προγράμματός του, της γραμμής του, της πολιτικής του.

Με την ηρωική, γεμάτη αυτοθυσία, δράση των μελών και στελεχών του, το ΕΑΜ, μαζί με το ένοπλο τμήμα του, τον ΕΛΑΣ, δέσμευσε, κατά καιρούς, από 180 έως 300 χιλιάδες άνδρες του εχθρού. Κατάφερε ισχυρά χτυπήματα στους καταχτητές. Σε πάνω από 33.000 ανεβαίνουν οι απώλειες των καταχτητών, μόνο σε έμψυχο υλικό, σύμφωνα με στοιχεία του στρατηγού Σαράφη. Το ΕΑΜ ματαίωσε την επιστράτευση. Έσωσε το λαό από την πείνα. Δημιούργησε στο ένα τρίτο της χώρας μια ελεύθερη περιοχή, με ελεύθερους δημοκρατικούς θεσμούς. Συνέβαλε σημαντικά στην απελευθέρωση της χώρας. Τις εξαιρετικές υπηρεσίες του στην κοινή συμμαχική υπόθεση ομολόγησαν επανειλημμένα οι πιο επίσημοι εκπρόσωποι της Μεγάλης Βρεταννίας.

ΚΡΙΣ ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ: Η απόφαση ήταν οπωσδήποτε σωστή, αν και στη συνέχεια έγιναν πολλά μεγάλα λάθη, από το ΚΚΕ, από μη κομμουνιστές και μέσα και έξω από το ΕΑΜ, από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Ελλάδας, από το βασιλιά και τους συμβούλους του, και από τις βρεταννικές αρχές. Ξανά όμως πρέπει να προηγηθή μια άλλη ερώτηση. Ήταν δυνατό να μην γίνη αντίσταση στην Ελλάδα; Προφανώς κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο. Συνεπώς αυτό που είχε σημασία ήταν ποιος θα έπαιρνε την πρωτοβουλία. Όπως και πολλοί Έλληνες που αντιτάχθηκαν στον κομμουνισμό, αναγνωρίζω ότι το ΚΚΕ ήταν αξιέπαινο για την πρωτοβουλία που πήρε και καταδικάζω έντονα εκείνους τους ηγέτες του πολιτικού κόσμου και των ενόπλων δυνάμεων που θα έπρεπε να είχαν τεθή επικεφαλής αλλά άργησαν να κάνουν κάτι τέτοιο. Φυσικά η επίκριση αυτή δεν ισχύει στην περίπτωση όσων κατάφεραν να δουν ποιο ήταν το καθήκον τους και να ενεργήσουν ανάλογα, όπως ο Κανελλόπουλος, ο Ζέρβας, ο Πυρομάγλου, ο Ψαρρός, ο Καρτάλης, ο Κουτσογιαννόπουλος και άλλοι. Αυτοί όμως δεν ήταν παρά μια μειοψηφία, ενώ πάρα πολλοί άλλοι αρκέστηκαν στο να αφήσουν το πεδίο της δράσης στους κομμουνιστές.

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ: Αναμφισβήτητα ναι. Η έκταση άλλωστε που πήρε το εαμικό κίνημα, το γεγονός ότι στην εαμική αντίσταση συμμετέσχε ενεργά η συντριπτική πλειοψηφία του έθνους, δείχνουν και την ορθότητα της απόφασης για την ίδρυσή του και το ότι σωστά χάραξε τον χαρακτήρα του αγώνα που θα έπρεπε να διεξαχθή. Ο αγώνας θα ήταν 100% εθνικός. Σ’ αυτόν όλα τα κόμματα, όλες οι οργανώσεις και όλοι οι Έλληνες θα είχαν το δικαίωμα και το καθήκον να συμμετάσχουν ισότιμα, άσχετα απ’ ό,τι τους είχε χωρίσει στο παρελθόν πριν την υποδούλωση και άσχετα απ’ ό,τι θα τους χώριζε στο μέλλον μετά την απελευθέρωση, γύρω από τα προβλήματα της διακυβέρνησης της χώρας.

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΜΜΟΝΤ: Ήταν η απόφαση σωστή όσον αφορά τον ελληνικό λαό. Γιατί η ανοιχτή αντίσταση κατά των δυνάμεων κατοχής ενίσχυε το ηθικό των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της κατοχής. Η αγάπη της ελευθερίας μαραζώνει όταν επικρατεί απάθεια. Θρέφεται από τη θετική δράση, και το ΕΑΜ ιδρύθηκε για να δράσει στις πόλεις και τα βουνά. Ήταν σωστή η απόφαση των ιδρυτών του ΕΑΜ. Ναι, με τα κριτήρια των δικών τους αρχών. Οι ιδρυτές ήταν όλοι κομμουνιστές. Τον Σεπτέμβριο του 1941, όταν ίδρυσαν το ΕΑΜ οι κομμουνιστές είχαν πολύ λίγη επιρροή στην Ελλάδα, και ο προστάτης τους η Ρωσία είχε ακόμη λιγώτερη, επειδή δεν έκανε τίποτα όταν ο Μουσολίνι και μετά ο Χίτλερ επετέθησαν κατά της Ελλάδας. Με το ΕΑΜ όμως οι κομμουνιστές απέκτησαν αυτό που ήθελαν, δηλαδή τη δυνατότητα να αντιπροσωπεύουν τον ελληνικό λαό και να ανέβουν στο πρώτο σκαλοπάτι της σκάλας που οδηγούσε στην εξουσία. Σαν ρυθμιστές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και αργότερα σαν ιδρυτές της ΠΕΕΑ, κατάφεραν να αποκτήσουν κυριαρχική επιρροή κατά τη διάρκεια της κατοχής. Αυτό αναγνωρίσθηκε από τους εκτός Ελλάδας Έλληνες, όταν έξη υπουργεία της κυβερνήσεως Παπανδρέου προσφέρθηκαν στους εκπροσώπους του ΕΑΜ. Έτσι, από τη μεριά του ΚΚΕ, η απόφαση για την ίδρυση του ΕΑΜ ήταν πολύ έξυπνη. Ακόμα και σήμερα, παρά την ήττα του ΚΚΕ στον εμφύλιο πόλεμο, δεν αποκλείεται οι κομμουνιστές να έχουν κερδίσει έδαφος τα τελευταία 35 χρόνια. Κι αυτό γιατί ο περισσότερος κόσμος θυμάται μάλλον την αντίσταση του ΕΑΜ στον αυταρχισμό του Χίτλερ, παρά την προσπάθεια του ΚΚΕ να εγκαθιδρύση τη δική του αυταρχική εξουσία.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΗΣ: Το ΕΑΜ ήταν γέννημα της ιστορικής ανάγκης σε μια από τις πιο κρίσιμες φάσεις της εθνικής ζωής. Ήρθε να γεμίσει το κενό που είχε αφήσει η κυρίαρχη στο παρελθόν ηγεσία, να οργανώσει, να συνειδητοποιήσει, να δραστηριοποιήσει και να κατευθύνει την αυθόρμητη και στοιχειακή αντίσταση που είχε μόλις εκδηλωθεί, και τη γενική διάθεση των πατριωτών να συνεχίσουν τον αντιφασιστικό πόλεμο, που άρχισαν στα ελληνικά βουνά. Από αυτή την άποψη το ΕΑΜ, που ιδρύθηκε στις 27 του Σεπτέμβρη 1941, ήταν ιστορική επιταγή και το πιο βαρυσήμαντο γεγονός για την Ελλάδα στην περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της κατοχής. Η πρωτοβουλία της ίδρυσής του ανήκει στο ΚΚΕ, που στάθηκε ο εγκέφαλος και η ραχοκοκκαλιά του παλλαϊκού συναγερμού.

