Στις 11 Σεπτεμβρίου 1938, στο πλαίσιο αναβίωσης των αρχαίων θεάτρων στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία της Ελληνικής Περιηγητικής Λέσχης, παρουσιάστηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου η Ηλέκτρα του Σοφοκλή. Ο συντάκτης της Καθημερινής Αλέκος Λιδωρίκης, με την ευκαιρία αυτού του γεγονότος, παρέδωσε στο αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας μια πλούσια σε εικόνες και συναισθήματα ανταπόκριση, αποσπάσματα της οποίας αναδημοσιεύουμε στο παρόν τεύχος.
Παραθέτουμε, επίσης, τη θεατρική κριτική του Κλέωνα Παράσχου, το 1947, για την πρώτη παράσταση ξένου θιάσου στην Επίδαυρο, με τους Πέρσες του Αισχύλου, από τον Όμιλο Αρχαίου Θεάτρου Σορβόνης.
Η «Κ», με πλήρη ρεπορτάζ, αποτύπωσε το κλίμα, έδωσε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις παραστάσεις και περιέγραψε πολλά στιγμιότυπα από τα Επιδαύρια, που εγκαινιάστηκαν ατύπως στις 11 Ιουλίου 1954 από το Εθνικό Θέατρο, με τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, και επισήμως στις 19 Ιουνίου 1955, με την ευριπίδεια Εκάβη, που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Μινωτής.
Στις 24 Αυγούστου 1960, τέλος, στο θέατρο θα λάβει χώρα ένα γεγονός παγκόσμιας καλλιτεχνικής εμβέλειας, το ανέβασμα της Νόρμας του Μπελίνι, με ερμηνεύτρια τη Μαρία Κάλλας, τη διάσημη Ελληνίδα σοπράνο. Οι δημοσιογράφοι της Καθημερινής ήταν εκεί και κατέγραψαν όσα συγκλονιστικά συνέβησαν.
Η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους
Εις το αρχαίον θέατρον της Επιδαύρου, προχθές το απόγευμα, ανέζησε η Σοφόκλειος τραγωδία, ανέζησε η «Ηλέκτρα» εμπρός εις ένα πολυάριθμον κοινόν που εξεκίνησε όχι μόνον από τας Αθήνας διά να παρακολουθήση την υψηλήν αυτήν μυσταγωγίαν αλλά και από πολλάς, γειτονικάς της Επιδαύρου, γωνίας της Πελοποννήσου.
Η Ελληνική Περιηγητική Λέσχη συνεχίζουσα μίαν προσπάθειαν που την τιμά και που δικαίως την επέβαλε εις την συνείδησίν μας ως ένα οργανισμόν που επιτελεί ακούραστα τον προορισμόν διά τον οποίον συνεστήθη, ωργάνωσε την εξαιρετικήν αυτήν παράστασιν, η οποία, χάρις εις το «Βασιλικόν Θέατρον», που ανέλαβε να την πραγματοποιήση, διαθέτον το καλλιτεχνικόν προσωπικόν του και τα τεχνικά συνεργεία του, επέσυρε το ενδιαφέρον του κοινού και εδικαίωσε το κήρυγμα εκείνων οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η εκμετάλλευσις των τόσων κλασσικών χώρων της αρχαιότητος πρέπει να συστηματοποιηθή και διά τουριστικούς αλλά και διά λόγους ευρυτέρας πνευματικής διδασκαλίας του κοινού.
Εάν η «Ηλέκτρα» αποδοθείσα ως απεδόθη κατά τας πρώτας εν Αθήναις παραστάσεις της μέσα εις το αρχαίον θέατρον Ηρώδου του Αττικού ήρε την εξαιρετικήν επιτυχίαν που είναι εις όλους μας γνωστή, μεταφερθείσα ως μετεφέρθη εις το αριστούργημα του νεωτέρου Πολυκλείτου, το θέατρον της Επιδαύρου, εκράτησε την αίγλην της και μας μετέδωσε και πάλιν την υπερτάτην «συγκινησιακήν λοίμωξιν» που μόνον τα μεγάλα έργα τέχνης κρατούν το μυστικόν να μεταδίδουν. Μάλιστα, όταν αι δημιουργίαι αυταί τοποθετούνται εις τα περιβάλλοντα που συγγενεύουν χρονολογικώς με τας στιγμάς της ευτυχούς γεννήσεώς των, οπόταν η πνευματική ατμόσφαιρα ολοκληρώνεται θριαμβευτικώς, τότε ο θεατής, πλην της γοητείας του κειμένου, υφίσταται και την επίδρασιν της ακτινοβολίας του χώρου και κατ’ αυτόν τον τρόπον η θερμοτάτη επαφή θεατού, πνεύματος του έργου και αποδόσεως υποκριτικής πραγματοποιείται εις την διαπασών.
