Τoν Νοέμβριο του 1984, ο Κρις Μόνταγκιου Γουντχάουζ βρέθηκε στην Αθήνα και έδωσε διάλεξη με θέμα «Ο ιστορικός ρόλος της Εθνικής Αντίστασης». Αριστοκράτης, με λαμπρές κλασικές σπουδές στην Οξφόρδη, γνώστης της ελληνικής γλώσσας και άριστος πολεμιστής, στάλθηκε από τη Βρετανία στην κατεχόμενη Ελλάδα. Αρχικά έδρασε στην Κρήτη (1941), έχοντας ως κύριο έργο τον συντονισμό της αντίστασης ενάντια στους Γερμανούς. Εν συνεχεία, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου (Νοέμβριος 1942) – γνωστή και ως «Επιχείρηση Χάρλινγκ».
Στη διάλεξή του, την οποία η «Καθημερινή» δημοσίευσε σε συνέχειες, ο Γουντχάουζ ανέλυσε με πληθώρα στοιχείων και επιχειρημάτων τη συμβολή της ελληνικής Αντίστασης όσον αφορά την έκβαση του πολέμου. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει στη στενή συνεργασία των αντίπαλων αντιστασιακών ομάδων ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ σε αυτές τις επιχειρήσεις, φέρνοντας στο φως πλούσιο παρασκηνιακό υλικό σχετικά με τους πρωταγωνιστές και τους αφανείς που άφησαν το στίγμα τους στα ελληνικά δρώμενα, και επισημαίνοντας στους παρευρισκόμενους στην αίθουσα διαλέξεων αθηναϊκού ξενοδοχείου: «Ας μη λησμονούμε, μια που χρησιμοποιούμε τη λέξη “εθνικιστές”, ότι υπήρχαν, ευτυχώς για την Ελλάδα, πατριώτες και μέσα στους κόλπους όλων των αντιστασιακών οργανώσεων, και ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μονοπωλήσει τον αγώνα».
Η αντίσταση ήταν μέρος ενός ολόκληρου πολέμου
Με τα σημάδια του χρόνου λίγο πιο έντονα, ο κ. Γουντχάουζ από το βήμα με συγκίνηση χαιρέτισε παλιούς φίλους με τους οποίους, όπως τόνισε, μοιράστηκε τον αγώνα εναντίον της Κατοχής. Είπε, ότι το θέμα του, ο ιστορικός ρόλος της Εθνικής Αντίστασης στην Ελλάδα, πρέπει να τοποθετηθεί σ’ ένα πλαίσιο ευρύτερο από εκείνο μιας Ελλάδας απομονωμένης κατά τη διάρκεια των ετών 1941-1945. Είναι δε ιστορικός ο ρόλος της αντίστασης, επειδή η Ελλάδα ήταν μέρος μιας μεγάλης συμμαχίας. Και η αντίσταση ήταν μέρος ενός ολόκληρου πολέμου.
Κριτήρια της ανατομίας που έκανε ήταν δύο. Ένα εσωτερικό, που εσήμαινε τον βαθμό της επιτυχίας της αντίστασης για την διατήρηση της τιμής του υπό κατοχήν έθνους, και, στο εξωτερικό ο βαθμός της επιτυχίας στη συμβολή της στην όλη πολεμική προσπάθεια της συμμαχίας και, κατ’ επέκταση, στη συμβολή της για την απελευθέρωση όλων των άλλων υπό εχθρική κατοχή χωρών.
Η Αντίσταση με την ευρύτερη έννοιά της ήταν ταυτόσημη με τον ελληνικό λαό. Αλλά δεν πρέπει ποτέ να λησμονείται, η ελληνική συμβολή για την απελευθέρωση της Ευρώπης, του Στρατού, της Αεροπορίας και του Ναυτικού που πολέμησαν στην Βόρειο Αφρική και στην Ιταλία. Έτσι, η Αντίσταση, δεν ήταν ένα απομονωμένο ή αποσπασματικό φαινόμενο. Ήταν μια συλλογική προσπάθεια στην οποία πολέμησαν οι μυστικές οργανώσεις των πόλεων συλλέγοντας πληροφορίες, εκδίδοντας εφημερίδες και κυκλοφορώντας φυλλάδια, παρέχοντας άσυλο σε διαφεύγοντες αιχμαλώτους πολέμου. Κυρίως, όμως, διευκρίνισε, αντικείμενο της ομιλίας του, ήταν η αντίσταση στα βουνά της Ελλάδας.
Αντικειμενικά κρινόμενος ένας ανταρτοπόλεμος και γενικά τα αντιστασιακά κινήματα, με δύο τρόπους μπορούσαν να συμβάλουν στην στρατηγική των συμμάχων.
1. Να δεσμεύσουν τον μεγαλύτερο αριθμό στρατευμάτων ώστε να μη διατεθούν αλλού.
2. Να φέρουν εις πέρας ειδικές επιχειρήσεις που ζητούσαν οι σύμμαχοι, συντονισμένες όμως και συγχρονισμένες με τα στρατηγικά τους σχέδια.
Συγκριτικό μέτρο για την αντίσταση είναι οι περιπτώσεις της Γαλλίας και της Γιουγκοσλαβίας.
Στη Γαλλία οι Γερμανοί στη μεγίστη ανάπτυξή τους διατηρούσαν 850.000 στρατό. Στη Γιουγκοσλαβία 500.000 και στην Ελλάδα 300.000. Όταν όμως η Ελλάδα είναι το ένα τέταρτο του μεγέθους και το ένα έκτο του πληθυσμού της Γαλλίας και όταν η Ελλάδα είναι μισή στο μέγεθος με λιγότερο από το ήμισυ του πληθυσμού της Γιουγκοσλαβίας, η σύγκριση είναι εντελώς ευνοϊκή για την Ελλάδα με βάση το πρώτο κριτήριο.
