Βρισκόμαστε στο 1925: η Ελλάδα προσπαθεί να ορθοποδήσει μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την έλευση των προσφύγων, ενώ έχει διέλθει μεγάλες αλλαγές με την αποχώρηση του Γεωργίου Β’ και την εγκαθίδρυση της αβασίλευτης δημοκρατίας. Από τον Ιούνιο, την εξουσία στη χώρα έχει καταλάβει με στρατιωτικό κίνημα ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, θέτοντας στο στόχαστρό του, μεταξύ άλλων, τους κομμουνιστές.
Την κατάσταση στο πολιτιστικό γίγνεσθαι περιέπλεκε το λεγόμενο γλωσσικό ζήτημα, η διαμάχη δηλαδή σχετικά με τη διατήρηση της καθαρεύουσας ή την υιοθέτηση της δημοτικής (το οποίο απασχολούσε τους Έλληνες από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους), παρά το γεγονός ότι το 1911 είχε καθιερωθεί στο Σύνταγμα ως επίσημη γλώσσα του κράτους η καθαρεύουσα. Οι «μαλλιαροί», όπως ονομάζονταν οι υποστηρικτές της δημοτικής, πολλές φορές κατηγορούνταν ως κομμουνιστές ή ως έχοντες αντεθνική δράση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου ήταν τα γεγονότα που έμειναν γνωστά ως «Μαρασλειακά».
Περί το 1925, η νεαρή τότε Ρόζα Ιμβριώτη είχε μόλις ολοκληρώσει τις σπουδές της στο Βερολίνο και στο Παρίσι κι επέστρεψε στην Ελλάδα προς αναζήτηση εργασίας. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος, τότε διευθυντής του Μαράσλειου Παιδαγωγικού Διδασκαλείου, προσκάλεσε την Ιμβριώτη να διδάξει εκεί το μάθημα Ιστορίας. Ο Δελμούζος, μαζί με τον Δημήτριο Γληνό και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, αποτελούσαν βασικούς εκπροσώπους της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που επιχείρησε από το 1917 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, η οποία στρεφόταν σε φιλελεύθερες παιδαγωγικές μεθόδους και υποστήριζε τη χρήση και τη διδασκαλία της δημοτικής. Το 1914 είχε εμπλακεί στα «Αθεϊκά του Βόλου» όταν, ως διευθυντής του Ανώτατου Δημοτικού Παρθεναγωγείου Βόλου, παραπέμφθηκε σε δίκη με τις κατηγορίες της αθεΐας, του αντεθνισμού και της διάδοσης σοσιαλιστικών ιδεών (από τις οποίες τελικά αθωώθηκε). Έτσι, η Ρόζα Ιμβριώτη εισερχόταν σε ένα σχολικό περιβάλλον εξαιρετικά καινοτόμο και φιλελεύθερο για την εποχή.
Ωστόσο, τον Μάρτιο του 1925, μια συνεδρίαση των καθηγητών του Μαρασλείου έμελλε να οδηγήσει σε νέες περιπέτειες τους δημοτικιστές της εποχής. Σε εκείνη τη συνεδρίαση, τρεις καθηγητές ονόματι Δημητρακόπουλος, Γεννηματάς και Κάρμας, διαφώνησαν με την Ιμβριώτη ως προς τη μέθοδο διδασκαλίας της Ιστορίας, κατηγορώντας τη για «υλιστική» (κομμουνιστική, δηλαδή) διδασκαλία της Επανάστασης του 1821. Η Ιμβριώτη δίδασκε ότι η Επανάσταση του ’21 «είνε σκέψη και εκτέλεση και αποτέλεσμα της εξεγέρσεως της Αστικής τάξεως, επηρεασθείσης από την εξέγερση ομοίων τάξεων της Δύσεως», γεγονός που οι τρεις καθηγητές θεωρούσαν ότι συνιστούσε παραποίηση της Ιστορίας. Παρότι ο Αλέξανδρος Δελμούζος τούς απομάκρυνε από το Μαράσλειο, εκείνοι προχώρησαν σε καταγγελίες οδηγώντας το υπουργείο Παιδείας αλλά και την Ιερά Σύνοδο να ενεργήσουν έρευνες, καθώς η διοίκηση του σχολείο κατηγορείτο πλέον για αντεθνική διδασκαλία, κατάργηση του μαθήματος των Θρησκευτικών και της πρωινής προσευχής.