ΤΑΞΙΑΡΧΟΣ ΜΑΫΕΡΣ: Η απόφαση να ιδρυθή το ΕΑΜ μπορούσε να ήταν σωστή, για την Ελλάδα, εάν υπήρχε πιθανότητα οι ηγέτες των παλιών πολιτικών κομμάτων να παραμερίσουν τις διαφορές τους, να ενταχθούν στο ΕΑΜ και να κάνουν έτσι ένα αληθινά αντιπροσωπευτικό δημοκρατικό κίνημα. Το γεγονός όμως ότι το ΚΚΕ, που διέθετε τη μόνη αξιόλογη μυστική οργάνωση, έλεγχε την κατάσταση, μείωσε στο ελάχιστο την ελπίδα αυτή. Όπως απεδείχθη, όλα σχεδόν τα παλιά πολιτικά κόμματα αντιστάθηκαν στις προσπάθειες του ΚΚΕ που προσπάθησε να τους προσελκύσει στο ΕΑΜ. Επί πλέον, εάν δεν υπήρχε η βρεταννική στρατιωτική αποστολή (η οποία έδειξε στον ελληνικό λαό και τον έξω κόσμο τη φύση και τους στόχους του ΕΑΜ) και η υποστήριξη που έδωσε στις άλλες παραστρατιωτικές οργανώσεις και στον ΕΛΑΣ, όταν η διαγωγή του το επέτρεπε, είναι σχεδόν σίγουρο ότι μέχρι το καλοκαίρι του 1943 το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θα είχε καταβροχθίσει ή διαλύσει βίαια τις αντάρτικες ομάδες των άλλων αντιστασιακών κινημάτων. Αποτέλεσμα αυτού θα ήταν χωρίς αμφιβολία ο απόλυτος έλεγχος του ΚΚΕ στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση.

Για να είμαστε δίκαιοι όμως πρέπει να αναφέρουμε ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μερικές φορές συνέβαλε στρατιωτικά στη νίκη των συμμάχων. Ίσως η μεγαλύτερη συμβολή του να ήταν έμμεσο αποτέλεσμα μόνο και μόνο της ύπαρξής του το καλοκαίρι του 1943 σε περιοχές της Ελλάδας όπου υπήρχαν οι σπουδαιότεροι κόμβοι των επικοινωνιών. Η παρουσία του ΕΑΜ διευκόλυνε τις κινήσεις μεγάλου αριθμού μικρών ομάδων σαμποτέρ που απαρτίζονταν από Βρεταννούς σαμποτέρ και επίλεκτους αντάρτες τον Ιούνιο και Ιούλιο του ’43, όταν έγινε σειρά επιτυχημένων δολιοφθορών πριν από την απόβαση στη Σικελία. Οι επιχειρήσεις αυτές πέτυχαν τον σκοπό τους, δηλαδή έκαναν τους Γερμανούς να πιστέψουν ότι η απόβαση θα γινόταν στην Ελλάδα και όχι στη Σικελία και οι εφεδρικές μεραρχίες τους που βρίσκονταν στην Βόρεια Ιταλία κινήθηκαν προς την δυτική Ελλάδα και δεν πήραν μέρος στην κρίσιμη φάση της μάχης της Σικελίας. Οποιοδήποτε όμως άλλο αντιστασιακό κίνημα, όπως ο ΕΔΕΣ ή η ΕΚΚΑ, εάν τους είχε δοθή η ευκαιρία να στρατολογήσουν σε ολόκληρη τη χώρα (πράγμα που το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ εμπόδισε βίαια) θα μπορούσαν να είχαν συμβάλει το ίδιο ή και περισσότερο στην πολεμική προσπάθεια.

Τέλος, το μακελλειό της περιόδου 1944-49, σαν αποτέλεσμα της ίδρυσης του ΕΑΜ, ήταν φυσικά φοβερό. Έτσι, μετά από 35 χρόνια, δεν μπορώ παρά να απαντήσω ότι η ίδρυση του ΕΑΜ αποδείχθηκε καταστροφική για την Ελλάδα. Φυσιολογικά, οι κομμουνιστές πιστεύουν ότι η προσπάθεια αυτή άξιζε τον κόπο. Κι αυτό γιατί κανένας από τους ιδρυτές του δεν ήξερε τότε ότι μέσα σ’ ένα χρόνο από την ίδρυση του ΕΑΜ θα έφτανε βρετανική στρατιωτική αποστολή στα βουνά και θα καθιστούσε αδύνατη την επιτυχία των σχεδίων τους. Επί πλέον, τον Δεκέμβριο του 1944, το ΕΑΜ παρ’ ολίγο μόνο απέτυχε στο να επιβάλει τον κομμουνιστικό έλεγχο.

ΚΩΣΤΑΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ: Το δεύτερο ερώτημά σας επιτρέψτε μου να σας πω ότι με ξενίζει, κάπως. Ποια χώρα από τις κατεχόμενες από τους ναζήδες δεν έκανε την εθνική της αντίσταση; Πώς θα μπορούσατε να φανταστείτε ένα λαό σαν τον ελληνικό να σκύβει το κεφάλι και να παραδίνεται παράλυτος στους ξένους κατακτητές; Άλλωστε όλοι οι μεγάλοι Σύμμαχοι της Ελλάδας παρακινούσαν και βοηθούσαν το λαό της για αντίσταση. Ή μήπως εννοείτε μια άλλου είδους αντίσταση και όχι σαν εκείνη που οργανώθηκε όταν ιδρύθηκε το ΕΑΜ; Εάν αυτό εννοείτε, επιτρέψτε μου να σας πω ότι δεν άκουσα κανένα Ευρωπαίο ή Ασιάτη συνομιλητή μου να μου υπαινιχθή κάτι τέτοιο σαν αποδοτικώτερο.

Ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ ΕΑΜ και Βρεταννών;

ΚΩΣΤΑΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ: Στο βουνό εγώ ανέβηκα τον Αύγουστο του ΄43, προκειμένου να συμμετάσχω εκ μέρους του ΕΑΜ στην πρώτη αποστολή Ελλήνων αντιστασιακών που πήγαν επίσημα στο Κάιρο. Τότε πρωτομίλησα υπηρεσιακά με Άγγλους, φυσικά πάντοτε συνοδευμένος κι από άλλους εαμίτες. Οι σχέσεις μας με τους συμμάχους μού είχαν φανεί τότε εκ πρώτης όψεως κάπως περίεργες. Δηλαδή ευγενείς και άγονες. Στο τέλος έγιναν ψυχρές, για να μην πω εχθρικές, μετά από ορισμένο μήνυμα που είχε φτάσει από τον Τσώρτσιλ. Όταν γυρίσαμε στην Ελλάδα οι σχέσεις μας με τη συμμαχική αποστολή στο γενικό στρατηγείο του ΕΛΑΣ έγιναν τεταμένες. Διακόπηκε κάθε βοήθεια προς τον ΕΛΑΣ από τους Άγγλους εξ αφορμής συγκρούσεως του Ζέρβα προς τμήματα του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο. Αρχηγός της συμμαχικής αποστολής είχε πάψει να είναι ο ταξίαρχος Μάυερς και στη θέση του ανέλαβε ο συνταγματάρχης Γουντχάουζ, ηλικίας 25 ετών τότε. Ήταν ευφυέστατος και ικανός στη δουλειά του, αλλά ήταν κατά βάθος εχθρικός προς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, όχι μόνο γιατί τέτοιες εντολές είχε από τους προϊσταμένους του, αλλά επί πλέον και από εσωτερική ιδεολογική αντιπάθειά του. Νομίζω ότι όλα τα μέλη της συμμαχικής αποστολής δεν είχαν σαν άτομα τις ίδιες ιδεολογικές πεποιθήσεις με τον κ. Γουντχάουζ. Υπήρχαν και περισσότερο φιλελεύθεροι, όπως π.χ. ο καθηγητής Χάμμοντ, ο ταγματάρχης Έντμοντ, που ήταν Νεοζηλανδός, και άλλοι. Αλλά όλοι ακολουθούσαν φυσικά τις διαταγές των ανωτέρων τους, μερικοί μάλιστα τις ξεπερνούσαν, όπως ο διαβόητος λοχαγός Ντον και άλλοι. Στις σπάνιες περιπτώσεις που υπήρχε πραγματική συνεργασία με τους Άγγλους, τα αποτελέσματα ήταν λαμπρά, όπως π.χ. στο Γοργοπόταμο και αλλού. Αλλά τέτοιες συνεργασίες ήταν μάλλον σπάνιες και αυτό δεν προκαλούσε αισθήματα συμπάθειας στους αντάρτες του ΕΛΑΣ, οι οποίοι έβλεπαν με κάποια δυσπιστία την παρουσία των Άγγλων ανάμεσά τους ενώ είχαν διακόψει κάθε βοήθεια προς τον ΕΛΑΣ και αντίθετα εφοδίαζαν αφθόνως τον Ζέρβα κ.λπ.

ΜΟΝΤΥ ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ: Όπως είναι φυσικό, οι σχέσεις μας δεν ήταν πάντα οι ίδιες. Μερικές φορές ήταν καλές, όταν εκτελούσαμε επιχειρήσεις εναντίον των δυνάμεων κατοχής, ιδιαίτερα το 1943. Στις περιπτώσεις αυτές ερχόμαστε σε απ’ ευθείας συνεννόηση με τον ΕΛΑΣ αντί με το ΕΑΜ, κι αυτό διευκόλυνε πολύ τα πράγματα. Αξίζει να θυμηθούμε ότι στο Γοργοπόταμο το Νοέμβριο του 1942 το ΕΑΜ αντιτάχθηκε επίσημα στη συμμετοχή του, και η απόφαση υπέρ της συμμετοχής πάρθηκε από τον τοπικό διοικητή του ΕΛΑΣ τον Άρη Βελουχιώτη με δική του πρωτοβουλία. Στις περιόδους που δεν πραγματοποιούσαμε επιχειρήσεις, οι σχέσεις μας χειροτέρευαν. Ο λόγος γι’ αυτό ήταν, κατά τη γνώμη των Βρεταννών, ότι το ΕΑΜ χρησιμοποιούσε τις περιόδους αυτές για να επιβάλη το μονοπώλιό του στην αντίσταση εξουδετερώνοντας ή καταστρέφοντας όλες τις άλλες ένοπλες δυνάμεις, όπως εκείνες του Ζέρβα και του Ψαρρού. Αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ Βρεταννών και ΕΑΜ, έχουν δημιουργηθή πολλοί μύθοι. Θα ήθελα λοιπόν να καταρρίψω δύο απ’ αυτούς. Ο πρώτος είναι ότι το ΕΑΜ δεν θα είχε επιβιώσει χωρίς τη βρεταννική υποστήριξη και, κατά συνέπεια, εμείς οι Βρεταννοί θα είχαμε αποτρέψει τον κομμουνιστικό κίνδυνο αν αρνούμαστε κάθε συνεργασία με το ΕΑΜ ή τον ΕΛΑΣ. Αυτό είναι παράλογο, δεδομένου ότι το ΕΑΜ ήταν ήδη πολύ ισχυρό πριν φτάσει ο πρώτος Βρεταννός αξιωματικός στην Ελλάδα. Θα ήταν πολύ σωστότερο να πούμε ότι δίχως βρεταννική βοήθεια δεν θα είχε επιβιώσει καμμιά άλλη οργάνωση. Σ’ αυτή την περίπτωση το ΕΑΜ θα είχε επιτύχει το μονοπώλιο που επεδίωκε. Ο άλλος μύθος είναι ότι ο Μάυερς, ο πρώτος διοικητής της Βρεταννικής Αποστολής, διαφώνησε σοβαρά για τις σχέσεις μας με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Τέτοια διαφωνία δεν υπήρξε. Οι διακυμάνσεις στις σχέσεις μας με το ΕΑΜ καθορίζονταν αποκλειστικά από δύο παράγοντες: τις μεταλλαγές στην διαγωγή του ΕΑΜ και τις μεταλλαγές των οδηγιών που παίρναμε απ’ έξω.