Δεύτερο κριτήριο. Δηλαδή, ο συντονισμός των επιχειρήσεων της αντίστασης με την επιχειρησιακή τακτική των συμμάχων. Στη Γαλλία, πολύ λίγες δυνάμεις του εχθρού «δεσμεύθηκαν» από την αντίσταση. Αντιθέτως, στην τελευταία φάση του πολέμου το 1944, η συμβολή της, με συγχρονισμένες και συντονισμένες επιχειρήσεις των συμμάχων, υπήρξε αξιόλογη. Στην πραγματικότητα, στη Γαλλία δεν υπήρχε ανταρτοπόλεμος. Τούτο, δεν ήταν σφάλμα της αντίστασης. Απλώς, δεν υπήρξε αίτημα από τους συμμάχους για συγχρονισμένες επιχειρήσεις από το 1941-1944, εκτός από πολύ λίγες.
Στη Γιουγκοσλαβία, γινόταν συνεχής ανταρτοπόλεμος, και οι παρτιζάνοι έδωσαν σοβαρές μάχες, αλλά για δικούς τους σκοπούς. Δεν υπήρξε συντονισμός με τη συμμαχική στρατηγική. «Δεν γνωρίζω», είπε, «ούτε μια σοβαρή επιχείρηση που η γιουγκοσλαβική αντίσταση έφερε εις πέρας, ανταποκρινομένη σε ειδική αίτηση».
Όμως στην Ελλάδα τα πράγματα ήσαν διαφορετικά. Η επίθεση στη γέφυρα του Γοργοποτάμου ήταν η πρώτη επιχείρηση στρατηγικής σημασίας που έγινε σε ολόκληρη την Ευρώπη.
«Θέλω να τονίσω τον στενό συντονισμό μεταξύ των επιχειρήσεων της Εθνικής Αντίστασης και της συμμαχικής στρατηγικής σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Δεν έγινε μόνον το 1944, όπως στη Γαλλία, αλλά από το 1941. Και θέλω τελικά να τονίσω, ότι ο συντονισμός αυτός δεν θα ήταν δυνατός χωρίς τους ηγέτες της εθνικιστικής Αντίστασης, ιδιαίτερα τον Ναπολέοντα Ζέρβα. Δεν ήταν βέβαια ο μόνος αρχηγός των ανταρτών στα ελληνικά βουνά. Έδωσε όμως το υπόδειγμα της στενής συνεργασίας με τους συμμάχους, που οι άλλοι το ακολούθησαν μερικές φορές, συχνότερα, όμως, δεν το ακολούθησαν».
Έγιναν τρεις μεγάλες επιχειρήσεις. Η πρώτη κατά της γέφυρας του Γοργοπόταμου τον Νοέμβριο του 1942, γνωστή στο συμμαχικό στρατηγείο ως «Επιχείρηση Χάρλιγκ». Η δεύτερη το καλοκαίρι του 1943 για την υποστήριξη της αποβάσεως στην Ιταλία, με την κωδική ονομασία «Άνιμαλς» (Ζώα).
Η τρίτη τον Σεπτέμβριο του 1944, με την επωνυμία «Κιβωτός του Νώε», που απέβλεπε στην παρενόχληση της γερμανικής οπισθοχώρησης από την Ελλάδα.
Επτά βδομάδες νωρίτερα από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, οκτώ Βρετανοί σαμποτέρ ρίχτηκαν με αλεξίπτωτα στην Γκιώνα. Την ίδια νύχτα έπρεπε να πέσουν τέσσερις ακόμη αλεξιπτωτιστές από τρίτο αεροπλάνο, αλλά δεν μπόρεσαν να βρουν κατάλληλο σημείο και ξαναγύρισαν στην Αίγυπτο απ’ όπου ήρθαν ένα μήνα αργότερα. Η καθυστέρηση όμως της επιχείρησης δεν οφειλόταν σ’ αυτόν τον λόγο. Η επιχείρηση είχε σχεδιαστεί να συμπέσει με την έναρξη της μάχης του Ελ-Αλαμέιν, που θα έδινε η 8η Στρατιά (23 Οκτωβρίου-4 Νοεμβρίου). Η σιδηροδρομική γραμμή που διέσχιζε την Ελλάδα ήταν μία από τις κύριες οδούς ανεφοδιασμού του «Άφρικα Κορ» του Ρόμελ. Οι οδηγίες του στρατηγείου ήταν να ανατιναχθεί μία από τις τρεις κυριότερες γέφυρες: του Ασωπού, της Παπαδιάς ή του Γοργοποτάμου.
Η πρώτη ομάδα ήταν υπό τον συνταγματάρχη Μάυερς. Η δεύτερη υπό τον Γουντχάουζ και η τρίτη (που έφτασε μετά ένα μήνα) του Μαρίνου.
Ο Μάυερς, όταν έπεσε στην Γκίωνα, επρόκειτο να συναντηθεί με έναν σύνδεσμο Σεφεριάδη, ο οποίος θα τον οδηγούσε σε μια αντάρτικη ομάδα που τη διοικούσε ένας ταγματάρχης Καραλίβανος.
