Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν γεννήθηκε το 1805 στη μικρή πόλη Όντενσε, στο νησί Φιν της Δανίας, από φτωχούς γονείς. Η πρώτη σημαντική βοήθεια ήρθε από τον Γιόνας Κόλιν, ο οποίος συγκέντρωσε χρήματα για να τον στείλει στο σχολείο· γεγονός που του επέτρεψε την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, το 1828. Αμέσως στράφηκε στη συγγραφή. Παρότι έγραψε από θεατρικά έργα και μυθιστορήματα μέχρι ποιήματα και ταξιδιωτικά βιβλία, διάσημος θα γινόταν για τα παραμύθια του. Ο Άντερσεν, καινοτόμος στη μέθοδο αφήγησης παραμυθιών, χρησιμοποίησε τους ιδιωματισμούς και τις κατασκευές της προφορικής γλώσσας, σπάζοντας έτσι τη λογοτεχνική παράδοση. Ένας λόγος για τη μεγάλη απήχησή του τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες είναι ότι δεν φοβόταν να εισαγάγει συναισθήματα και ιδέες που ήταν πέρα από την άμεση δυνατότητα κατανόησης του παιδιού, ωστόσο παρέμεινε σε επαφή με την οπτική του παιδιού. Συνδύασε τις φυσικές του ικανότητες αφήγησης και τη μεγάλη φαντασιακή του δύναμη με καθολικά στοιχεία του λαϊκού μύθου για να δημιουργήσει ένα σώμα παραμυθιών που σχετίζεται με πολλούς πολιτισμούς, τους οποίους είχε την τύχη να γνωρίσει από κοντά χάρη στα ταξίδια του, από το 1831 έως το 1873, κοντά στο τέλος της ζωής του. Τα έργα του μεταφράστηκαν σε εκατοντάδες γλώσσες και μέχρι σήμερα παραμένουν από τα πιο δημοφιλή αναγνώσματα των παιδιών. Στην παρούσα έκδοση ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία, μέσα από άρθρα της Καθημερινής, να γνωρίσει πλευρές της προσωπικότητας που κρύβεται πίσω από τη διάσημη αυτή πένα παιδικών ιστοριών.
Ο «πατέρας του σύγχρονου παραμυθιού»
Ο Χανς [Κρίστιαν] Άντερσεν κοιμήθηκε σε αυτό το δωμάτιο για πέντε εβδομάδες – κάτι που φάνηκε στην οικογένεια ΑΙΩΝΑΣ!», έγραψε σε ένα σημείωμα που καρφίτσωσε στο δωμάτιο του εξοχικού σπιτιού του στο Gad’s Hill Place στο Κεντ, τον Ιούλιο του 1857, λίγο μετά την αναχώρηση του Άντερσεν.
Ο Κάρολος Ντίκενς (1812-1870) και ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (1805-1875) συναντήθηκαν για πρώτη φορά σε ένα πάρτι το καλοκαίρι του 1847. Ο Άντερσεν δεν ήταν ακόμη πολύ γνωστός στην Αγγλία –εκείνη την εποχή οι ιστορίες του μεταφράζονταν για πρώτη φορά από τα δανέζικα– και χάρηκε πολύ γνωρίζοντας τον άνθρωπο που αποκαλούσε «μεγαλύτερο συγγραφέα της εποχής μας». Είχαν μια φιλική συνομιλία και στη συνέχεια ο Άντερσεν έγραψε ένα γράμμα στους φίλους του στη ∆ανία, εκστασιασμένος από το είδωλό του. Ο Άντερσεν επίσης έκανε καλή εντύπωση στον Ντίκενς, γιατί λίγες εβδομάδες αργότερα του έστειλε ένα πακέτο που περιείχε μερικά από τα βιβλία του και μια προσωπική σημείωση.