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ: Στην αρχή, όταν ολόκληρος ο πολιτικός κόσμος και οι τρεις σπουδαιότερες οργανώσεις αντίστασης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ ήταν σαφώς κατά της επιστροφής του Γεωργίου, χωρίς προηγούμενα ν’ αποφανθή πάνω στη μορφή του πολιτεύματος της ελεύθερης μεταπολεμικής Ελλάδας το ελληνικό έθνος, η κυβέρνηση Τσώτσιλ ενισχύει μ’ όλα τα μέσα των Γεώργιο και δείχνει καθαρά στο ελληνικό έθνος ότι θα έκανε ό,τι μπορούσε για να επανέλθει στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή της. Ακολουθεί η «ενίσχυση» των κινημάτων της ένοπλης αντίστασης που γίνεται κατά τρόπο που να υποθάλψει τις μεταξύ τους αντιθέσεις και να οδηγήσει τις αντιθέσεις αυτές ώς τις ένοπλες μεταξύ τους αναμετρήσεις. Ενισχύει υπέρμετρα τον ΕΔΕΣ και στέλνει στον ΕΛΑΣ οπλισμό με το σταγονόμετρο, ή όπλα χωρίς σφαίρες, ή αρβύλες μονάχα για το αριστερό ή το δεξί πόδι κ.λπ. Καλλιεργεί μ’ αυτόν τον τρόπο συστηματικά την καχυποψία ανάμεσα στις αντάρτικες ομάδες. Τέλος με την απελευθέρωση επιδιώκει να επιβάλει μονομερή αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Έτσι, χάρη στο ρόλο που διαδραμάτισε ο βρεταννικός παράγοντας κατά την κατοχή και χάρη στις τρομερές αδυναμίες που έδειξε η τότε ηγεσία του ΚΚΕ να καθοδηγήσει ορθά ένα κίνημα της ευρύτητας του Εαμικού και τα απαράδεκτα λάθη που διέπραξε (ένοπλες αναμετρήσεις με ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ κατά την κατοχή, Λίβανος, Γκαζέρτα, τρόπος με τον οποίο καθοδηγήθηκε η ένοπλη αναμέτρηση του Δεκέμβρη κ.λπ.), το μαζικότερο κίνημα αντίστασης στην Ευρώπη οδηγήθηκε στην ήττα του Δεκέμβρη και τη Βάρκιζα.

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΜΜΟΝΤ: Οι Βρεταννοί και οι Εαμίτες είχαν δύο κοινούς σκοπούς – να αντισταθούν στον εχθρό και να αγωνιστούν για την ελευθερία. Στο μέτρο αυτό είμαστε συναγωνιστές και μπορέσαμε να συμπεριφερθούμε ο ένας προς τον άλλο με σεβασμό και φιλία σαν συνάδελφοι, όχι μόνο στις αντάρτικες ομάδες αλλά και στο Γενικό Αρχηγείο, όπου ερχόμαστε σε επαφή, κι αυτό ήταν η δουλειά μου, με καπετάνιους σαν τον Κικίτσα, πολιτικούς σαν τον Μάρκο Βαφειάδη ή τον «Γέρο» τον Σιάντο. Το συναδελφικό αυτό πνεύμα τιμήθηκε κι από τις δύο πλευρές όσον αφορά τον εχθρό. Όταν για παράδειγμα οι Βρεταννοί αξιωματικοί ενήργησαν μόνοι τους στην ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Ασωπού, το ΕΑΜ δεν τους πρόδωσε. Όποτε ο ΕΛΑΣ έκανε επιθέσεις εναντίον των δυνάμεων κατοχής, τους δίναμε εφόδια και χρήματα για να αγοράσουν εφόδια. Η κατάσταση όμως άλλαξε όταν το ΕΑΜ προσπάθησε να μονοπωλήση την αντίσταση. Οι Βρεταννοί είχαν πάει σαν αξιωματικοί σύνδεσμοι σε όλα τα απελευθερωτικά κινήματα και όχι μόνο στον ΕΛΑΣ, και ο σκοπός των Βρεταννών ήταν να επιτύχουν την συνεργασία όλων των κομμάτων, και να μη γίνη αυτό που θεωρούσαν οι Βρεταννοί εμφύλιο πόλεμο. 