«Εγώ επρόκειτο να πέσω στο βουνό Βελούχι, όπου θα με συναντούσε η ομάδα του συνταγματάρχη Ζέρβα. Αλλά τα πράγματα δεν έγιναν έτσι. Οι πληροφορίες μας για το πού θα εύρισκα τον Ζέρβα ήταν λαθεμένες. Έτσι, καθώς δεν βρήκα σήματα στο έδαφος, αποφάσισα να πέσω στην Γκιώνα, ώστε να είμαι κοντά στον Μάυερς. Σήματα δεν βρήκε ούτε ο Μάυερς, επειδή ο Σεφεριάδης είχε συλληφθεί από τους Ιταλούς, πηγαίνοντας προς τα βουνά. Κατά σύμπτωση, ο Καραλίβανος βρέθηκε κοντά στο σημείο που έπεσε ο Μάυερς. Αποδείχτηκε, όμως, ότι δεν ήταν ταγματάρχης αλλά ληστής μισο-μεταμορφωμένος σε αντάρτη, που δεν είχε περισσότερους από δώδεκα οπλισμένους άντρες μαζί του.
»Η δική μου πρώτη συνάντηση στην Γκιώνα ήταν με δυο τσοπάνηδες και με έναν νεαρό έφεδρο αξιωματικό, τον Ανδρέα Μύτελλα, που ήταν σύνδεσμος με τον συνταγματάρχη Ψαρρό και με τον ταγματάρχη Γιάννη Τσιγάντε στην Αθήνα. Αλλά κι αυτός δεν διέθετε δύναμη να τη θέσει στη διάθεσή μας. Τον έστειλα πίσω στην Αθήνα με μηνύματα για τον Ψαρρό και τον Τσιγάντε, και την κυριότερη επαφή μας εκεί τον “Προμηθέα” (Κουτσογιαννόπουλο), ζητώντας πληροφορίες για τον Ζέρβα και τους άλλους αντάρτες».
Λίγες μέρες αργότερα, ο Γουντχάουζ συναντήθηκε με τον Μάυερς. Τότε για πρώτη φορά, άκουσε από τον Καραλίβανο για τον Άρη Βελουχιώτη που είχε εκατό ενόπλους άνδρες στην περιοχή. Δήλωσε, όμως ότι δεν εγνώριζε πού ήταν. Κατά τον Γουντχάουζ, ο ισχυρισμός του δεν ήταν αληθινός επειδή αργότερα έμαθε ότι ήταν μέλος του ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Άρη. Όταν δε συναντήθηκε με τον Βελουχιώτη, συνάντησε και τον Καραλίβανο στην ομάδα του.
Στην προσπάθειά του να συνδεθεί με αντάρτικες ομάδες, κατέβηκε στην Άμφισσα. Στις 6 Νοεμβρίου συνάντησε έναν άνθρωπο από την Αθήνα, που «ήταν φανερό ότι ανήκε σε μυστική οργάνωση». Εκείνος τον πληροφόρησε ότι ο Σεφεριάδης είχε συλληφθεί. Σε ερώτηση αν ήξερε ανταρτικές ομάδες είπε ότι δεν γνώριζε τίποτα.
«…Τον ρώτησα για τον Ζέρβα, αλλά το όνομα αυτό φάνηκε να τον δυσαρεστεί. Αποφάσισα να διακινδυνεύσω να του πω τα πάντα για τις προθέσεις μας, και τον παρακάλεσα να μας βρει μερικούς αντάρτες. Είπε ότι θα έκανε ό,τι μπορούσε. Το όνομά του, όπως αργότερα έμαθα, ήταν Νίκος Καρβούνης και ήταν ανώτερο στέλεχος του ΕΑΜ. Μέχρι εκείνη την ημέρα και για αρκετές βδομάδες κατόπιν δεν είχα ποτέ ακούσει για το ΕΑΜ ή τον ΕΛΑΣ».
Πίσω λοιπόν στην Γκιώνα σε μια σπηλιά μαζί με τον Μάυερς. Οι συσκευές ασυρμάτου δεν λειτουργούσαν. Ο Καραλίβανος είχε χαθεί και κανένας
ηγέτης ανταρτών δεν είχε παρουσιαστεί. Ούτε ο Ζέρβας, ούτε ο Βελουχιώτης. «Ήταν φανερό, ότι το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ δεν ενδιαφέρονταν να μας βοηθήσουν».
«Το τονίζω αυτό, γιατί ξέρω ότι έχει αναπτυχθεί ένας μύθος μεταξύ των Ελλήνων της νεώτερης γενιάς, ότι η πρωτοβουλία για την επιχείρηση του Γοργοποτάμου προήλθε από τον Άρη και τον ΕΛΑΣ. Έφτασα ακόμα να διαβάσω στον κομμουνιστικό Τύπο, ότι η Βρεταννική ομάδα με επιμονή δική μου, σκόπιμα απέφυγε κάθε επαφή με τον ΕΛΑΣ ως ότου μπορέσουμε πρώτα να βρούμε τον Ζέρβα. Η αλήθεια είναι ακριβώς το αντίθετο. Ο Άρης αποφάσισε τελικά να μας βοηθήσει μόνο και μόνο επειδή βρήκαμε τον Ζέρβα… Τέλος Οκτωβρίου έλαβα ένα μήνυμα, ότι ο Ζέρβας με περίμενε στο χωριό Σακαρέτσι, στον Βάλτο.
»Ξεκίνησα με τα πόδια την επομένη για να τον βρω στην αντίθετη πλευρά των βουνών της Πίνδου. Την ίδια νύχτα από απλή σύμπτωση η τρίτη ομάδα αλεξιπτωτιστών υπό την ηγεσία του Θέμι Μαρίνου έπεσε κοντά στο Καρπενήσι. Η εκεί ιταλική φρουρά πήρε το μέγιστο μέρος των εφοδίων τους, αλλά οι τέσσερις αλεξιπτωτιστές διέφυγαν.