Το θέατρον της Επιδαύρου, γέννημα του 4ου προ Χριστού αιώνος, κλείει μέσα εις τους λευκούς τιτανολίθους του, (που ομοιάζουν με το μάρμαρον περικαλλείς ως είναι), όλα εκείνα τα στοιχεία που θα προσφέρουν εις τον θεατήν το μέθυ μιας ανατάσεως πνευματικής αλησμονήτου. Κτισμένον μέσα εις το κοίλον μιας φυσικής χαράδρας υψώνει τας 55 σειράς των εδωλίων του προς τας κλιτύας του Κυνορτίου και η κάποια αγριότης του τοπίου με τον συγκερασμόν του γοητευτικού πρασίνου που αγκαλιάζει την περιοχήν, αιχμαλωτίζουν και υποβάλλουν τον ακροατήν εις μίαν ευλαβή αναμονήν πριν καν ακόμη ακουσθή διά να δονήση την ψυχήν του: ο Λόγος του μεγάλου ποιητού. Η ακουστική του αρχαίου αυτού θεάτρου είναι –σχεδόν– απίστευτος. Από τον τέλειον κύκλον που σχηματίζει η «σκηνή», από την θέσιν της Θυμέλης που είναι και συνήθως το κέντρον της εντόνου δράσεως, φεύγει η φωνή του υποκριτού με ηχητικήν πορείαν εκπληκτικήν, ώστε να καταντά οι θεαταί των τελευταίων σειρών ν’ ακούουν ευκρινέστερα από τους θεατάς των πρώτων. Τόση δε είναι η αντανακλαστική και αναπλαστική του ήχου δύναμις, ώστε ο Καρλ Ντηλ «εις τας αρχαιολογικάς του εκδρομάς» –εάν δεν απατώμαι– γράφει ότι: «αυτός ο ίδιος ο Θεός ακούει από ψηλά τα όσα λέγονται μέσα εις τον κύκλον της σκηνής, τ’ ακούει ευκρινέστερα και τέρπεται…».
Εις ένα τοιούτο πλαίσιον, τοιούτο θέατρον ο κόσμος των καλλιτεχνών της κρατικής Σκηνής μετέφερε την ερμηνείαν της «Ηλέκτρας», και εις τας 5.20 ακριβώς της παρελθούσης Κυριακής η τραγωδία του ανακτόρου των «πολυχρύσων» Μυκηνών, έπειτα από μίαν εισήγησιν του προσωπάρχου του θεάτρου κ. Μ. Λιδωρίκη, ανέζησε πάλιν ογκώδης όπως είναι εις υψηλάς εννοίας, εξόχως συναρπαστική με την αλληλουχίαν των εξαιρετικών δραματικών σκηνών της και καταθλιπτική με τας στιγμάς δραματικότητος και φρίκης που δικαιώνουν την ηθικήν του έργου βάσιν –όπως την θέλει ο Σοφοκλής– επάνω εις την οποίαν εθεμελιώθη η «Ηλέκτρα» όπως και η «Αντιγόνη» του ιδίου μεγάλου κλασσικού.
Παρά τας πολλαπλάς ταλαιπωρίας και κοπώσεις που υπέστησαν οι ηθοποιοί κατά τας δύο τελευταίας προ της παραστάσεως ημέρας με καθημερινάς κοπιώδεις δοκιμάς και… «σύρε και έλα» εξαντλητικά από Ναυπλίου εις Επίδαυρον, παρά τας ελαχίστας ώρας αναπαύσεως που έμεναν και την αδιάκοπον και εξαντλητικήν μελέτην, παρά ακόμη την έλλειψιν ανέσεων εις το Ναύπλιον, την σκόνην των διαδρομών και τα σκαμπανεβάσματα των λεωφορείων αυτοκινήτων που ήσαν οι σύνδεσμοι της Επιδαύρου με τον Ναύπλιον, παρ’ όλα αυτά, λοιπόν, η όλη εκτέλεσις εστάθη εις το ύψος της. Και ο χορός, τα υπερσαράντα αυτά κορίτσια τα οποία είχον ασφαλώς, αλλά και αναποτρέπτως μερίδα λέοντος εις τας ταλαιπωρίας, πρέπει και δικαιούνται να τύχουν κάποιας ευφήμου μνείας διά την αντοχήν των αλλά και διά την ευσυνειδησίαν με την οποίαν αντεμετώπισαν το έργον που τους ανετέθη.
Ο θρήνος της Ηλέκτρας, ο απευθυνόμενος προς το αγνόν φως και τον αέρα, αι επικλήσεις της προς τους χθονίους θεούς ήσαν αι ευτυχέστεραι στιγμαί της πρωταγωνιστρίας κ. Κατίνας Παξινού, η οποία όπως και προ διετίας εδικαίωσε την πίστιν όλων εκείνων που την θεωρούν ως μίαν αναμφισβήτητον αξίαν του Ελληνικού Θεάτρου. Ως Κλυταιμνήστρα η κ. Παπαδάκη εκράτησε και πάλιν με πλήρη ωριμότητα τον ρόλον της, και η στιγμή της προσευχής προς τον Απόλλωνα υπήρξε ακόμη μίαν φοράν, η επιβεβαίωσις του ισχυρού ταλάντου της. Ο κ. Κωτσόπουλος, που βοηθείται από το αρμονικόν παράστημά του και την θερμήν φωνήν του, πλην αυτών, είναι ολοφάνερον ότι έχει κάθε δυνατότητα διά να κατανοή και τους δυσκόλους ρόλους που δικαιότατα του εμπιστεύονται, διατί εις τας στιγμάς του θρήνου της Ηλέκτρας μένει εις το πλευρόν της άκαμπτος, ξύλινος, ανέκφραστος, χωρίς να εκδηλώνη με κάποιαν μυστικήν βωβήν συγκίνησιν και διά του αδρού προσώπου του την θύελλαν που ογκώνεται εις την ψυχήν του με το άκουσμα των λόγων της Ηλέκτρας.
Ο θρήνος της Ηλέκτρας, ο απευθυνόμενος προς το αγνόν φως και τον αέρα, αι επικλήσεις της προς τους χθονίους θεούς ήσαν αι ευτυχέστεραι στιγμαί της πρωταγωνιστρίας κ. Κατίνας Παξινού.
Ως Χρυσοθέμη η κ. Μανωλίδου δεν ήτο εκείνη που ενθυμούμεθα εις άλλας παραστάσεις της «Ηλέκτρας». Κάπως διστακτική, κάπως ωχρά εις την απόδοσιν της τραγωδίας που ζη εγκεφαλικώτερον η αδελφή τής τραγικής ηρωίδος, υπήρξε κοσμιωτέρα και «κοσμικωτέρα» από ό,τι θα την ήθελε η περίστασις. Οι κ.κ. Γληνός (Αίγισθος) και Ροζάν (παιδαγωγός) και η κ. Αθ. Μουστάκα, η κορυφαία, πιστοί εις τους ρόλους των.