Η «Καθημερινή», παρουσιάζοντας την έκθεση της εξεταστικής επιτροπής «διά την δράσιν των μαλλιαρών εις το Μαράσλειον», έγραφε στο φύλλο της 30ής Μαΐου 1926: «Πασίγνωστος είνε ο από έτους εγερθείς θόρυβος εν τε τη δημοσιογραφία ότι επί της διευθύνσεως του κ. Δελμούζου είχεν εκβληθή η διδασκαλία των θρησκευτικών εκ των τεσσάρων τάξεων του πολυταξίου Δημοτικού σχολείου του Μαρασλείου. Αίτιοι δε της κατά του Μαρασλείου κατακραυγής ήσαν οι τρεις γνωστοί δημοδιδάσκαλοι του Μαρασλείου […]. Η απολογία των ήτο τόσον διαφωτιστική και τόσον σαφώς και δι’ αναντιρρήτων τεκμηρίων απεδείκνυε την αλήθειαν της ομολογίας των, ώστε να μη υπάρχη σήμερον αμφιβολία τις περί τούτου, διότι απέδειξαν ούτοι “ου μόνον ότι δεν διδάσκονται τα ιερά, αλλ’ ότι ο βίαιος άνεμος ο ενσκήψας εις το Μαράσλειον καθείλε μετά των εικόνων των ηρώων της Επαναστάσεως και τας εικόνας του Χριστού, αίτινες κοσμούσαι από της συστάσεως του ιδρύματος πάσας τας αιθούσας των παραδόσεων απερρίφθησαν εις αποθήκας αχρήστων”».
Μάλιστα, για τη διερεύνηση του ζητήματος, η επιτροπή του υπουργείου Παιδείας εξέτασε και τις εκθέσεις μαθητών του σχολείου με θέμα «Τι εδιδάχθητε πέρυσι εκ της Ιστορίας και εκ των Θρησκευτικών», μερικές από τις οποίες παρέθεσε αυτολεξεί στην ίδια έκθεση: «”Δεν κάναμε θρησκευτικά γιατί ο δάσκαλος δεν πήστιβε ότι ηπάρχι εκκλησία και διαυτό δεν μας έκαμε και μας έλεγε παραμίθια. Ιστορία πάλυ δεν μας έκανε· κάποτε βαργιότανε, πότε έλεγε πως πονάει το κεφάλι του και έτελνε την κυρία μαρία ελδεστάι και και μας διάβαζε παραμίθια. – Αχιλλεύς Ν. Αναστασίου”. […] “Κάποτε μας έκαμε ο κ. Ιορδανίδης σινεδρίασης αλλά ποτές δεν μας έλεγε μια θρυσκήα και για τίποτα που δεν τον σιφέρναγε. Επέριση δεν έβλεπες πουθενά ηκόνα γιατί δεν το επίτρεπε ο κύριος Ιορδανίδης… – Ελευθ. Γαβαλάς”».
Όμως, όπως φαίνεται τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά, καθώς η έκθεση που ανέλαβε να συντάξει ο Αρεοπαγίτης Γεώργιος Αντωνακάκης αποδείκνυε το αντίθετο από εκείνη του παγκαλικού υπουργείου Παιδείας. «Αι φράσεις και αι έννοιαι των απαντήσεων τούτων [σ.σ. στις εκθέσεις των μαθητών] είναι όλως κατάδηλον ότι δεν ανήκουσιν αμέσως εις τα παιδιά, αλλ’ έχουσι ληφθή από διδασκαλίαν, η οποία τους έγινε. Δεν απαντούν εις το ερώτημα “τι θρησκευτικά έκαμαν εις την δ’ τάξιν” το οποίον η επιτροπή λέγει ότι τους έθηκεν, αλλ’ εις ερώτημα, μη φαινόμενον, αν τους έκαμε θρησκευτικά ο κ. Ιορδανίδης».