»Την άλλη μέρα βρέθηκαν πρόσωπο με πρόσωπο με τον Άρη, που κατά σύμπτωση βρισκόταν στην περιφέρεια και δεν φάνηκε καθόλου ευχαριστημένος που τους είδε. Μαζί του αυτή τη φορά ήταν και ο Καραλίβανος».
Ο Μαρίνος μίλησε του Βελουχιώτη για τον σκοπό της αποστολής και του ζήτησε να συνοδεύσει την Βρεταννική ομάδα προς την σιδηροδρομική γραμμή, για να βρουν τον Μάυερς και τον Γουντχάουζ. Ο Άρης –κατά τον ομιλητή– δεν ενδιαφερόταν, και με εκατό άνδρες ξεκίνησε στην αντίθετη κατεύθυνση, νοτιοδυτικά, παίρνοντας και την ομάδα των αλεξιπτωτιστών «που στην πραγματικότητα την είχε υπό κράτηση».
Στις 9 Νοεμβρίου, ο Γουντχάουζ συνάντησε τον υπαρχηγό του Ζέρβα, Μυριδάκη, την επομένη τον Ζέρβα, ο οποίος αμέσως δέχτηκε να αναλάβει την επιχείρηση με τον ΕΔΕΣ που είχε επί τόπου εκατό περίπου άνδρες. Στις 14 Νοεμβρίου συναντήθηκαν όλοι με τον Άρη στη Βίνιανη. Οι δύο αρχηγοί των ανταρτών συμφώνησαν ν’ αναλάβουν την επιχείρηση.
Η Καθημερινή, 11-12 Νοεμβρίου 1984
Ο Γοργοπόταμος και ο «πρώτος γύρος»
Tο ιστορικό γεγονός, που θέλω να τονίσω, είναι ότι χωρίς το Ζέρβα, η επιχείρηση δεν θα μπορούσε ποτέ να πραγματοποιηθεί. Ο Άρης δεν είχε ενδιαφέρον για τη στρατηγική του συμμαχικού Γενικού Στρατηγείου στη Βόρειο Αφρική. Αν είχε, θα είχε πάρει επαφή μαζί μας έξη εβδομάδες νωρίτερα. Αποφάσισε να έλθει μαζί μας την τελευταία στιγμή, απλώς και μόνο επειδή είδε ότι θα ήταν βλαβερό για τον ΕΛΑΣ αν έμενε απ’ έξω. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον συμπλήρωμα σ’ αυτό το συμπέρασμα. Στο δρόμο μας προς την Γκιώνα, ο Ζέρβας και ο Άρης και τα δύο αντάρτικα σώματά τους βάδιζαν μαζί. Αλλά την τελευταία ημέρα της πορείας μας, ο Άρης σταμάτησε και βρήκε μία δικαιολογία για να καθυστερήσει για 24 ώρες. Ο Ζέρβας κι εγώ προχωρήσαμε για να συναντήσουμε τον Μάυερς και τους υπολοίπους της βρεταννικής ομάδας. Αργότερα έμαθα ότι ο σκοπός της καθυστέρησης του Άρη ήταν να συναντήσει έναν αντιπρόσωπο του ΕΑΜ από τη Λάρισα. Στον Άρη είχε προηγουμένως απαγορευθεί να αναλάβει τόσο σοβαρές επιχειρήσεις, όπως αυτή που προτείναμε. Έτσι, είτε έπεισε τον αντιπρόσωπο του ΕΑΜ να αποσύρει την απαγόρευση, είτε αποφάσισε να την αγνοήσει.
Εν πάση περιπτώσει, ο Άρης ενώθηκε και πάλι μαζί μας την επομένη μέρα· και αυτός και οι άνδρες του έπαιξαν ζωτικό ρόλο στη μάχη. Αλλά είναι ειρωνικό να σκέπτεται κανείς ότι αν ο Άρης και το ΕΑΜ είχαν αδράξει την ευκαιρία τους νωρίτερα, θα μπορούσαν να είχαν εξασφαλίσει για τον εαυτό τους και μόνο τη δόξα της νίκης. Ίσως τότε οι κομμουνιστές να είχαν πετύχει την μονοπώληση της αντίστασης, πράγμα που αργότερα προσπάθησαν μάταια να καταφέρουν.
»Υπάρχει ένας άλλος μύθος γύρω από το Γοργοπόταμο, που πρέπει ν’ ανασκευασθεί. Έχει υποστηριχθεί, ότι ο Άρης μόνος του επέλεξε τον Γοργοπόταμο για στόχο και ότι κατέστρωσε μόνος του το σχέδιο της επιθέσεως. Η αλήθεια είναι εντελώς διαφορετική. Ο Μάυερς είχε επιλέξει το Γοργοπόταμο ως το στόχο, έπειτα από μια προσωπική αναγνώριση επί τόπου, πριν ακόμα ξεκινήσω για να βρω το Ζέρβα. Ο Μάυερς, επίσης, κατέστρωσε το σχέδιο της επιθέσεως, το οποίο περιέγραψε στο Ζέρβα μόλις συναντήθηκαν, δηλαδή την προηγούμενη, από την άφιξη του Άρη, μέρα. Ο Ζέρβας αμέσως αποδέχθηκε το σχέδιο και ανέλαβε τη διοίκηση της επιχειρήσεως. Όταν έφθασε ο Άρης, κι αυτός, επίσης, συμφώνησε με το σχέδιο και αποδέχθηκε τον Ζέρβα ως γενικό αρχηγό.