Όταν τα πράγματα έφθασαν εκεί, οι Βρεταννοί μπορούσαν να κάνουν την εξής επιλογή: είτε να αποσυρθούν και να εγκαταλείψουν τον τομέα αυτό του πολέμου στην τελική ήττα, ή να αναγκάσουν τους επιτιθεμένους να σταματήσουν τον εμφύλιο πόλεμο διακόπτοντας τελείως τον ανεφοδιασμό τους. Κάτι τέτοιο λοιπόν κάναμε τρεις φορές, όταν κρίναμε ότι ο ΕΛΑΣ έχει επιτεθεί εναντίον της ΠΑΟ, του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ. Παρ’ όλ’ αυτά, οι σχέσεις Βρεταννών και ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην κατεχόμενη Ελλάδα δεν διακόπηκαν ποτέ. Σήμερα, μετά από 35 χρόνια, αυτό ίσως μας εκπλήσσει. Εμείς οι Βρεταννοί εξακολουθούσαμε όμως να ελπίζουμε ότι θα κατορθώναμε να εξασφαλίσουμε την στενώτερη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων κινημάτων, ενισχύοντας έτσι τον αγώνα για την απελευθέρωση, ενώ παράλληλα οι Εαμίτες εξακολουθούσαν να μας χρειάζονται σαν μέσο επαφής με τον έξω κόσμο.

Η νέα φάση στις σχέσεις μας μπήκε όταν το ΕΑΜ προσπάθησε να μονοπωλήση την πολιτική εξουσία. Πρώτα σχημάτισαν την ΠΕΕΑ και ισχυρίσθηκαν ότι ήταν η μόνη πραγματική κυβέρνηση της Ελλάδας, γιατί η καρδιά των Ελλήνων χτυπούσε μόνο στα βουνά της «Ελεύθερης Ελλάδας». Οι Βρεταννοί, όμως, διαφώνησαν. Θεωρούσαν και τα άλλα αντιστασιακά κινήματα νόμιμα και είχαν συνάψει συμμαχία με την ελληνική κυβέρνηση, που είχε πολεμήσει κατά της Ιταλίας και της Γερμανίας και τη στιγμή εκείνη συνέχιζε τη μάχη στην Ιταλία. Ο βρεταννικός ρόλος αναφορικά με το ΕΑΜ ήταν τώρα διττός: να ελευθερωθή η Ελλάδα και να δοθή η ευκαιρία σε όλα τα ελληνικά κόμματα, του ΚΚΕ συμπεριλαμβανομένου και των φιλελευθέρων, που είχαν ενταχθή στο ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ, να κανονίσουν το μέλλον τους, μετά την απελευθέρωση, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Η Ελλάδα απελευθερώθηκε, και πριν από την απελευθέρωση το ΕΑΜ διάλυσε την ΠΕΕΑ και μπήκε στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Παπανδρέου. Από τη στιγμή αυτή, τον Αύγουστο του ’44 οι Έλληνες είχαν την ευκαιρία να ρυθμίσουν τις διαφορές τους. Νομίσαμε εμείς ότι θα κάνουν κάτι τέτοιο, ακολουθώντας το δρόμο των δημοκρατικών διαπραγματεύσεων, αλλά πέσαμε έξω. «Άλλα τα μάτια του λαγού κι άλλα της κουκουβάγιας».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΗΣ: Το ΕΑΜ διακήρυξε και έμπρακτα απόδειξε πως αγωνίζεται ανεπιφύλακτα στο πλευρό των συμμάχων –γενικά όλων των συμμάχων– για την παγκόσμια εκμηδένιση του φασισμού. Με επιμονή, ειλικρίνεια και συμμαχική συνέπεια, προσπάθησε να συνεργασθή με τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή στα ελληνικά βουνά και πρόθυμα ανταποκρίθηκε στις αποστολές που εξυπηρετούσαν τα πολεμικά σχέδια του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.

Δεν γινόταν το ίδιο από τη βρεταννική πλευρά: αν και αναγνώριζε πως πραγματική αντίσταση και αποτελεσματική συμβολή στην επιτυχία των πολεμικών σχεδίων του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής μπορούσε να γίνη μόνο σε συνεργασία με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, απόφυγε να το ενισχύση και με όλα τα θεμιτά και αθέμιτα μέσα προσπάθησε να το χτυπήση. Υπάρχουν σήμερα άφθονα στοιχεία, και από τα ίδια τα αρχεία του Φόρρεϊν Όφφις αποδείχνεται πως η Βρεταννία έβλεπε στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τον μεγαλύτερο εχθρό για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας της.

Έτσι και έγινε: η ανοικτή πολιτική, διπλωματική και στρατιωτική επέμβαση των Άγγλων, τον Δεκέμβρη του 1944, αναποδογύρισε τις ηθικές αρχές του πολέμου. Η Βρεταννία, όχι τόσο με τα όπλα της, αλλά κυρίως με την πολιτική της πίεση, υποχρέωσε την πολιτική ηγεσία του ΕΑΜ να συνθηκολογήση και να αφοπλίση τον ΕΛΑΣ, τον καιρό που υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις να συνεχίση τον πόλεμο της ανεξαρτησίας.

Είναι γενική πεποίθηση, ότι ο ρόλος της Βρεταννίας στην Ελλάδα, στη διάρκεια της κατοχής αμέσως μετά την απελευθέρωση, ήταν αρνητικός: εμπόδισε τον ΕΛΑΣ να αναπτύξη στο μάξιμουμ την πολεμική δράση ενάντια στον κοινό εχθρό, τον χιτλεροφασισμό. Προκάλεσε τον εμφύλιο σπαραγμό. Έκανε απρόκλητη –αντίθετη με τις συμμαχικές διακηρύξεις και τις αρχές του πολέμου– στρατιωτική επέμβαση. Επέβαλε καθεστώς και κυβέρνηση της αρεσκείας της. Στέρησε τον ελληνικό λαό από τις δημοκρατικές κατακτήσεις του και το δικαίωμα να γευθή τους καρπούς των αγώνων, των θυσιών και της αντιφασιστικής νίκης. Δεν είναι αδικαιολόγητο αυτό που και σήμερα ακόμα ακούγεται από τα στόματα των απλών ανθρώπων: καλύτερα θα ήταν αν τότε δεν είχε πατήσει ποδάρι εγγλέζικο στην Ελλάδα!

