Η Ελλάδα κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στις 5 Οκτωβρίου 1912. Έπειτα από τις επιτυχίες στον Σαραντάπορο και στα Γιαννιτσά, στις 26 Οκτωβρίου ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε τη Θεσσαλονίκη, πόλη-κλειδί για τον έλεγχο της κοιλάδας του Αξιού και της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας. Παράλληλα, οι επιχειρήσεις που διεξάγονταν στην Ήπειρο, σημείωναν επίσης σημαντική πρόοδο. Μοναδικό προπύργιο αντίστασης παρέμεναν τα Ιωάννινα, τα οποία έπεσαν τον Φεβρουάριο του 1913.
Σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους έπαιξε το Πολεμικό Ναυτικό της. Στην αυγή του 20ού αιώνα, η Ελλάδα διέθετε μια μικρή δύναμη τορπιλοβόλων και τριών γαλλικών θωρηκτών, τα οποία είχαν ναυπηγηθεί στα τέλη της δεκαετίας του 1880. Η ανανέωση του στόλου κρινόταν ως επιτακτική ανάγκη, αν ήθελε η Ελλάδα να διαδραματίζει κάποιον ρόλο στο Αιγαίο. Την περίοδο 1908-1909 έγιναν οι παραγγελίες οκτώ αντιτορπιλικών από το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γερμανική Αυτοκρατορία. Σε αυτά επρόκειτο να προστεθεί και το θρυλικό θωρακισμένο καταδρομικό «Γεώργιος Αβέρωφ». Το πλοίο αποτελούσε αρχικά παραγγελία του ιταλικού πολεμικού ναυτικού. Η ακύρωση, όμως, της παραγγελίας εκ μέρους των Ιταλών και η άμεση καταβολή ενός μεγάλου ποσού εκ μέρους της Ελλάδας στα ναυπηγεία Ορλάντο του Λιβόρνο επέτρεψε την απόκτησή του από το ελληνικό ναυτικό. Το ένα πέμπτο της απαιτούμενης δαπάνης καλύφθηκε από το κληροδότημα του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Μεγάλο μέρος των χρημάτων για την αγορά του πλοίου καλύφθηκε από το Ταμείο Εθνικού Στόλου, στο οποίο συνεισέφεραν Έλληνες από όλον τον κόσμο.
Την 1η Σεπτεμβρίου 1911, το καταδρομικό «Γεώργιος Αβέρωφ», όπως ονομάστηκε, κατέπλευσε στο λιμάνι του Πειραιά. Έως την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου πραγματοποιήθηκαν τα απαραίτητα γυμνάσια για την προετοιμασία του πληρώματος και οι εργασίες για τη βελτίωση του πλοίου. Το καταδρομικό «Αβέρωφ» διέθετε τέσσερα ταχυβόλα πυροβόλα των 234 χιλιοστών τοποθετημένα σε δύο δίδυμους πύργους πρώρα και πρύμνα και οκτώ ταχυβόλα των 190 χιλιοστών σε τέσσερις δίδυμους πύργους, δύο σε κάθε πλευρά του. Ο δευτερεύων οπλισμός του αποτελείτο από τρεις τορπιλοβλητικούς σωλήνες των 450 χιλιοστών και από δεκαέξι ταχυβόλα των 76 χιλιοστών.
Το μεσημέρι της 5ης Οκτωβρίου, το «Αβέρωφ», η ναυαρχίδα του ελληνικού στόλου, υπό τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη απέπλευσε από τον Πειραιά κατευθυνόμενο βορειοανατολικά. Αρχικά, ο ελληνικός στόλος απελευθέρωσε τη Λήμνο, επιλέγοντας ως βάση ελλιμενισμού του τον Μούδρο. Ακολούθησαν στις 18 Οκτωβρίου ο τορπιλισμός του οθωμανικού θωρηκτού «Φετχί Μπουλέντ» στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης από τον Νικόλαο Βότση και στη συνέχεια η απελευθέρωση σειράς νησιών και παραθαλάσσιων περιοχών της Μακεδονίας, όπως ήταν η Ίμβρος, ο Άγιος Ευστράτιος, η Θάσος, η Τένεδος, η χερσόνησος του Άθω, η Ικαρία, η Λέσβος και η Χίος.