Και τώρα ο χορός. Με ολίγα λόγια –αφού ο χώρος δεν μας επαρκεί– ο ολιγομελέστερος από το θέατρον Ηρώδου: Χορός των γυναικών των Μυκηνών υπήρξε επιτυχέστερος εις τας στιγμάς που εξωτερικεύει την φρίκην και τον πόνον του διά τα δραματικά μεγάλα γεγονότα που επιτελούνται μέσα και έξω από τον ανάκτορον. […]
Διά τα σχήματα –τας κλασικάς φοράς του αρχαίου δράματος αι οποίαι εκφράζουν τα ριγηλά διάφορα συναισθήματα του Μυκηναϊκού χορού– θα είχε κανείς να πη ότι η εκγυμνάστρια δνίς Λ. Σακελλαρίου έδωσε κάποιον τόνον –πού και πού– ασκήσεων Σουηδικής γυμναστικής. Αλλά η παραφωνία αυτή, η οποία δεν σημειούται παρά εις δύο ή τρία σημεία, εύκολον είναι να απολείψη διά να μην παρουσιάζεται μέσα εις το τιτάνειον οικοδόμημα της όλης ισοθέου δραματικής απλότητος του έργου η εξεζητημένη κίνησις.
Η Καθημερινή, 13 Σεπτεμβρίου 1938
Οι «Πέρσαι» του Αισχύλου εις το θέατρον της Επιδαύρου από τον Γαλλικόν Όμιλον της Σορβόννης
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο «Όμιλος Αρχαίου Θεάτρου της Σορβόννης» παρουσιάζει στο ελληνικό κοινό τους «Πέρσας» του Αισχύλου. Το δραματικό αυτό ποίημα, όπου, όσο πουθενά αλλού πιστά και λαμπρά αποτυπώθηκε μία από τις κορυφαίες στιγμές της ανθρωπότητος, η νίκη της Σαλαμίνος, μας το είχε εμφανίσει, ο ίδιος όμιλος, στο θέατρο του Ηρώδου του Αττικού και προ δέκα ετών, και για την παράσταση εκείνη είχε γράψει ευμενέστατα σχόλια η ελληνική κριτική. Πρέπει λοιπόν να θεωρηθή, και είναι ουσιαστικά –για όσους είδαν την πρώτη παράστασι– μια επανάληψις, η προχθεσινή, επί τη ευκαιρία της εκατονταετηρίδος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, παρουσίασις των «Περσών» από τον ίδιο γαλλικό φοιτητικό όμιλο, στο θέατρο της Επιδαύρου, όταν ληφθή μάλιστα υπ’ όψιν ότι σε όλη αυτήν την δεκαετία ο «Όμιλος Αρχαίου Θεάτρου της Σορβόννης», εξηκολούθησε να εργάζεται, τελειοποιώντας και αναπτύσσοντάς τες, επάνω στις αρχικές βασικές αισθητικές του αρχές, που μπορούν να συνοψισθούν σε δύο λέξεις: προσαρμογή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στις απαιτήσεις της σύγχρονης καλλιτεχνικής συνειδήσεως, χωρίς όμως παρέκκλισι ουσιαστική από το πνεύμα της τραγωδίας.
Όσοι έτυχε να ιδούν τις παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών του Λίνου Καρζή, και προ πάντων τις «Φοίνισσες», όπως τις έπαιξε την πρώτη φορά στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού, και είδαν και τις παραστάσεις των φοιτητών της Σορβόννης, θα διεπίστωσαν πόσο οι δύο ερμηνείες συμπίπτουν πέρα ως πέρα σχεδόν στις μεγάλες γραμμές των. Κόθορνοι και προσωπεία, και στον έναν και στον άλλον τρόπο της ερμηνείας, τόνωσις του ρόλου της μουσικής σε όλη την τραγωδία και ειδικώτερα στα χρονικά («στάσιμα»), που δεν απαγγέλλονται απλώς πια (έστω και με τον «μουσικώτερο» τρόπο) αλλά τραγουδιούνται. Αμφιέσεις όχι «ιστορικά» (τον «ιστορισμό» ως ρεαλισμό τον αποκλείουν και οι δύο ερμηνείες) ακριβείς, αλλά τέτοιες που μένοντας βέβαια σε κάποιο (ευρύτερο όμως) ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο, να ενισχύσουν με τα χρώματα και την κατασκευή τους την γενική ποιητική εντύπωσι της τραγωδίας. […]
Οι Γάλλοι λοιπόν φοιτηταί της Σορβόννης, δεν νομίζω, σε ό,τι αφορά την βασική τους αντίληψι για την ερμηνεία της τραγωδίας, πως βρίσκονται σε σφαλερό δρόμο. Με την χρησιμοποίησι των προσωπείων και των κοθόρνων, με τις ενδυμασίες, την κίνησι του χορού, τον ρόλο της μουσικής στην τραγωδία, όπως τ’ αντιλαμβάνονται, προσπαθούν ν’ απομακρυνθούν όσο γίνεται περισσότερο από τον ρεαλισμό, όπως και όλη η σύγχρονη τέχνη. Όμως γιατί δεν μας συγκινούν, δεν φτάνουν σε πλήρες αισθητικό αποτέλεσμα; Γιατί η θεωρητικά σωστή στη γενική γραμμή της αντίληψί τους δεν πραγματοποιείται τέλεια (στην παράστασι των «Περσών» τούς έλειπε και το μηχάνημα Μαρτενό, που είχε χαλάσει), η υποκριτική διασπάται και ως προς τον τρόπο και ως προς την ποιότητα του παιξίματος.