ΤΑΞΙΑΡΧΟΣ ΜΑΫΕΡΣ: Όταν εξετάζουμε τον ρόλο των «Βρεταννών» στην Ελλάδα, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι πίσω από τον πρωταρχικό βρεταννικό σκοπό, που ήταν η στρατιωτική ήττα του Άξονα, βρισκόταν μερικές φορές αλληλοσυγκρουόμενες βρεταννικές πολιτικές αναφορικά με τη στάση μας απέναντι στο ΕΑΜ και τον βρεταννικό ρόλο στην Ελλάδα. Η πολιτική της βρεταννικής κυβέρνησης, που διαμορφώθηκε κάπως καθυστερημένα και επηρεάστηκε από προηγούμενες φιλίες και σκέψεις για το τι θα γίνη μετά τον πόλεμο. Η μεταλλασσόμενη πολιτική του Αρχηγείου Ειδικών Επιχειρήσεων στο Κάιρο, που επηρεαζόταν κυρίως από τον στρατιωτικό διοικητή της Μέσης Ανατολής και τις στρατιωτικές ανάγκες, που δεν ήταν πάντοτε οι ίδιες. Και μερικές φορές, η πολιτική του καλύτερου δυνατού συμβιβασμού μεταξύ των δύο αυτών, όπως ερμηνευόταν από εμένα και τον διάδοχό μου Μόντυ Γουντχάουζ. Ας σημειωθή, ότι στις περιπτώσεις που αυτές οι δύο πολιτικές μάς φαίνονταν ασυμβίβαστες, προσφεύγαμε στο Κάιρο. Το καλοκαίρι του 1942, η αγγλο-ελληνική επιτροπή στο Κάιρο, ένα σώμα που ήταν τυπικά υπεύθυνο για την διευθέτηση της αντίστασης μέσα στην Ελλάδα, λόγω της απουσίας της ελληνικής κυβερνήσεως, που ήταν ακόμα στο Λονδίνο, μετά από προτροπές που ήρθαν από την Αθήνα, αποφάσισε να μη δώση την αποκλειστική υποστήριξή της στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και να ψάξη να βρη έναν ηγέτη που θα είχε περισσότερο μετριοπαθείς πολιτικές ιδέες.

Οι σχέσεις μεταξύ του ΕΑΜ και του Αρχηγείου του Καΐρου, που είχε μάλλον επηρεασθή από τους πολλούς «βασιλόφρονες», που υπήρχαν εκεί, μου φαίνεται ότι άρχισαν να ψυχραίνωνται μερικούς μήνες μετά την ίδρυση του ΕΑΜ. Όταν η πρώτη ομάδα των Βρεταννών αξιωματικών υπό την ηγεσία μου έφτασε στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του ’42, με σκοπό να κόψη την σιδηροδρομική γραμμή που οδηγούσε στον Πειραιά και εχρησιμοποιείτο για τον ανεφοδιασμό του Ρόμμελ, δεν υπήρχαν καθόλου πολιτικές βλέψεις. Κανένας από μας δεν είχε ενημερωθή σχετικά με την ύπαρξη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, τον οποίο ανακαλύψαμε σιγά-σιγά, κι αυτόν και τους σκοπούς του. Τον Ιανουάριο του 1943 για πρώτη φορά, όταν ο Γουντχάουζ, αψηφώντας τον κίνδυνο, επισκέφθηκε την Αθήνα και συναντήθηκε με μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, βεβαιωθήκαμε ότι η οργάνωση ελέγχεται από το ΚΚΕ. Η συνεργασία του Άρη Βελουχιώτη με τον Ζέρβα και εμάς στον Γοργοπόταμο, οδήγησε σε προσεκτικά φιλικές σχέσεις μεταξύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των Βρετανών. 

Όταν όμως το ΕΑΜ έμαθε ότι δεν σκοπεύουμε να υποστηρίξουμε μόνο αυτό, αλλά και τον Ζέρβα και οποιοδήποτε άλλο αντιστασιακό κίνημα, που θα μας βοηθούσε στρατιωτικά, άσχετα από τον πολιτικό του χαρακτήρα, επετέθη εναντίον του Ζέρβα και η διαμάχη του με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις έγινε περισσότερο ανοιχτή, παρά τις προσπάθειές μας να εμποδίσουμε κάτι τέτοιο και να στρέψουμε την δραστηριότητα του ΕΛΑΣ κατά του κοινού εχθρού.

Συνέπεια αυτού ήταν ότι οι σχέσεις μας με το ΕΑΜ ήταν συνεχώς τεταμένες το πρώτο μισό του ’43. Έγιναν ακόμα πιο δύσκολες για μένα και τους αξιωματικούς μου από τις οδηγίες που πήραμε από την βρεταννική κυβέρνηση ότι δεν πρέπει να φαινόμαστε μη πιστοί προς τον  Έλληνα βασιλιά και ότι δεν πρέπει κατ’ ουδένα τρόπο να συγκατανεύσουμε σε μια τέτοια έλλειψη πίστεως, εκ μέρους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Επί μερικούς μήνες, το καλοκαίρι του 1943, το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ έγινε περισσότερο συνεργάσιμο και σαν αποτέλεσμα οι σχέσεις μας έγιναν σχεδόν φιλικές. Οι λόγοι γι’ αυτό ήταν δύο: ο πρώτος ήταν ότι όλοι στην Ελλάδα πίστευαν ότι η χώρα θα απελευθερωνόταν σύντομα από τον αγγλοαμερικανικό στρατό. Και ο δεύτερος ότι δέχθηκα να μεταβιβάσω τα επιχειρήματά τους και επί πλέον τα επιχειρήματα της μεγάλης πλειοψηφίας των άλλων Ελλήνων, τους οποίους γνώρισα, ότι πρέπει να ζητηθή από τον βασιλιά να μη γυρίση στην Ελλάδα, μέχρις ότου αποφασισθή κάτι τέτοιο σε δημοψήφισμα.