»Αυτή είναι η αληθινή ιστορία της επιχειρήσεως του Γοργοποτάμου. Είναι εν τούτοις απόλυτα αναληθές, μολονότι πιστεύεται ευρύτατα, ότι όταν η ελληνική υπηρεσία του BBC ανήγγειλε την ανατίναξη της γέφυρας, απένειμε την τιμή αποκλειστικά στον Ζέρβα, χωρίς να αναφέρει τον Άρη ή τον ΕΛΑΣ. Στην πραγματικότητα δεν αναφέρθηκαν τα ονόματα ούτε των αρχηγών ούτε των οργανώσεων, δεδόμενου ότι το BBC είχε σαφείς εντολές να μην αναφέρει καθόλου ονόματα».
Στη συνέχεια της ομιλίας του αναφέρθηκε στους Σαράφη και Ψαρρό, οι δυνάμεις των οποίων δέχτηκαν επιθέσεις του ΕΛΑΣ που κατέληξαν στη δολοφονία του Ψαρρού ένα χρόνο αργότερα και στην ανάληψη της ηγεσίας του ΕΛΑΣ από τον Σαράφη,
«…Μνημονεύω τα γεγονότα αυτά για να τονίσω ένα ιδιαίτερο σημείο. Οι οργανώσεις που αποκαλώ εθνικιστικές, όπως ο ΕΔΕΣ υπό τον Ζέρβα και η ΕΚΚΑ υπό τον Ψαρρό, είχαν δικές τους χωριστές πολιτικές για μια δημοκρατική Ελλάδα μετά τον πόλεμο. Αλλά οι πολιτικές αυτές ήσαν δευτερεύουσες εμπρός στον πρωταρχικό σκοπό τού να νικήσουν τους Γερμανούς. Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ ήταν επίσης οργανώσεις αποφασισμένες να νικήσουν τους Γερμανούς, αλλά γι’ αυτές η νίκη κατά των Γερμανών ήταν δευτερεύουσα εμπρός στον πρωταρχικό σκοπό τού να πραγματοιήσουν μια μεταπολεμική επανάσταση στην Ελλάδα… Τούτο έχει δηλωθεί ξεκάθαρα από τον Θανάση Χατζή, τον πρώην γενικό γραμματέα του ΕΑΜ, σε μια συνέντευξή του στο BBC το 1976. Ιδού τα λόγια του: «Το εαμικό κίνημα ήταν ΛΑΪΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. Είχε, δηλαδή, ουσιαστική διαφορά από τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ που έκαναν μόνο αντίσταση και άφηναν το πολιτικό και το κοινωνικό πρόβλημα της χώρας και του λαού ν’ αντιμετωπισθούν και να λυθούν μεταπολεμικά».
Η επιχείρηση «Ζώα» ήταν μια παραπλάνηση για να νομίσουν οι Γερμανοί ότι το ανταρτικό εξορμά με μάχες και σαμποτάζ, προετοιμάζοντας εισβολή των συμμάχων στην Ελλάδα, ενώ στην πραγματικότητα η απόβαση έγινε στην Σικελία και στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Εκ των υστέρων επαληθεύθηκε από τις επιχειρησιακές οδηγίες του Χίτλερ που διασώθηκαν, ότι πίστεψε ότι η Ελλάδα θα ήταν ο προσεχής στόχος. Διέταξε να μεταφερθούν έξη μεραρχίες από το Ρωσικό Μέτωπο στα Βαλκάνια και έστειλε τον στρατηγό Ρόμελ να αναλάβει την ανώτατη διοίκηση στη Θεσσαλονίκη.
Ύστερα από πολλές διαπραγματεύσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, επειδή το μισό έδαφος της Ελλάδος απ’ το οποίο περνούσαν οι συγκοινωνίες των Γερμανών βρισκόταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ, με κύριο αντιρρησία στις διαπραγματεύσεις ως προς τον ρόλο της Βρεταννικής αποστολής τον Σαράφη, αποφασίστηκε η συνεργασία όλων. Σ’ αυτό συνέτεινε η συμβολή του Τζήμα που ήθελε την αναγνώριση του ΕΛΑΣ ως συμμαχικής δυνάμεως υπό τις διαταγές του Στρατηγείου του Καΐρου. Κι αν αρνιόταν να πάρουν μέρος στην επιχείρηση «Ζώα», ο Ζέρβας θα ανελάμβανε μόνος του.
«…Για μια ακόμα φορά, όπως στην περίπτωση του Γοργοπόταμου, ο ΕΛΑΣ δεν μπορούσε να ανεχθεί να μείνει απ’ έξω.