Η Άτοσσα λ.χ. στους «Πέρσες» δεν έπεφτε ούτε στιγμή στο ρεαλισμό, μολονότι έδινε με την κίνησι και τον τόνο της φωνής όλη την έντασι και το περιεχόμενο της «πραγματικότητος» (αυτού που εκφράζει), ενώ ο κορυφαίος του χορού ενεθύμιζε, ώρες ώρες, όταν μιλούσε, παληά κακή (χειρονομίες και στόμφος) υποκριτική της «Γαλλικής Κωμωδίας». Γιατί οι κόθορνοι (έτσι όπως ήταν φτιαγμένοι, δεν ξέρω πώς αλλοιώς θα μπορούσαν να φτιαχτούν) ωρισμένων ηθοποιών, αντί να δυναμώσουν, αδυνατίζουν ίσα ίσα την γενική εντύπωσι. Γιατί το είδος της μουσικής και η οικονομία του μουσικού στοιχείου μέσα στην όλη τραγωδία, δεν ξέρω αν εκπληρώνουν όπως πρέπει εκείνο που καλούνται να εκπληρώσουν και γιατί ίσως η βασική αντίληψι του Ομίλου της Σορβόννης για ό,τι αφορά την μουσική (στο στενό νόημα) σύστασι της τραγωδίας, το ότι δηλαδή «η τραγωδία είναι οικοδομημένη πραγματικά σα μελόδραμα», δεν μου φαίνεται καθόλου σωστή. Γιατί, τέλος, τα γαλλικά, γλώσσα στην οποίαν μίλησαν με τέτοια εκφραστική πληρότητα ο Ρακίνας και δυο τρεις άλλοι μεγάλοι τραγικοί ποιηταί, δεν καταφέρνουν, όσο και αν πλησιάση νοηματικά και μετρικά το ελληνικό κείμενο η μετάφρασις και με τις ακριβέστερες και λαμπρότερες αντιστοιχίες, δεν καταφέρνουν ν’ αποδώσουν τον τονικό –άρα και τον «συγκινησιακό»– δυναμισμό των ελληνικών λέξεων, με όση πληρότητα τον αποδίδει η νέα ελληνική […]
Η ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας είναι από τα πιο περίπλοκα και πολύμορφα αισθηματικά προβλήματα, και για τούτο μένει και θα μένη ίσως πάντα «ανοιχτό». Το να δώσουν ο «Οιδίπους Τύραννος» ή ο «Αγαμέμνων» ή η «Μήδεια» σ’ ένα σημερινό θεατή ό,τι έδιναν σ’ ένα Έλληνα θεατή του 5ου π.Χ. αιώνος αποκλείεται, όλες οι δυνάμεις και οι ικανότητες κι’ αν συνεργήσουν. Και αποκλείεται ν’ αποκτήση ξανά, για τον σημερινό άνθρωπο –ακόμη και τον Έλληνα– την καλλιτεχνική και την άλλη σημασία που είχε για τον αρχαίο η τραγωδία.
Η Καθημερινή, 16 Σεπτεμβρίου 1947
Ο «Ιππόλυτος» εις την Επίδαυρον
Υπολογίζεται ότι 10.000 περίπου Έλληνες και ξένοι εκδρομείς παρηκολούθησαν το απόγευμα της παρελθούσης Κυριακής εις το αρχαίον θέατρον της Επιδαύρου τον «Ιππόλυτον» του Ευριπίδου. Την τραγωδίαν ανεβίβασεν ο Οργανισμός Εθνικού Θεάτρου με τον κ. Αλ. Αλεξανδράκην εις τον ρόλον του Ιππολύτου, την δ/δα Κάκιαν Παναγιώτου (Αφροδίτη), Αλ. Κατσέλη (Άρτεμις), Αθανασίαν Μουστάκα (τροφός), Στ. Βόκοβιτς (αγγελιαφόρος), Αρ. Βλαχόπουλον (υπηρέτης) και Θ. Καλλιγά (κορυφαία του χορού). Την παράστασιν παρηκολούθησαν μέλη της Κυβερνήσεως, εκπρόσωποι ξένων κρατών και άλλοι επίσημοι.
10.000 περίπου Έλληνες και ξένοι εκδρομείς παρηκολούθησαν το απόγευμα της παρελθούσης Κυριακής εις το αρχαίον θέατρον της Επιδαύρου τον «Ιππόλυτον» του Ευριπίδου.
Η καλλιτεχνική αυτή εκδήλωσις διωργανώθη από τον Οργανισμόν Τουρισμού, τη συνεργασία της «Περιηγητικής Λέσχης». Αι σχετικαί συνεννοήσεις και εργασίαι ήρχισαν τον Μάιον του 1953 και επερατώθησαν την Κυριακήν με πλήρη επιτυχίαν της όλης καλλιτεχνικής εορτής. Τα πάντα είχον ρυθμισθή καλώς, γενικώς δε ελήφθησαν όλα τα απαιτούμενα μέτρα προς διευκόλυνσιν των εκδρομέων, διά την μεταφοράν των οποίων εχρησιμοποιήθησαν, μόνον από την «Περιηγητικήν Λέσχην», 150 λεωφορεία και φορτηγά αυτοκίνητα, καθώς και δύο ατμόπλοια. Τα ιδιωτικά οχήματα ανήλθον εις 600 περίπου.