Μετά όμως την κακή υποδοχή που έγινε στην αντιπροσωπεία των ανταρτών στο Κάιρο, τον Αύγουστο του ’43, ο κύριος σκοπός μου ήταν να ετοιμάσω και να διευκολύνω την ειρηνική μετάβαση από την παραστρατιωτική εξουσία στην πολιτική κυβέρνηση, όταν θα απελευθερωνόταν η Ελλάδα. Και μετά την αποπομπή μου, κατόπιν της επιμονής του Φόρεϊν Όφφις, που πίστευε ότι είχα φανή πολύ επιεικής προς το ΕΑΜ, το ΕΑΜ έχασε την όποια εμπιστοσύνη είχε δημιουργηθή μεταξύ αυτού και των Βρεταννών. Πρέπει να σκέφθηκαν ότι ήταν μια ακόμη απόπειρα να εκκαθαρίσουν όλους τους οργανωμένους πολιτικούς τους αντιπάλους μέσα στην Ελλάδα πριν από την απελευθέρωση, θα τους συνέφερε περισσότερο, παρά να προσπαθήσουν να διατηρήσουν την ευυποληψία τους στα μάτια των Βρεταννών. Από το Νοέμβριο του 1943 και μετά, οι σχέσεις των Βρεταννών με το ΕΑΜ δεν ήταν ποτέ καλές. Ορισμένες φορές, μάλιστα, οι σχέσεις ουσιαστικά διακόπηκαν.

ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ: Προτού απαντήσω στην ερώτησή σας, είναι ανάγκη να χαρακτηρίσω την κυβέρνηση Παπανδρέου εκείνης της εποχής. Από άποψη σύνθεσης υπήρξε αντιστρόφως ανάλογη με τον πραγματικό συσχετισμό πολιτικών δυνάμεων που υπήρχε τότε στην Ελλάδα. Κατά την απελευθέρωση, το ΕΑΜ-ΠΕΕΑ όχι μόνο συγκέντρωνε, αναμφισβήτητα, την εμπιστοσύνη της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού έθνους, μα και ασκούσε την εξουσία όχι μονάχα σ’ ολόκληρη την ορεινή Ελλάδα (εκτός από ένα μικρό τμήμα της Ηπείρου) και σε σημαντικό τμήμα των πόλεων που κατέχονταν από τους καταχτητές. Έτσι δεν έπρεπε να είχαμε βοηθήσει στην συγκρότηση κυβέρνησης με τέτοια σύνθεση, και η παραίτηση των υπουργών αποτελούσε μια προσπάθεια εκ των υστέρων να αλλαχτεί αυτή η κατάσταση και να σχηματισθή μια κυβέρνηση ανάλογη με τον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων, που υπήρχε στα πλαίσια του έθνους. Η παραίτηση, ωστόσο, θα έπρεπε να γίνη μόνο εάν στην ηγεσία του ΚΚΕ θα υπήρχε ξεκαθαρισμένη η μορφή του αγώνα που θα υποχρεωνόταν να διεξαγάγη στη συνέχεια. Και αυτή η μορφή αναγκαστικά θα ήταν η ένοπλη αναμέτρηση, όχι μονάχα με τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις που διέθετε ο Παπανδρέου, αλλά και με τις αγγλικές. Όμως, η Κ.Ε. του ΚΚΕ κανένα σχέδιο δεν είχε σχετικά με τη μάχη που αρχινούσε κι έτσι η ένοπλη αναμέτρηση του Δεκέμβρη 1944 οδηγήθηκε στην ήττα.

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΜΜΟΝΤ: Το αντικείμενο της διαμάχης μεταξύ των Εαμιτών και των συναδέλφων τους στην κυβέρνηση ήταν η τύχη του ΕΛΑΣ. Το πρόβλημα ήταν το εξής: Εάν το ΕΑΜ συμφωνούσε να διαλύση τον ΕΛΑΣ, τώρα που ολόκληρη η Ελλάδα είχε απελευθερωθή, θα μπορούσε να ανέβη στην εξουσία μόνο μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, δηλαδή μετά από εκλογές. Τη στιγμή εκείνη μερικοί νόμισαν ότι το ΕΑΜ θα κέρδιζε τις εκλογές, αλλά το ΚΚΕ δεν ήταν σίγουρο. Κατά την διάρκεια της κατοχής, το ΕΑΜ είχε πει συχνά: «Δεν φταίει ο λαός». Αυτό όμως δεν ήταν το ίδιο με το να εμπιστευθή κανείς το πολιτικό του μέλλον σ’ ένα λαό, που είχε διασπασθή και περισπασθή από τα βάσανα του πολέμου και της εχθρικής κατοχής. Το ΕΑΜ αποφάσισε να μην αφοπλίση τον ΕΛΑΣ. Η απόφαση αυτή κατέστησε αναγκαία την εγκατάλειψη των δημοκρατικών διαδικασιών της κυβερνήσεως Παπανδρέου και οδήγησε στη βία. Το ΚΚΕ έκανε λάθη για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι ότι η βία αντιμετωπίζεται μόνο με τη βία και το ΚΚΕ ηττήθηκε. Ο δεύτερος ότι το ΚΚΕ πέταξε τη μάσκα που ονομάζεται ΕΑΜ και έδειξε το αντιδημοκρατικό του πρόσωπο, με την έννοια ότι στέρησε στο λαό το δικαίωμα να εκλέγη την κυβέρνησή του με ελεύθερες εκλογές.

Μετά απ’ όλα αυτά, θα ήθελα να επανέλθω στα λόγια με τα οποία άρχισα. Αντήχησαν το 1940 όταν ο Μεταξάς είπε όχι στον Μουσολίνι, αντήχησαν ξανά το 1941 και τα επόμενα χρόνια, όταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είπαν όχι στα βουνά. Ο Μεταξάς και το ΕΑΜ αντιπροσωπεύουν τα δύο άκρα του πολιτικού φάσματος, αλλά και τα δύο εξέφρασαν την αθάνατη ιδιότητα της ελληνικής φυλής, την αγάπη της ελευθερίας. Η τραγωδία είναι ότι υπεραμύνθηκαν μόνο της μιας πλευράς αυτής της ελευθερίας, δηλαδή της εθνικής ανεξαρτησίας και όχι της προσωπικής ελευθερίας.

ΚΩΣΤΑΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ: Νομίζω ότι η παραμονή των υπουργών λίγο ή περισσότερο στην κυβέρνηση εκείνη τη στιγμή δεν είχε καμιά σημασία, πρακτική, εκτός αν το ερώτημά σας υποβάλλει τη σκέψη ότι θα μπορούσε ίσως να εξευρεθή κάποια μαλακώτερη λύση, έστω και την έσχατη στιγμή. Μπορεί να υπονοείτε αυτό, αλλά επαναλαμβάνω ότι εγώ δεν το πιστεύω, διότι ο Τσώρτσιλ ήταν προ πολλού αποφασισμένος να ξεκαθαρίση με τα όπλα την κατάσταση ριζικά. Αυτό προκύπτει και από τα απομνημονεύματα του ίδιου, αλλά και από τα νεοδημοσιευμένα αρχεία του Φόρεϊν Όφφις. Οι σχετικές διαταγές για ένοπλη ρήξη και ξεκαθάρισμα της καταστάσεως ριζικά, είχαν δοθή ήδη στον στρατηγό Σκόμπυ και στον Λήπερ. Σε τέτοιες περιστάσεις, είναι τελείως ξεπερασμένα τα πολιτικάντικα μικροπαζαριλίκια. Όλα αυτά, μάλιστα, ήσαν άτοπα και γελοία, ακόμη και πριν από τις συμφωνίες του Λιβάνου και της θυγατρικής του Γκαζέρτας. Οι δήθεν πολιτικές συζητήσεις, η ηγεσία του ΕΑΜ λες και δεν ήθελε να πιστέψη ότι είχε έρθει η ώρα της αλήθειας κείνη την εποχή. Στο σημείο αυτό έπρεπε να είχε γίνει βαθύτερη μελέτη της πραγματικότητας και να ληφθούν αποφάσεις λιγώτερο πρόχειρες και ερασιτεχνικές. Το πράγμα είναι τόσο χτυπητό, που διερωτάται κανείς μήπως λείπουν επί του προκειμένου καίριες πληροφορίες και στοιχεία για να καταλήξη σε στερεώτερα συμπεράσματα για την ιστορία.

ΜΟΝΤΥ ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ: Η παραίτηση των υπουργών του ΕΑΜ μού φάνηκε εξωφρενική παραφροσύνη. Εάν δεν είχαν παραιτηθή, ήταν πολύ πιθανόν ότι τα γεγονότα θα εξελίσσονταν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε θα μπορούσαν να καταλάβουν την κυβέρνηση από τα μέσα. Νόμισα ότι αυτή ακριβώς ήταν η πολιτική τους μέχρι την ημέρα της παραιτήσεως. Ήταν η μόνη πολιτική που θα μπορούσε λογικά να δικαιώση τις δύο βαρυσήμαντες αποφάσεις που είχαν πάρει πριν από μερικούς μήνες: να μπουν στην κυβέρνηση συνασπισμού του Παπανδρέου και να μην καταλάβουν την Αθήνα με τη βία όταν έφυγαν οι Γερμανοί. Ουδέποτε κατάλαβα γιατί αυτή η πολιτική αντιστράφηκε. Έχω την εντύπωση ότι οι λόγοι είναι μερικοί τυχαίοι και μερικοί άλογοι. Προσπάθησα να εξετάσω το θέμα αυτό στο νέο μου βιβλίο «Ο αγώνας για την Ελλάδα».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΗΣ: Νομίζω πως το θέμα δεν είναι αν έπρεπε το ΕΑΜ να μείνη ή να αποχωρήση από την κυβέρνηση Παπανδρέου. Το πρόβλημα είναι αν ήταν σωστή πολιτική πράξη και σύμφωνη με τις διακηρύξεις, την πρακτική και τα επιτεύγματα του εαμικού κινήματος η παραδοχή, από την εαμική ηγεσία μιας αστικής κυβέρνησης στην απελευθερωμένη αποκλειστικά από τις λαϊκές δυνάμεις Ελλάδα. Πολύ περισσότερο που, από τη σύνθεσή της και τις εκδηλώσεις της, ήταν κυβέρνηση αντιλαϊκή και υποταγμένη στους Άγγλους.

Αν το εαμικό κίνημα ήταν μόνο αντίσταση και βοήθεια στην πολεμική δράση των συμμάχων που θα απελευθέρωναν την Ελλάδα, φυσικό θα ήταν το ΕΑΜ να επιδιώξη το σχηματισμό μιας πανεθνικής κυβέρνησης με βάση το Σύνταγμα του προκατοχικού κράτους και τις συμμαχικές διακηρύξεις. Το εαμικό όμως κίνημα –όπως είπαμε– ήταν λαϊκή επανάσταση που απέβλεπε σε κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας από τις δυνάμεις που θα αγωνίζονταν ενάντια στους κατακτητές και τα εθνοπροδοτικά όργανά τους και θα συγκαλούσε Συντακτική Εθνοσυνέλευση, για να λύση το πολιτικό και καθεστωτικό πρόβλημα και να συντάξη τον νέο Καταστατικό Χάρτη της Νέας Ελλάδας.

Το λάθος, λοιπόν, ήταν που δέχτηκε η ηγεσία του επαναστατικού κινήματος τη συγκρότηση μιας τέτοιας κυβέρνησης, έστω και χωρίς πραγματική εξουσία, δηλαδή –για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Παπανδρέου– σαν «περικεφαλαία του εαμικού κράτους που κυριαρχούσε σε όλη την Ελλάδα».

Το γιατί έγιναν όλ’ αυτά, δηλαδή γιατί μια νικηφόρα επανάσταση νικήθηκε, είναι ένα άλλο, πολύ μεγάλο και σοβαρό θέμα, που τα χρονικά όρια της εκπομπής δεν επαρκούν για να εξηγηθή. Είναι ένα θέμα που δεν αφορά τους Άγγλους και την ελληνική αντίδραση. Η ηγεσία του επαναστατικού κινήματος είναι υπόλογη απέναντι στο λαό. 

Θα ήθελα όμως να τελειώσω με ένα δίδαγμα για όλους μας: Δεν αρκεί να συγκεντρωθή, να οργανωθή και να δραστηριοποιηθή η συντριπτική πλειοψηφία της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαού για να κερδηθή μια επανάσταση. Χρειάζεται, είναι απαραίτητο, να υπάρχη και μια ηγεσία θεωρητικά εξοπλισμένη, πρακτικά έμπειρη, αφοσιωμένη στο λαό, ικανή, θαρραλέα και αποφασισμένη να οδηγήση την επανάσταση μέχρι το νικηφόρο πέρας της. Τέτοια ηγεσία δεν είχε το μεγάλο λαϊκό επαναστατικό κίνημα.