Όπως έγινε αντιληπτό, η ιστορία των «Μαρασλειακών» βασιζόταν σε παραποιημένα ή εντελώς ψευδή δεδομένα και χρειάστηκε η συγκέντρωση πολλών στοιχείων, ακόμη και η αντιπαραβολή γραφικών χαρακτήρων, η ανάκριση μαθητών, δασκάλων, συγγενών και υπηρετριών για τη διάψευση των πορισμάτων της επιτροπής του υπουργείου Παιδείας, η οποία είχε κάνει λόγο και για ερωτικές σχέσεις μεταξύ των μαθητών που «υπεθάλποντο παρά της διευθύνσεως δουλευούσης εις κομμουνιστικάς ροπάς ακολασίας εξομαλιζούσας την εις τον μπολσεβικικόν παράδεισον είσοδον». Χαρακτηριστικό παράδειγμα των καταγγελιών περί ανηθικότητας ήταν η –ψευδής τελικά– ιστορία ότι τάχα μια μαθήτρια του σχολείου ούρησε στο πεζοδρόμιο ενώπιον του θείου της, «γιατί έτσι τους δίδασκε το Μαράσλειο».
Στο τελικό του πόρισμα ο Γεώργιος Αντωνακάκης έγραφε: «Το όλον ζήτημα των “Μαρασλειακών” ανήκει εις την σειράν της γνωστής διαμάχης των δύο γλωσσικών ιδεολογιών· η δημοτική γλώσσα, ήτις είχεν εισαχθή και εχρησιμοποιείτο εις το Μαράσλειον Διδασκαλείον και εις την Παιδαγωγικήν Ακαδημίαν, αυτή ήτον η πέτρα του σκανδάλου. Όλα τα άλλα, αντιθρησκευτικότητες, αντεθνικότητες και ανηθικότητες ήσαν επιθέσεως μέσα, θεμιτά λογιζόμενα, κατά του κυρίως εχθρού, της δημοτικής, και εχρησιμοποιήθησαν διότι ήτο γνωστόν ότι αυτά κυρίως θα έκαμνον εντύπωσιν, ότι δι’ αυτών θα συνεκινείτο, ως και συνεκινήθη, η ελληνική κοινωνία ολόκληρος». Και κατέληγε: «Τον κ. Αλ. Δελμούζον δεν γνωρίζω προσωπικώς. […] Αλλά τον γνωρίζω από το ήδη έργον του, όπως πιστώς εξεικονίζεται εις την δικογραφίαν. Και ήτο το έργον τούτο εις πολύμοχθος πελώριος πειραματισμός, προς δημιουργίαν καλλιτέρου σχολείου της αύριον διά τα παιδιά της Ελλάδος. Ήτον έργον πλήρες από παλλόμενον θρησκευτικόν αίσθημα, από ζωντανόν αισιόδοξον πατριωτικόν ενθουσιασμόν, έργον το οποίον, και διά τον έχοντα επιφυλάξεις ως προς την χρησιμοποιηθείσαν ακράτως δημοτικήν γλώσσαν, ήτον άξιον καλυτέρας τύχης. Κατέκτησεν όλην την εκτίμησίν μου».
Πάντως, από τις 28 Νοεμβρίου 1925 μέχρι τις αρχές του 1926 οι Αλέξανδρος Δελμούζος, Δημήτριος Γληνός και Ρόζα Ιμβριώτη είχαν απολυθεί από το Μαράσλειο – οι πρώτοι για «λόγους οικονομίας» και η τρίτη εξαιτίας των κατηγοριών εναντίον της. Το 1928, ο Δελμούζος εκλέχθηκε καθηγητής Παιδαγωγικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, θέση από την οποία παραιτήθηκε με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά. Η Ρόζα Ιμβριώτη επισκέφθηκε τη Γερμανία και τη Γαλλία για μετεκπαίδευσή της την περίοδο 1927-1930. Το 1934 έγινε γυμνασιάρχης στο Κιλκίς, αποτελώντας την πρώτη γυναίκα που έλαβε αυτή τη θέση στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Κατά τη δικτατορία του Μεταξά, τέθηκε σε διαθεσιμότητα για τις σοσιαλιστικές της ιδέες, όμως τον Φεβρουάριο του 1936 ίδρυσε, με την υποστήριξη του Μεταξά, το πρώτο «Σχολείο Ανωμάλων και Καθυστερημένων Παιδίων», το οποίο μετονομάστηκε δύο χρόνια αργότερα σε «Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών» στην Καισαριανή.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