Παίρνοντας θάρρος από αυτή τη χειρονομία, ο Άντερσεν έστελνε στον Ντίκενς τακτικά επιστολές για τα επόμενα εννέα χρόνια. Κουρασμένος από την αλληλογραφία, το 1856 ο Ντίκενς τού έγραψε τυπικά ότι θα ήταν ευπρόσδεκτος σπίτι του αν έκανε κάποιο επόμενο ταξίδι. Ο Άντερσεν εξέλαβε τη φράση ως πρόσκληση και τον Μάρτιο του 1857 έγραψε στον Ντίκενς λέγοντας ότι θα έφτανε στην Αγγλία τον Ιούνιο για να μείνει 15 ημέρες. «Η επίσκεψή μου γίνεται μόνο για σας», έγραψε. «Πάνω απ’ όλα, αφήστε μου πάντα μια μικρή γωνιά στην καρδιά σας».
Η συγκατοίκηση υπήρξε καταστροφική. Ο Άντερσεν ήταν κοινωνικά απαίδευτος για τους βρετανικούς κύκλους και δεν κατάφερνε να κρατάει οποιοδήποτε είδος τυπικής συμπεριφοράς, απαιτώντας με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να γίνεται το επίκεντρο της προσοχής. Το πρώτο πρωινό της επίσκεψής του ανακοίνωσε πως ήταν σύνηθες στη ∆ανία οι άνδρες καλεσμένοι να ξυρίζονται από έναν εκ των υιών της οικογένειας. Σε απάντηση ο Ντίκενς τού κανόνισε καθημερινό ραντεβού με έναν τοπικό κουρέα. Ο Άντερσεν προκάλεσε επίσης βαθιά σύγχυση στην οικογένεια όταν, λαμβάνοντας μια κακή κριτική για ένα από τα βιβλία του, έπεσε μπρούμυτα στο γρασίδι και άρχισε να κλαίει απαρηγόρητος. Κατά την πρεμιέρα της παράστασης The Frozen Deep, έργου των Ντίκενς – Κόλινς με τον Ντίκενς στον πρωταγωνιστικό ρόλο και τη βασίλισσα Βικτωρία στο κοινό, ο Άντερσεν ξέσπασε δυνατά σε κλάματα και πέρασε όλο το υπόλοιπο βράδυ βουρκωμένος, γιατί στην εκδήλωση η παρουσία του δεν έγινε αρκετά αισθητή.
Στην πραγματικότητα οι δύο συγγραφείς έμοιαζαν αρκετά στον χαρακτήρα – απλώς ο Άντερσεν ήταν υπερβολικά ευαίσθητος και ο Ντίκενς μπορούσε να γίνεται εξαιρετικά δυσάρεστος. Επιπλέον, ο Άντερσεν έμεινε τρεις εβδομάδες περισσότερο από ό,τι είχε αρχικά αναφέρει. Τελικά αισθάνθηκε στον αέρα του σπιτιού την ένταση και αναχώρησε. Ο Ντίκενς υπήρξε σχετικά ευγενικός, αν και όταν ο ∆ανός συγγραφέας επέστρεψε στην πατρίδα του, έλαβε μόνο ένα τελευταίο γράμμα σε παγερό τόνο συγκατάβασης και αποχαιρετισμού.
Αναμφίβολα ο Άντερσεν δεν υπήρξε ένας εύκολος φιλοξενούμενος, αλλά έτσι ήταν ο χαρακτήρας του: βίωνε μια διαρκή κοινωνική αμηχανία, κλεισμένος στον δικό του κόσμο, ταυτιζόμενος με τους χαρακτήρες του έργου του και ίσως μεταφέροντάς τους αυτοβιογραφικά στοιχεία. Σαν το ασχημόπαπο στο ομώνυμο παραμύθι του, ένιωθε από παιδί ότι ζούσε αποξενωμένος ανάμεσα σε κύκνους. Κάποιοι εικάζουν ότι εμπνεύστηκε αυτό το παραμύθι από ένα οδυνηρό επεισόδιο στην εφηβεία του.