Η επιτυχία της τουριστικής εκδηλώσεως οφείλεται κατά μέγα μέρος και εις την συμμετοχήν των κατοίκων της Πελοποννήσου, διά τους οποίους ωργανώθησαν πολλαί τοπικαί εκδρομαί. Γενικώς επεκράτησε τάξις και οι επισκέπται της Επιδαύρου δεν εταλαιπωρήθησαν. Εις τον προ του θεάτρου χώρον ελειτούργησαν γραφεία πληροφοριών, αναψυκτήρια, σταθμός πρώτων βοηθειών και ταχυδρομικόν γραφείον, το οποίον εχρησιμοποίησε διά την αλληλογραφίαν αναμνηστικήν σφραγίδα. Ανωμαλίαι παρετηρήθησαν μόνον εντός του θεάτρου, όπου δεν υπήρχε το αναγκαίον προσωπικόν διά να τοποθετή τους θεατάς και να επιτηρή διά την τάξιν. Ούτω ημίσειαν περίπου ώραν προ της ενάρξεως της παραστάσεως, οι καθήμενοι εις το άνω μέρος του θεάτρου… εξώρμησαν κυριολεκτικώς και κατέλαβον τας κενάς θέσεις των κάτω κερκίδων, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν επεισόδια και πολλοί που είχον αγοράσει εισιτήρια 50 δραχμών να παρακολουθήσουν την παράστασιν από τα υψηλότερα καθίσματα του θεάτρου. Αταξία παρετηρήθη επίσης και κατά την αναχώρησιν των Αθηναίων εκδρομέων από τον λιμένα της Παλαιάς Επιδαύρου, διότι εσημειώθη μεγάλη καθυστέρησις εις την άφιξιν των πλοίων που θα τους παρελάμβαναν.
Η καθυστέρησις αυτή, η οποία διήρκησεν επί δίωρον περίπου, εδημιούργησε πρόβλημα… επισιτιστικόν διά τους εκδρομείς, διότι οι περισσότεροι εξ αυτών δεν είχον εφοδιασθή με ιδικά των τρόφιμα, προβλέποντες να γευματίσουν είτε εις τα καταστήματα της Παλαιάς Επιδαύρου είτε εντός των πλοίων. Τα πλοία όμως δεν εφαίνοντο, τα δε καταστήματα διέθετον μόνον… νερό. Τα είδη των είχον εξαντληθή από της πρωΐας της Κυριακής. Αντιθέτως επεκράτησε μεγάλη τάξις εις την αναχώρησιν των εκδρομικών λεωφορείων και των ιδιωτικών οχημάτων.
Αι δαπάναι διά την όλην οργάνωσιν της θεατρικής παραστάσεως ανήλθον εις 150.000 περίπου νέων δραχμών. Μέρος του ποσού αυτού διετέθη διά την αποπεράτωσιν της οδού Παλαιά Επίδαυρος-Θέατρον και διά την εκβάθυνσιν (5 μέτρων) του λιμένος της Π. Επιδαύρου, ώστε να δύνανται να πλευρίζουν εκεί πολλά εκ των ακτοπλοϊκών σκαφών του Σαρωνικού. Κατόπιν της επιτυχίας που εσημείωσεν η εκδήλωσις της Κυριακής, κρατεί μεταξύ των αρμοδίων σκέψις όπως οργανώσουν κατά την θερινήν περίοδον του 1955 εις το αρχαίον θέατρον της Επιδαύρου μουσικάς συναυλίας και αναβιβάσουν δύο ή τρεις αρχαίας τραγωδίας. Λέγεται μάλιστα ότι θα προσκληθή διά να λάβη μέρος εις τας συναυλίας και αμερικανική ορχήστρα.
Η Καθημερινή, 13 Ιουλίου 1954
Η θριαμβευτική έναρξις του Φεστιβάλ Επιδαύρου
Επίδαυρος, Κυριακή. Αποτελεί πλέον αναμφισβήτητον πραγματικότητα η θριαμβευτική επιτυχία της πρώτης ημέρας του Φεστιβάλ της Επιδαύρου. Η οργάνωσις και η τελειότης και των πλέον μικρών λεπτομερειών ενεθύμιζε προετοιμασίαν εορτής από αυτές που διαρκώς ζηλεύομεν εις τους ξένους και ουδέποτε εφαντάσθημεν ότι είναι δυνατόν να πραγματοποιηθή εις την Ελλάδα. Όλοι, ποιος λίγο ποιος πολύ, πάντοτε ενθυμούμεθα με συγκίνησιν την εντύπωσιν που μας επροξένησε το πρώτο ξεκίνημα, δηλαδή οι Δελφικές εορτές που ωργάνωσε η Εύα Σικελιανού. Τότε, προ είκοσι οκτώ ετών, ίσως διότι την όλην προετοιμασίαν περιέβαλε η ιερά συγκίνησις της αναβιώσεως του παρελθόντος, ίσως διότι οι Δελφοί τόσα πολλά συμβολίζουν και απηχούν εις την παγκόσμιον ψυχήν, αλλά ιδίως επειδή διψούσαμε να αναζήσωμε τα υψηλά νοήματα εις τον πάνσεπτον αρχαίον χώρον, υπήρξαμεν ανεκτικοί στις ταλαιπωρίες της οργανώσεως, η οποία μοιραίως ήτο τότε υποτυπώδης. […]
Αν λοιπόν ένας κλασσικός γκρινιάρης ξεκινούσε διά την πρώτην ημέραν του Φεστιβάλ της Επιδαύρου, με στερεάν απόφασιν να του φταίνε όλα, διότι εις την… Εσπερίαν Ευρώπην γίνονται «έτσι ή αλλοιώς», ιδού τι θα έπρεπε να σημειώση και τι θα διηγείτο, εάν ήτο καλής πίστεως: Εισιτήρια δεν εφρόντισε να πάρη, όπως παντού γίνεται, από πολλών ημερών, αλλά την τελευταίαν στιγμήν. Η ζήτησις ήτο πρωτοφανής και όλες οι θέσεις είχαν διατεθή είτε σε ιδιώτας, είτε σε συλλόγους, εις τας Αθήνας, εις τα πέριξ της Επιδαύρου χωριά, αλλά και σε όλα τα επαρχιακά κέντρα, δεδομένου ότι η εορτή δεν περιωρίζετο μόνος εις τους πλουσίους και μόνον εις τους Αθηναίους, αλλά είχε πανελλήνιον μορφήν. Και όμως, όπου κι αν απηυθύνθη, τον επληροφόρησαν ή ότι θα του εξασφαλίσουν εις τας Αθήνας εισιτήριον ή ότι, αυτών και εκείνων των θέσεων θα εύρισκε επί τόπου εις τα ειδικά εκδοτήρια. Εις το χέρι του λοιπόν ήτο να ξεκινήση βέβαιος ότι θα έβλεπε την «Εκάβην». Φυσικά, μέσω του περιέργου αισθητηρίου που, πλην των μελισσών και των μυρμήκων, διαθέτουν οι Έλληνες, οι εξ αυτών «Ρωμιοί» επρομηθεύθησαν περισσότερα εισιτήρια και έτσι ήνθησε πάλιν η μαύρη αγορά. Ατυχώς το Εθνικόν Θέατρον δεν ημπορεί να έχει κανέν μέσο ελέγχου, αφού η μετάβασις προϋποθέτει ομάδας, άρα και ομαδικήν προαγοράν εισιτηρίων.
