Οι ηγέτες του επαναστατικού κινήματος του Σεπτεμβρίου 1922 δεν έκρυψαν από την πρώτη στιγμή την πρόθεσή τους να τιμωρήσουν εκείνους που θεωρούσαν οι ίδιοι ως υπεύθυνους της ήττας στη Μικρά Ασία. Αμέσως μετά την άφιξή τους στην πρωτεύουσα, συνελήφθησαν πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Δημήτριος Γούναρης, αλλά και στρατιωτικοί, όπως ο Αθανάσιος Φράγκου. Οι συλλήψεις και οι φήμες περί ενδεχόμενης εκτέλεσης προκάλεσαν την επέμβαση ξένων πρεσβευτών, οι οποίοι συνέστησαν να πραγματοποιηθεί ειδικό τακτικό δικαστήριο και όχι επαναστατικό.
Στις 6 Οκτωβρίου (π.η.) ελήφθη η απόφαση να παραπεμφθούν σε δίκη οι Δ. Γούναρης, Ν. Στράτος, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ξ. Στρατηγός, Μ. Γούδας, Ν. Θεοτόκης, Γ. Μπαλτατζής και Γ. Χατζανέστης. Παράλληλα, ανακοινώθηκε η σύσταση ανακριτικής επιτροπής. Αρχικά, πρόεδρος της ανακριτικής επιτροπής τοποθετήθηκε ο Εμμανουήλ Ζυμβρακάκης, ο οποίος όμως παραιτήθηκε λίγο αργότερα με την αιτιολογία ότι ασκείτο πίεση στον ίδιο από μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής.
Αντικαταστάθηκε από τον Θεόδωρο Πάγκαλο, ο οποίος επίσπευσε τη διαδικασία και παρέπεμψε τους κατηγορούμενους σε έκτακτο στρατοδικείο κατηγορώντας τους για εσχάτη προδοσία.
Το κατηγορητήριο ήταν μακροσκελέστατο, «καταλαμβάνον εξ ολοκλήρους δακτυλογραφημένας σελίδας» όπως έγραψε η «Καθημερινή» στις 18 Οκτωβρίου 1922. Οι κατηγορίες αφορούσαν τη διενέργεια του δημοψηφίσματος του 1920 για την επιστροφή του Κωνσταντίνου Α΄, τις μεταβολές στο στράτευμα, τις αποφάσεις στο πεδίο των πολεμικών επιχειρήσεων κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, την ανάθεση της ηγεσίας των ενόπλων δυνάμεων στον βασιλέα, την καταβολή αποζημιώσεων σε άτομα, τα οποία είχαν υποστεί διώξεις από τους βενιζελικούς, τον διορισμό του Χατζανέστη σε αρχιστράτηγο, την παραίτηση από τις συμμαχικές πιστώσεις, την απώλεια της Βορείου Ηπείρου κ.ά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως ακόμη και αν αποδεικνύονταν οι κατηγορίες αληθείς, δεν συνεπάγονταν ότι είχαν πραγματοποιηθεί με πρόθεση για εσχάτη προδοσία.
Όπως έχει επισημάνει ο Γ. Θ. Μαυρογορδάτος (1915. Ο Εθνικός Διχασμός, σελ. 153), οι κατηγορούμενοι ήταν υπόλογοι για «ανεπανόρθωτη βλάβη των εθνικών συμφερόντων […] από βαρύτατη και ασυγχώρητη αμέλεια και ανευθυνότητα».