Σε ηλικία 14 ετών, ο Άντερσεν άφησε την Όντενσε, την πόλη όπου γεννηθηκε, και έφτασε στην Κοπεγχάγη με το όνειρο να γίνει τραγουδιστής της όπερας. Αλλά τον περιέγραψαν κοροϊδευτικά ως «κοκαλιάρη και αδέξιο, με μεγάλη μύτη, τεράστια χέρια και πόδια, και μια φτωχή, τσιριχτή φωνή». Το όνειρό του γκρεμίστηκε. Ωστόσο, αργότερα ξεπέρασε όλους εκείνους που τον κορόιδευαν και, όντας πλέον ένας διάσημος και πολυαγαπημένος συγγραφέας παραμυθιών, τελειώνει την ιστορία του Ασχημόπαπου λέγοντας: «Ποτέ δεν ονειρευόμουν ότι τόση ευτυχία ήταν δυνατή όταν ήμουν το πιο άσχημο παπί της λίμνης!».
Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν ήταν παιδί του τσαγκάρη Χανς Άντερσεν και της πλύστρας Άνε-Μαρί Αντερσντάτερ. Πήγε στο Δημοτικό Σχολείο για φτωχά παιδιά και κυρίως έμαθε γράμματα από τον πατέρα του, ο οποίος τόνωσε τις αναγνωστικές του ικανότητες, το ενδιαφέρον του για το θέατρο και τις πνευματικές του ανησυχίες. Η μητέρα του βρήκε δουλειά στο θέατρο της Όντενσε και του δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσει παραστάσεις. Όμως ο πατέρας του πέθανε πολύ νέος και η οικογένεια αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Αν και προσπάθησαν για περισσότερα, ο μικρός Χανς επέστρεψε στο σχολείο για τους φτωχούς.
Στα 14 του χρόνια αποφάσισε να αναζητήσει την τύχη του στην πρωτεύουσα ταξιδεύοντας ως λαθρεπιβάτης σε ένα ταχυδρομικό βαγόνι. Στην Κοπεγχάγη αποπειράθηκε να γίνει τραγουδιστής, χορευτής και ηθοποιός. Απέτυχε. Έλαβε την πρώτη ουσιαστική βοήθεια από τον Γιόνας Κόλιν, έναν από τους σκηνοθέτες του Βασιλικού Θεάτρου της Κοπεγχάγης, στο οποίο είχε απευθυνθεί νωρίτερα. Ο Κόλιν συγκέντρωσε χρήματα για να τον στείλει στο σχολείο, κάτι που του επέτρεψε να γίνει δεκτός στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης το 1828. Τον επόμενο χρόνο ο Άντερσεν παρήγαγε αυτό που θεωρείται το πρώτο σημαντικό λογοτεχνικό του έργο, ένα φανταστικό παραμύθι στο ύφος του Γερμανού ρομαντικού συγγραφέα E. T. A. Χόφμαν. Είχε άμεση επιτυχία. Στη συνέχεια στράφηκε στη θεατρική συγγραφή, αλλά το θέατρο δεν επρόκειτο να γίνει ο τομέας του. Για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν κυρίως μυθιστοριογράφος. Τα περισσότερα από τα μυθιστορήματά του είναι αυτοβιογραφικά και μεταξύ των γνωστότερων είναι το Improvisatoren (The Improvisatore, 1835).