»…Έτσι οι κομμουνιστές τελικά απεφάσισαν να επιτρέψουν τη συνεργασία του ΕΛΑΣ. Πολλές μονάδες του πολέμησαν γενναία και με επιτυχία. Άλλες προσπάθησαν να επωφεληθούν από την απασχόληση του ΕΔΕΣ που είχε εμπλακεί ολοκληρωτικά εναντίον των Γερμανών και των Ιταλών στην Ήπειρο και τη δυτική Ρούμελη. Οι επιχειρήσεις του Ζέρβα ήταν επακριβώς συντονισμένες με τη συμμαχική στρατηγική, για να πεισθεί ο εχθρός, ότι αποβάσεις επέκειντο αμέσως στη δυτική Ελλάδα. Σε μια μάχη που κράτησε περισσότερο από μια βδομάδα στη διάβαση του Μακρυνόρους, οι γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις που προσπαθούσαν να φτάσουν στην Άρτα από την Αμφιλοχία, στην ουσία ακινητοποιήθηκαν από μια δύναμη 450 ανθρώπων υπό τον Στυλιανόν Χούτα και υπέστησαν απώλειες χιλίων σχεδόν ανδρών. Στην περιοχή του ΕΔΕΣ κατεστράφησαν πέντε μεγάλες οδικές γέφυρες και δύο μεραρχίες, μία γερμανική και μία ιταλική, ακινητοποιήθηκαν από 7.000 περίπου αντάρτες». […]
Η επιχείρηση «Ζώα» άρχισε στα μέσα Ιουνίου και τελείωσε μετά τη συμμαχική απόβαση στη Σικελία, στις 10 Ιουλίου. Αλλά οι μάχες συνεχίζονταν ακόμη, καθώς οι Γερμανοί προσπαθούσαν να απαγκιστρώσουν τις δυνάμεις, που ο Χίτλερ είχε στείλει στην Ελλάδα, προβλέποντας συμμαχικές αποβάσεις εδώ, αλλά οι οποίες χρειάζονταν τώρα στην Ιταλία.
Ο Χίτλερ διέταξε να μεταφερθούν έξη μεραρχίες από το Ρωσικό Μέτωπο στα Βαλκάνια.
Ενέργειες, όπως οι μάχες του Μακρυνόρους και της Ηπείρου, που τελείωσαν μόνο στις 22 Ιουλίου, παρεμπόδισαν σοβαρά τη μεταφορά των δυνάμεων αυτών έξω από την Ελλάδα. Το ίδιο έγινε με την καταστροφή της γέφυρας του Ασωπού από μια μικρή ομάδα Βρεταννών αλεξιπτωτιστών, που έκοψε τη σιδηροδρομική γραμμή για δεύτερη φορά μέσα σε οκτώ μήνες. Είναι λυπηρό, ότι ο Σαράφης αρνήθηκε να επιτρέψει στον ΕΛΑΣ να λάβει μέρος σ’ αυτήν την επιχείρηση, που πίστευε ότι ήταν απραγματοποίητη.
Ο Χίτλερ εξακολουθούσε να πιστεύει ότι οι σύμμαχοι θα έκαναν απόβαση στην Ελλάδα. Το ίδιο, δυστυχώς, πίστευαν οι Έλληνες κομμουνιστές. Έχω τη γνώμη, ότι αυτός ήταν ο λόγος, για τον οποίο οι Εαμίτες αποφάσισαν να δράσουν αμέσως, ώστε να εξασφαλίσουν τον πλήρη έλεγχο της Ελλάδος μέχρι την ημέρα της απελευθερώσεως. Πρώτα, επετέθησαν και αφόπλισαν τη μεραρχία Πινερόλο, παραβιάζοντας την ανακωχή, που ο Σαράφης είχε υπογράψει μαζί με έναν αντιπρόσωπο του Ζέρβα και εμένα. Έπειτα επετέθησαν εναντίον του Ζέρβα κι αυτό έγινε γνωστό ως ο «πρώτος γύρος» του εμφυλίου πολέμου. Ακολούθησε, έξι μήνες αργότερα, η προσπάθειά τους να αποκτήσουν τον έλεγχο εκτός Ελλάδος ελληνικών δυνάμεων, εκμεταλλευόμενοι μια πολιτική ανταρσία στην Αίγυπτο.
Η Καθημερινή, 15 Νοεμβρίου 1984
Η «Κιβωτός του Νώε»
Σ’ αυτή την τρίτη επιχείρηση συντονισμού και συγχρονισμού με το συμμαχικό στρατηγείο, χρειάστηκε να υπογραφεί ανακωχή μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στη γέφυρα της Πλάκας, στις 29 Φεβρουαρίου 1944.
Προορισμός της ήταν να παραπλανήσει τον Χίτλερ για την επικείμενη εισβολή στη Γαλλία. Οι Γερμανοί εξαπατήθηκαν πάλι. Ο Χίτλερ διέτασσε ακόμη και τον Σεπτέμβριο του 1944 την αποστολή ενισχύσεων στη Νότια Ελλάδα, ενώ οι στρατηγοί του, ήδη, σχεδίαζαν την αποχώρησή τους από το ελληνικό έδαφος.
«Μου είχαν πει να περιμένω τη συμμαχική εισβολή στην Ελλάδα πρώτα, τον Απρίλιο 1944, έπειτα τον Μάιο, έπειτα τον Ιούνιο. Οι Ελασίτες διεκήρυτταν την προθυμία τους να συνεργασθούν, αλλά τον Απρίλιο επετέθησαν και δολοφόνησαν τον Ψαρρό. Εν τω μεταξύ, τον ίδιο μήνα, εκμεταλλεύθηκαν την πολιτική κρίση στο Κάιρο και την ανταρσία που διέλυσε τις ελληνικές δυνάμεις του εξωτερικού.
Το ΕΑΜ είχε σχηματίσει την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ως αντίπαλο της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης στην Αίγυπτο. Όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου, διαδεχόμενος τον Τσουδερό και τον Σοφοκλή Βενιζέλο, σχημάτισε μια κυβέρνηση εθνικής ενότητος, το Μάιο, οι κομμουνιστές, αρχικά, αρνήθηκαν να μετάσχουν σ’ αυτήν.