Αλλά μήπως ο γκρινιάρης μας εφρόντισε εγκαίρως να εξασφαλίση τρόπον κινήσεως; Του προσεφέροντο πλοία, διά το Ναύπλιον και την Νέαν Επίδαυρον, του προσφέρονται καΐκια (τρία έφθασαν από την Τσακωνιάν, άλλα από τις Σπέτσες κ.λπ.) ή μπορούσε να μεταβή με λεωφορεία της γραμμής, με πολυτελή «Πούλμαν» των ταξιδιωτικών γραφείων, με άλλα αυτοκίνητα των εκδρομικών συλλόγων, φιλικόν ιδιωτικόν αυτοκίνητον, αλλά ακόμη και φορτηγόν, με μοτοσυκλεττα, βέσπα, μοτοσακό ή ποδήλατον. Και την τελευταίαν ακόμη στιγμήν υπήρχαν θέσεις διά τους αργοπορημένους εις τα ταξί που έπαιρναν μεμονωμένους επιβάτας.
Η εντύπωσις που εδημιουργήθη εις τους ταξιδεύοντας ήτο ότι το θέατρον θα ήτο άδειο, διότι η κίνησις των τροχοφόρων προς Ναύπλιον ήτο αραιοτάτη. Ο καθείς από τον φόβον του συνωστισμού ξεκίνησε εις την ώραν που υπελόγιζε ότι θα μεταβή ανέτως […] Οι ολίγοι ξεκίνησαν αργά ή το μεσημέρι από τας Αθήνας και μετέβησαν κατ’ ευθείαν εις το θέατρον. Εις τον δρόμον περνούσαν σαν σίφουνες και αποτελούσαν θέαμα διά τους άλλους, επειδή οι επιβάται ήσαν «του κουτιού», με τις τουαλέττες των οι κυρίες και ατσαλάκωτοι οι κύριοι. Οι άλλοι όμως, οι πολλοί, διεσκέδασαν την εκδρομήν των και συνεπλήρωσαν την απόλαυσίν των με χίλιες δυο λιχουδιές. Δηλαδή εδιάλεξαν μια ωραία ακρογιαλιά, σταμάτησαν σε ένα ισκιερό καφενεδάκι, επήγαν στο Λουτράκι, κατέβηκαν σ’ ένα από τα ενδιάμεσα χωριουδάκια, ή επισκέφθηκαν τόσο την αρχαίαν Κόρινθον, τις Μυκήνες, το Άργος, την περίφημη Λερναία Ύδρα, την Τίρυνθα, το Παλαμήδι, το Μπούρτζι και ιδίως το Τολό. Χρυσές δουλειές έκανε ο κάθε καταστηματάρχης κατά μήκος της διαδρομής και των παρόδων της. […]
Και ο γκρινιάρης, που διεπίστωσε αυτά καθ’ οδόν, έφθασεν ήδη εις την λυδίαν λίθον κάθε ομαδικής συμφοράς ή συμφορήσεως. Ένας μικρός κατήφορος επέτρεπε στον προσερχόμενο να έχη την πραγματικήν θέαν του σημείου αποβιβάσεως. Η ώρα ήτο εξ το απόγευμα και η κίνησις εις το μέρος αυτό καταπληκτική. Είδε λοιπόν ήρεμους ανθρώπους να προχωρούν σε μικρές ή μεγάλες ομάδες χωρίς τους γνωστούς συνωστισμούς, χωρίς αταξίαν και ιδίως επρόσεξε ότι διά πρώτην φοράν οι οδηγοί των φορτηγών, των λεωφορείων και των ιδιωτικών αυτοκινήτων, συνήθως εχθρικών μεταξύ των και ηνωμένων εις το μίσος των κατά των εκπροσωπούντων την τάξιν, δεν εφωνάσκουν, δεν διεπληκτίζοντο, αλλά υπήκουον εις τους προδιαγεγραμμένους κανόνας. […]
Πολλά μεγάφωνα ειδοποιούσαν το προσερχόμενον κοινόν για ό,τι θα διηυκόλυνε την είσοδόν του εις το αμφιθέατρον, ενώ συγχρόνως παρείχοντο διάφορες πληροφορίες. Το γεγονός ότι περίπου σε μία και μόνη ώρα εγέμισε ασφυκτικά το άνω και το κάτω διάζωμα του τεραστίου αυτού αμφιθεάτρου, με ασφαλώς πολλούς περισσότερους ανθρώπους από τις 14.000 εισιτήρια, που είχαν εκδοθή, και η πραγματικότης ότι όλοι εκάθησαν, είναι κατόρθωμα τόσον του γραφείου πληροφοριών όσον και ιδίως των ταξιθετριών. Τα μεγάφωνα σε τέσσαρες γλώσσες (ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά) αλλεπαλλήλως υπεδείκνυαν εις τους προσερχομένους τας διαβάσεις που έπρεπε να ακολουθήσουν, ώστε αναλόγως της κερκίδος των, αυτομάτως να οδηγούνται προς τα εκεί χωρίς άσκοπες περιπλανήσεις. Ώδευαν λοιπόν σε μακρόσυρτες πομπές, οι μύριοι όσοι θεαταί. Και ήταν θέαμα η εντύπωσις που έδιναν όπως ανέβαιναν από τα σκαλιά κι’ από τα μονοπάτια μέσα στα ξέφωτα ή τις πευκόφυτες πλαγιές οι άνθρωποι αυτοί με τα ποικιλόχρωμα θερινά των ρούχα, με τα τσιγάρα, τα μαξιλαράκια, τα παγούρια, τα «τερμός»… […]