Ο οθωμανικός στόλος μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου δεν είχε εξέλθει των Δαρδανελίων, επιλέγοντας την ασφάλεια που προσέφεραν τα φυλάκια ένθεν κακείθεν των Στενών. Έπειτα από την κατάληψη της Τενέδου, ο Κουντουριώτης είχε προσπαθήσει να προκαλέσει τους Οθωμανούς επιτελείς προκειμένου να πραγματοποιήσουν έξοδο από τα Στενά. Στο τηλεγράφημά του έγραψε πως ο ελληνικός στόλος είχε καταλάβει την Τένεδο και ανέμενε τον αντίπαλο. Συμπληρώνοντας, ο Κουντουριώτης ειρωνευόμενος τόνισε πως ήταν πρόθυμος να παραχωρήσει γαιάνθρακα στον οθωμανικό στόλο σε περίπτωση που υπήρχε έλλειψη.
Η αναμενόμενη έξοδος του οθωμανικού στόλου πραγματοποιήθηκε το πρωί της 3ης Δεκεμβρίου 1912. Προπορευόταν το καταδρομικό «Μετζιτιέ» με τρία αντιτορπιλικά και ακολουθούσαν τα θωρηκτά «Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα», το οποίο αποτελούσε τη ναυαρχίδα του οθωμανικού στόλου, «Τουργκούτ Ρεΐς», «Μεσουντιέ» και «Ασάρι-ι-Τεφίκ». Στην οπισθοφυλακή βρίσκονταν πέντε αντιτορπιλικά. Από ελληνικής πλευράς παρατάχθηκαν το καταδρομικό «Αβέρωφ», συνοδευόμενο από τα θωρηκτά «Ύδρα», «Σπέτσες» και «Ψαρά». Πίσω τους ακολουθούσαν τα αντιτορπιλικά «Αετός», «Ιέραξ», «Λέων» και «Πάνθηρ».
Οι δύο στόλοι ήρθαν αντιμέτωποι στις 9.00 το πρωί ανοιχτά του ακρωτήριου της Έλλης. Τους χώριζε απόσταση σχεδόν δεκαεπτά χιλιομέτρων. Τότε, ο Κουντουριώτης σήμανε την έναρξη της ναυμαχίας εκπέμποντας το ακόλουθο σήμα προς τα πλοία της συνοδείας του «Αβέρωφ»: «Με την δύναμην του Θεού, τας ευχάς του Βασιλέως μας και εν ονόματι του Δικαίου, πλέω μεθ’ ορμής ακαθέκτου και με την πεποίθησιν της νίκης εναντίον του εχθρού του Γένους». Οι παράτολμοι ελιγμοί του «Αβέρωφ» υπό τον Κουντουριώτη έφεραν την επιτυχία του ελληνικού στόλου. Έχοντας υποστεί μεγάλες υλικές ζημιές και ευρισκόμενα υπό τον κίνδυνο καταστροφής, τα πλοία του οθωμανικού στόλου υποχώρησαν και εισήλθαν στην ασφάλεια των Στενών.
Επρόκειτο για μια μεγάλη νίκη των ελληνικών όπλων. Οι παράτολμοι ελιγμοί του Κουντουριώτη ανησύχησαν την ηγεσία του υπουργείου Ναυτικών στην Αθήνα, η οποία συνέστησε στον ναύαρχο ψυχραιμία. Ενδεχόμενη απώλεια του «Αβέρωφ» θα ανέτρεπε τον συσχετισμό δυνάμεων στο Αιγαίο. Η νίκη του ελληνικού στόλου στη ναυμαχία της Λήμνου στις αρχές Ιανουαρίου 1913 επιβεβαίωσαν την κυριαρχία των Ελλήνων στη θάλασσα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