»… Ένα άλλο απροσδόκητο γεγονός, ήλθε σε βοήθειά μου, εκείνο τον καιρό. Κατά την διάρκεια του θέρους του 1944, ο Τσώρτσιλ διαπραγματευόταν με τον Στάλιν, ό,τι έγινε γνωστό ως “η συμφωνία των ποσοστών”, με την οποία πήραμε διαβεβαιώσεις ότι η σοβιετική κυβέρνηση δεν θα δημιουργούσε ενοχλήσεις για μας στην Ελλάδα, αν κι εμείς δεν δημιουργούσαμε ενοχλήσεις για τους Ρώσους αλλού, στην Ανατολική Ευρώπη. Λίγες εβδομάδες πριν από αυτήν τη συμφώνια, η σοβιετική κυβέρνηση έστειλε μια στρατιωτική αποστολή στον ΕΛΑΣ, η οποία δεν ενθάρρυνε, όπως στην αρχή φοβηθήκαμε, τον ΕΛΑΣ να μας δημιουργήσει προσκόμματα, αλλά, αντίθετα, παρότρυνε τους κομμουνιστές να είναι συνεργάσιμοι. Έτσι, η άφιξη της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στα βουνά, σημείωσε μια σημαντική μεταβολή στην ισορροπία των δυνάμεων στην Ελλάδα».
Ο ΕΛΑΣ άρχισε να παίρνει μέρος στον σχεδιασμό της «Κιβωτού του Νώε». Ο Σαράφης δέχτηκε, όπως κι ο Ζέρβας, να τεθεί υπό τις διαταγές του Σκόμπυ, του διοικητού των δυνάμεων που είχαν διατεθεί για την απελευθέρωση της Ελλάδος.
«…Υπήρξε, επίσης, μια άλλη συνέπεια, που πιστεύω ότι οφειλόταν στη σοβιετική παρέμβαση. Συνέβη το εξής: Οι Γερμανοί έκαναν την εποχή εκείνη απεγνωσμένες προσπάθειες να συνάψουν μυστικές συμφωνίες και με τους Βρεταννούς και με τις αντιστασιακές οργανώσεις, με βάση τις οποίες θα τους επιτρεπόταν ν’ αποσυρθούν από την Ελλάδα ελεύθερα και ανενόχλητοι. Επίσης, προσπάθησαν να πείσουν κάθε μία από τις αντιστασιακές οργανώσεις, ότι οι επαφές τους προς την άλλη οργάνωση είχαν στεφθεί με επιτυχία. Στην πραγματικότητα, οι κρούσεις τους προς τους Βρεταννούς απέτυχαν, γιατί είμαστε προετοιμασμένοι να διαπραγματευθούμε μόνο μία άνευ όρων παράδοση, όχι μια ανενόχλητη αποχώρηση, των γερμανικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Επίσης, απέτυχαν στις προσπάθειές τους να πλησιάσουν τους ηγέτες της Αντίστασης, αν και με διαφορετικούς τρόπους. Η μόνη τους επιτυχία ήταν στο να προκαλέσουν διχόνοια μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων».
Ο Ν. Ζέρβας άφησε τους Γερμανούς να υποθέσουν ότι δεν θάπαιρνε την πρωτοβουλία να τους επιτεθεί, αλλά μόνο σε μια εποχή που είχε πάρει διαταγές από το στρατηγείο μας να μην αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις.
Ο Σαράφης, κατά τον Γερμανό αξιωματούχο Ρόλαντ Κάμπε, που είχε πάρει μέρος στις διαπραγματεύσεις, στην αρχή συμφώνησε να μην επιτεθεί ο ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών κατά τη διάρκεια της αποχώρησής τους. Η συμφωνία, όμως, ακυρώθηκε αμέσως από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ.
Ο Ν. Ζέρβας άφησε τους Γερμανούς να υποθέσουν ότι δεν θάπαιρνε την πρωτοβουλία να τους επιτεθεί, αλλά μόνο σε μια εποχή που είχε πάρει διαταγές από το στρατηγείο μας να μην αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις.
«…Αν η ιστορία του Κάμπε είναι γνήσια, μου φαίνεται λογικό να υποθέσω, ότι η συμφωνία μεταξύ του Σαράφη και των Γερμανών αποκηρύχθηκε κατόπιν επεμβάσεως της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής».
Τελικό αποτέλεσμα είναι ότι η επιχείρηση εκτελέστηκε λίγο-πολύ, όπως ακριβώς σχεδιάσθηκε, τον Σεπτέμβριο και Οκτώβριο του 1944. Δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι είχε άψογη επιτυχία.
«Οι Γερμανοί είχαν σχηματίσει την εντύπωση ότι οι ναυτικές και αεροπορικές δυνάμεις των συμμάχων, τους επέτρεπαν ν’ αποσύρουν τις δυνάμεις τους από τα νησιά προς την ηπειρωτική χώρα, ανενόχλητοι. Και ότι μόλις θα έφθαναν εκεί οι “συμμορίτες”, όπως αποκαλούσαν τους αντάρτες, θα τους εμπόδιζαν τη διαφυγή προς Βορρά. Ο Γερμανός επιτετραμμένος στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, Χέρμαν Νωυμπάχερ, συνεπέρανε ότι το σχέδιο των Βρεταννών ήταν να κρατήσουν τις γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα και να τις χρησιμοποιήσουν για να τηρήσουν την τάξη και να προλάβουν κάθε είδους επαναστατικές δραστηριότητες, ωσότου μπορέσουν να φθάσουν οι βρεταννικές δυνάμεις, για ν’ αναλάβουν την ευθύνη».