Πριν όμως μπουν μέσα στο θέατρον, οι πάντες επέρασαν και είδαν ή εχρησιμοποίησαν τις ποικίλες διευκολύνσεις που περιέβαλλαν τον αρχαίον χώρον με τας συγχρόνους απαραιτήτους ανέσεις. Αλλού υπήρχαν καντίνες, πιο κάτω πουλούσαν φρούτα, εδώ σακκούλες με φαγώσιμα, ενώ παντού οι γκαζόζες, οι πορτοκαλάδες, ο καφές και τα παγωτά έδιναν κι έπαιρναν. […] Χρυσές δουλειές έκανε ένα βιβλιοπωλείο της Κορίνθου που επώλει μίαν «Εκάβην» διασκευασμένην σε νέους στίχους, αλλά από τους μέλλοντας να ακουσθούν. Και ο καθείς που δεν ήξερε αυτήν την… μικράν διαφοράν, ηγόραζε το προϊόν του ευφυούς επιχειρηματίου με την εντύπωσιν ότι αποκτά το έργον και το πρόγραμμά του.
Διά το θέαμα και το ακρόαμα άλλαι στήλαι είναι αρμόδιαι να κρίνουν. Ο θεατής όμως που προ της παραστάσεως, αλλά και κατ’ αυτήν περίεργος εγύριζε και έβλεπε από την θέσιν του το υπόλοιπον αμφιθέατρον, δεν μπορούσε παρά να αισθανθή την δόνησιν που προξενή το τόσον συγκεντρωμένο πλήθος. Κατάμεστον το αμφιθέατρον επάλλετο από πολλά συναισθήματα. Στο άνω διάζωμα η νεότης μαζί με όσους και το δεκάρικο ακόμη υπολογίζουν, είτε χωρικοί ήσαν είτε απλοί μεροκαματιάρηδες. Στο κάτω μέρος οι ευπορώτεροι και στις πρώτες σειρές οι επίσημοι μαζί με όσους διέθεταν τα ακριβά εισιτήρια. Σοφός όμως ο αρχαίος αρχιτέκτων εις την σύλληψιν και την εκτέλεσιν του τεραστίου αυτού πνευματικού βαπτιστηρίου, διένειμε καταλλήλως τα δώρα με το να βλέπουν καλύτερα τα χαμηλά διαζώματα, αλλά ν’ ακούουν τέλεια όσοι ευρίσκονται εις τα υψηλά.
[…] τη στιγμή που προβαίνει η Εκάβη και με το τραγικό της μεγαλείο θρηνολογεί για όσα φοβάται πως θα της συμβούν, πίσω από το προσκήνιο και μέσα στην αμφιλύκη που άπλωνε την σιωπή της επερχόμενης νύκτας, τον αντίλογο στον θρήνο της έδινε μελαγχολικά το παράπονο ενός γκιώνη. Το πρόσεξαν οι θεαταί, όπως πάλιν παρετήρησαν, αργότερα, το ματωμένο χρώμα μιας γωνιάς του ουρανού την ώρα που ο Ταλθύβιος διηγείται στην Εκάβη και τις Τρωαδίτισσες την σφαγή της Πολυξένης πάνω στον τάφο του Αχιλλέως. Συμπτώσεις βέβαια, αλλά συμπτώσεις περίεργες που έδιναν έντασι και υπογράμμιζαν υποβλητικά την παθητικότητα της εξελισσομένης σκηνής. Ίσως σ’ αυτά, αλλά και σε όσα με τόση τραγικότητα παρουσίαζαν οι υποκριταί και ακόμη στο γεγονός ότι τα πάθη της εποχής εκείνης αντιστοιχούσαν στην σημερινή ψυχή σαν επίκαιρα, έκαμαν πολλούς θεατάς, γυναίκες όλες, να συγκινηθούν βαθύτατα και πολλές να δακρύζουν. Κι έλεγαν οι θεαταί όπως κατέβαιναν τις κερκίδες μετά το πέρας της παραστάσεως, ότι αυτή την συγκίνησι δεν εδοκίμασαν ποτέ με άλλην τραγωδίαν. […]
Με το τέλος της παραστάσεως ολόκληρον το Ασκληπιείον εφωτίσθη από τον Απόλλωνα, εκπροσωπούμενον από μίαν ηλεκτρικήν γεννήτριαν. Το θέαμα ήτο παρήγορον, διότι, αν εισήλθον καθ’ ομάδας οι θεαταί, όταν εξήρχοντο αποτελούσαν μίαν συμπαγή μάζαν 16.000 τουλάχιστον ανθρώπων, που θα έπρεπε υπό άλλας συνθήκας, να ψάχνουν η μάννα το παιδί και το παιδί την θέσιν του εις ένα από τα υπερδύο χιλιάδες συγκεντρωμένα οχήματα.