Οι συνεδριάσεις του Έκτακτου Στρατοδικείου ξεκίνησαν το πρωί της 31ης Οκτωβρίου. Πρόεδρος του Στρατοδικείου ορίστηκε ο Αλέξανδρος Οθωναίος. Καθ’ όλη τη διάρκεια της δίκης οι πρεσβευτές των ξένων δυνάμεων φρόντιζαν να διαβιβάζουν στην ελληνική πλευρά τις ενστάσεις τους απέναντι στο ενδεχόμενο εκτέλεσης των κατηγορουμένων. Η ένταση των διαμαρτυριών αυτών, όμως, μειωνόταν με την πάροδο των ημερών. Ακόμη και η βρετανική πλευρά πάντως απείλησε με διακοπή των διπλωματικών σχέσεων σε περίπτωση που εκτελούνταν οι κατηγορούμενοι. Αυτό βέβαια δεν πτόησε την Επαναστατική Επιτροπή. Τον Σωτήριο Κροκιδά αντικατέστησε στην πρωθυπουργία ο Στυλιανός Γονατάς στις 10 Νοεμβρίου. Πέντε ημέρες αργότερα, στις 15 Νοεμβρίου, το Έκτακτο Στρατοδικείο ολοκλήρωσε τις εργασίες του και ανακοίνωσε την ετυμηγορία του. Όπως μετέφερε η «Καθημερινή» της 16ης Νοεμβρίου 1922:
«Την 6.30΄ πρωινήν ώραν, ληξάσης της συσκέψεως του Δικαστηρίου, οι Στρατοδίκαι εισέρχονται εις την αίθουσαν και καταλαμβάνουν τας θέσεις των. Εν μέσω θρησκευτικής σιγής ο κ. Πρόεδρος απαγγέλλει την απόφασιν του Στρατοδικείου, ενώ οι φρουροί παρουσιάζουν όπλα.
»Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β΄. Το Έκτακτον Επαναστατικόν Στρατοδικείον σκεφθέν κατά Νόμον. […] Κηρύσσει παμψηφεί τους κατηγορουμένους 1) Δημήτριον Γούναρην, 2) Νικόλ Στράτον, 3) Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, 4) Νικόλαον Θεοτόκην, 5) Γεώργιον Χατζανέστην, 6) Ξενοφώντα Στρατηγόν, 7) Μιχαήλ Γούδαν και 8) Γεώργιον Μπαλτατζήν. […]
»Καταδικάζει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του θανάτου. Τους δε Μιχ. Γούδαν και Ξενοφώντα Στρατηγόν εις την ποινήν των ισοβίων δεσμών».
Η είδηση της εκτέλεσης προκάλεσε την αντίδραση των ισχυρών ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι οποίες έκαναν λόγο για θηριωδίες. Ο Βρετανός πρέσβης, εκπληρώνοντας την προειδοποίηση της κυβερνήσεώς του, αποχώρησε από την Ελλάδα. Οι ελληνοβρετανικές σχέσεις, όμως, αποκαταστάθηκαν πολύ γρήγορα.
Η εκτέλεση των Εξ αποτελεί την τραγικότερη έκφανση του Εθνικού Διχασμού, την κορύφωσή του αλλά όχι και η τελευταία φάση του. Προσωρινά εκτόνωσε την εσωτερική ένταση, η οποία υπήρχε έπειτα από την ήττα στη Μικρά Ασία, την Καταστροφή, την έλευση εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων από την Ιωνία και την απώλεια της Ανατολικής Θράκης. Έφερε, επίσης, την πειθαρχία στις ένοπλες δυνάμεις. Η εκτέλεση, όμως, φαλκίδευσε σε μεγάλο βαθμό την Αβασίλευτη Δημοκρατία του Μεσοπολέμου. Η αντιβενιζελική παράταξη ουδέποτε ξέχασε το «έγκλημα» της εκτέλεσης των Εξ.
Η θανάτωση της ηγεσίας της στιγμάτισε την πολιτική της κατά τον Μεσοπόλεμο. Η αντεκδίκηση ήρθε μετά το αποτυχημένο κίνημα των βενιζελικών, τον Μάρτιο του 1935. Έκτακτο Στρατοδικείο καταδίκασε σε θάνατο τον Αν. Παπούλα και τον Μιλτ. Κοιμήση, οι οποίοι υπήρξαν βασικοί μάρτυρες κατηγορίας της Δίκης των Εξ.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