Ήταν, όμως, παρανόηση. Πιθανόν, την ίδια παρανόηση είχαν και οι κομμουνιστές. Ο ΕΛΑΣ, που διατηρούσε τις επαναστατικές του βλέψεις, είχε κάθε λόγο να δει τους Γερμανούς έξω από την περιοχή του, το ταχύτερο δυνατό. Και τούτο, επειδή το ΕΑΜ ετοιμαζόταν για το σοβαρότερο έργο, να εξασφαλίσει την εξουσία μετά την απελευθέρωση.
Ο Βελουχιώτης δεν έλαβε μέρος στην επιχείρηση. Όλη του η δραστηριότητα είχε αφιερωθεί σε επιθέσεις εναντίον των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Πελοπόννησο.
Ο Ζέρβας, στην Ήπειρο, είχε εξαπολύσει σοβαρές επιθέσεις κατά των υποχωρούντων Γερμανών, στους οποίους προξένησε μακρές καθυστερήσεις και απώλειες. Τις πρώτες τρεις εβδομάδες του Σεπτεμβρίου η κίνηση των γερμανικών δυνάμεων μεταξύ Πρεβέζης-Ιωαννίνων είχε, ουσιαστικά, σταματήσει.
Η εκτίμηση αυτή δεν στηρίζεται μόνο σε παρατηρητές συμπαθούντες τον Ζέρβα και τον ΕΔΕΣ. Υπάρχει απόδειξη γι’ αυτήν και στα γερμανικά, επίσης, αρχεία. Για παράδειγμα, το πολεμικό ημερολόγιο της γερμανικής ναυτικής διοικήσεως, δείχνει ότι:
Μεταξύ της 25ης Αυγούστου και 15ης Σεπτεμβρίου 1944, τρεις χιλιάδες περίπου Γερμανοί μεταφέρθηκαν διά θαλάσσης από την Πάτρα στην Πρέβεζα, με όλο τους το υλικό, που συμπεριελάμβανε πυροβολικό και τεθωρακισμένα σχήματα. Ο σκοπός της δύναμης αυτής ήταν να καταβάλει την επίμονη αντίσταση του ΕΔΕΣ στην προς Βορρά μέσω Ηπείρου υποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων. Το γεγονός ότι τρεις χιλιάδες Γερμανοί διατέθηκαν από την Πελοπόννησο τη στιγμή ακριβώς όπου ο Άρης Βελουχιώτης είχε προσωπικά αναλάβει τον αγώνα στην Πελοπόννησο, επιβεβαιώνει την παρατήρηση ότι ο πρωταρχικός σκοπός του Άρη δεν ήταν να κτυπήσει τους Γερμανούς.
«…Παραδέχομαι ότι εξεπλάγην από τη σημασία, την οποία έδωσαν οι Γερμανοί στο να εκκαθαρίσουν την Ήπειρο από τις δυνάμεις του Ζέρβα. Δεν είχα εκτιμήσει σωστά το γεγονός αυτό την εποχή εκείνη. Υπέθετα ότι η Ανατολική Ελλάδα, όπου βρισκόταν η δύναμη του ΕΛΑΣ, ήταν πιο σημαντική για τους Γερμανούς, γιατί οι κύριοι δρόμοι από την Αθήνα προς τη Θεσσαλονίκη και τη Γιουγκοσλαβία, οδικώς και σιδηροδρομικώς, πέρναγαν από αυτή την περιοχή. Εκείνο που δεν ήξερα, ήταν ότι οι Γερμανοί είχαν και πάλι πεισθεί ότι οι σύμμαχοι θα εισέβαλαν στη Δυτική Ελλάδα από την Ιταλία. Η περιοχή του Ζέρβα ήταν, επομένως, κρίσιμης σημασίας, κατά την άποψή τους».
Την ομιλία του ο κ. Γούντχαουζ τελείωσε ως εξής:
«…Αν η εθνικιστική Αντίσταση δεν ήταν διαθέσιμη στην Ελλάδα, είναι αμφίβολο αν θα είχαμε την απαραίτητη συνεργασία από το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Η εθνικιστική Αντίσταση παρείχε όχι μόνο μιαν αποτελεσματική δύναμη αυτήν καθαυτήν, αλλά και ένα ανταγωνιστικό παράδειγμα, που οι κομμουνιστές δεν μπορούσαν ν’ αγνοήσουν και, επομένως, ήσαν υποχρεωμένοι ν’ ακολουθήσουν.
Ο ΕΛΑΣ, που διατηρούσε τις επαναστατικές του βλέψεις, είχε κάθε λόγο να δει τους Γερμανούς έξω από την περιοχή του, το ταχύτερο δυνατό. Και τούτο, επειδή το ΕΑΜ ετοιμαζόταν για το σοβαρότερο έργο, να εξασφαλίσει την εξουσία μετά την απελευθέρωση.
»Έχω να προσθέσω μία τελευταία παρατήρηση: Όπως ξέρετε, η Ελλάδα ήταν η μόνη εχθροκρατούμενη χώρα στην Ανατολική Ευρώπη που δεν βρισκόταν υπό κομμουνιστικό έλεγχο στο τέλος του πολέμου. Οι προσπάθειες του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία, μόνο παρά τρίχα απέτυχαν, αλλά απέτυχαν. Δεν πιστεύω ότι αυτό θα είχε επιτευχθεί, εάν η εθνικιστική Αντίσταση δεν υφίστατο και δεν είχε επιζήσει. Και ας μη λησμονούμε, μια που χρησιμοποιούμε τη λέξη “εθνικιστές”, ότι υπήρχαν, ευτυχώς για την Ελλάδα, πατριώτες και μέσα στους κόλπους όλων των αντιστασιακών οργανώσεων, και ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μονοπωλήσει τον αγώνα».
Η Καθημερινή, 16 Νοεμβρίου 1984