Καθημερινή, 21 Ιουνίου 1955
Η κ. Κάλλας εθριάμβευσε εις την Επίδαυρον με τη «Νόρμα» του Μπελλίνι
Κατά τας πληροφορίας του απεσταλμένου μας εις την Επίδαυρον, πρωτοφανή εις τα χρονικά του παγκοσμίου μελοδραματικού θεάτρου επιτυχίαν εσημείωσε η χθεσινή πρώτη παράστασις της «Νόρμας» του Μπελλίνι εις το εκεί αρχαίον θέατρον με την διάσημον Ελληνίδα υψίφωνο κ. Μαρίαν Κάλλας. Η παράστασις ήρχισεν ακριβώς εις τας 7.45 μέσα εις ατμόσφαιραν μεγάλου ενθουσιασμού του κοινού, εις την δημιουργίαν της οποίας συνέβαλε και ο επικρατήσας χθες θαυμάσιος καιρός. Το αρχαίον θέατρον της Επιδαύρου ήτο κατάμεστον θεατών, ο αριθμός των οποίων υπολογίζεται εις 12-13 χιλιάδας. […] Οι θεαταί υπεδέχθησαν με θυελλώδη χειροκροτήματα την εμφάνισιν του Ιταλού αρχιμουσικού Τούλιο Σεραφίν, ο οποίος διηύθυνε την ορχήστραν, καθώς και των άλλων καλλιτεχνών, Ελλήνων και ξένων, που έλαβον μέρος εις το έργον, καθώς και την εμφάνισιν της κ. Κάλλας.
Σημειωτέον, ότι την ώραν που η κ. Κάλλας ετραγουδούσε την άρια «Κάστα Ντίβα» της όπερας του Μπελλίνι, αφέθηκαν από το μέρος της σκηνής του θεάτρου δύο λευκά περιστέρια. Όταν ετελείωσε το πρώτον μέρος της «Νόρμας», το παρακολουθούν την παράστασιν κοινόν εξέσπασε εις ενθουσιώδη χειροκροτήματα, ανακαλέσαν επανειλημμένως επί σκηνής τούς εκτελεστάς, την δε κ. Κάλλας δεκάκις. Το αυτό επανελήφθη και εις το τέλος της παραστάσεως του έργου, οπότε η κ. Μαρία Κάλλας έτυχε ενθουσιωδεστάτων εκδηλώσεων.
Η απόδοσις των καλλιτεχνών που έλαβον μέρος εις το έργον ήτο αρίστη, η δε εκτέλεσις του μέρους της κ. Κάλλας ήτο αριστοτεχνική εκ μέρους της μεγάλης καλλιτέχνιδος, η οποία με το τραγούδι και την ηθοποιίαν της συνεκίνησε το εκλεκτόν κοινόν που παρηκολούθησε την «πρώτην» της «Νόρμας», δημιουργήσασα ένα ρόλον που αφήκε βαθείας εντυπώσεις. Κατά την ώραν της παραστάσεως επεκράτει εις τον χώρον του αρχαίου θεάτρου απόλυτος σιγή και δεν ηκούοντο παρά μόνον αι μελωδίαι των διαφόρων μερών του έργου και ο θόρυβος των μηχανών των φωτορεπόρτερς, οι οποίοι έλαβον μεγάλον αριθμόν φωτογραφιών της κ. Κάλλας, από όλας τας σκηνάς και τας πράξεις της «Νόρμας». Εκτός από τας φωτογραφίας που ελήφθησαν, κινηματογραφισταί, ξένοι και Έλληνες, «εγύρισαν» εις ταινίαν σκηνάς από το έργον, αι οποίαι θα προβληθούν εις το εξωτερικόν και εις την Ελλάδα.
Την χθεσινήν παράστασιν παρηκολούθησαν, από πλευράς επισήμων, ο αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως κ. Παν. Κανελλόπουλος, η κ. Κ. Καραμανλή, ο πρόεδρος της Βουλής κ. Κ. Ροδόπουλος, ο υπουργός Παιδείας και η κ. Γ. Βογιατζή, ο υφυπουργός Εσωτερικών κ. Καλαντζής, ο δήμαρχος Αθηναίων κ. Α. Τσουκαλάς, ο αρχηγός των Φιλελευθέρων κ. Σοφ. Βενιζέλος, πολλά εκ των μελών του διπλωματικού σώματος και ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί. Παρευρέθησαν επίσης ο κ. Αρ. Ωνάσης, η κ. Κατίνα Παξινού, ο πατήρ της κ. Κάλλας κ. Καλογερόπουλος και προσκληθέντες εκ του εξωτερικού δημοσιογράφοι, κριτικοί και παράγοντες του κινηματογράφου και του μελοδράματος.
Το έργον, ως γνωστόν, εδόθη κατά σκηνοθεσίαν του κ. Αλέξη Μινωτή, μουσικήν διεύθυνσιν του κ. Τούλιο Σεραφίν, σκηνικά Γιάννη Τσαρούχη και ενδυμασίας Αντ. Φωκά. Τελευταίαι ειδήσεις από την Επίδαυρον αναφέρουν ότι μετά το τέλος της παραστάσεως και λόγω των ενθουσιωδών εκδηλώσεων του κοινού η κ. Κάλλας παρέμεινεν εις την σκηνήν επί 20 λεπτά δακρύουσα εκ συγκινήσεως, χαιρετώσα το κοινόν που την απεθέωσε.
Η Καθημερινή, 25 Αυγούστου 1960