Το πρώτο βιβλίο παραμυθιών του Άντερσεν περιείχε ιστορίες σαν την Πριγκίπισσα και το μπιζέλι και το 1837 ολοκληρώθηκε ο πρώτος τόμος. Ένας δεύτερος τόμος παρουσιάστηκε το 1842, και σε αυτούς προστέθηκαν νέες συλλογές, οι οποίες κυκλοφόρησαν το 1843, το 1847 και το 1852. Από το 1858 έως το 1872 έγραψε επίσης το Nye eventyr og historier (New Fairy Tales and Stories). Όλες αυτές οι συλλογές άνοιξαν νέους δρόμους τόσο στο ύφος όσο και στο περιεχόμενο μιας ιστορίας. Πραγματικά καινοτόμος στη μέθοδο αφήγησης παραμυθιών, ο Άντερσεν χρησιμοποίησε τους ιδιωματισμούς και τις κατασκευές της προφορικής γλώσσας, σπάζοντας έτσι τη λόγια λογοτεχνική παράδοση. Και ενώ πολλά παραμύθια βασίζονται σε παλιές λαϊκές ιστορίες, μόνο 12 από τα 156 παραμύθια του Άντερσεν είναι εμπνευσμένα από προϋπάρχον υλικό. Όλα τα υπόλοιπα ήταν πρωτότυπα έργα.
Οι ιστορίες του Άντερσεν υπήρξαν εξαρχής τόσο δημοφιλείς επειδή δεν προορίζονταν μόνο για παιδιά, αλλά και για ενήλικες.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1830, ο συγγραφέας άρχισε να λαμβάνει μια κρατική επιδότηση, η οποία του πρόσφερε, επιτέλους, μια οικονομική σταθερότητα. Περίπου την ίδια εποχή, τα παραμύθια του αποκτούσαν σταδιακά μεγάλη δημοτικότητα στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γερμανία. Από το 1831 έως το 1873 ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη, τη Μικρά Ασία και την Αφρική, και οι εντυπώσεις του καταγράφηκαν σε πολλά ταξιδιωτικά βιβλία. Ένα από αυτά αφορά και την Ελλάδα, την οποία επισκέφθηκε το 1841. Ο Άντερσεν δεν πετούσε ποτέ τίποτε από τις σημειώσεις, τα προσχέδια, την αλληλογραφία, τα ημερολόγιά του –ταξιδιωτικά και μη–, με αποτέλεσμα να διατηρείται πλήρες το αρχείο της ζωής και του έργου του. ∆εν παντρεύτηκε ποτέ. Πέθανε στις 4 Αυγούστου 1875, μετά από μακρά περίοδο ασθένειας. Στην πορεία των χρόνων έγινε γνωστός ως ο «πατέρας του σύγχρονου παραμυθιού». Μερικοί πιστεύουν ότι οι ιστορίες του Άντερσεν υπήρξαν εξαρχής τόσο δημοφιλείς επειδή δεν προορίζονταν μόνο για παιδιά, αλλά και για ενήλικες. Παρόλο που είναι απλές και γοητευτικές, οι περισσότερες διαθέτουν επίσης ηθικά διδάγματα. Κάποιες από τις πιο δημοφιλείς, όπως Η μικρή γοργόνα, Τα καινούργια ρούχα του αυτοκράτορα, Το ασχημόπαπο, Η πριγκίπισσα και το μπιζέλι, Η βασίλισσα του χιονιού, Το αηδόνι του αυτοκράτορα, Ο μολυβένιος στρατιώτης, εξακολουθούν να διασκευάζονται για τη θεατρική σκηνή, τη μικρή και τη μεγάλη οθόνη. Τα τελευταία εκατό χρόνια, τα παραμύθια του Άντερσεν έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 150 γλώσσες.
Μάρω Βασιλειάδου, πολιτιστική συντάκτρια της Καθημερινής
Συνάντησα έναν αριθμό φιλικών, καλόκαρδων ανδρών, που εκτιμούσαν το καλό που είχα μέσα μου […] και μου επέτρεψαν να συμμετάσχω στην ευτυχία των πολυτελών καλοκαιρινών κατοικιών τους […]. Εκεί […] έγραψα τα περισσότερα παραμύθια μου. Στις όχθες ήσυχων λιμνών, ανάμεσα στα δάση, στα καταπράσινα λιβάδια, όπου […] δεν άκουσα τίποτα για πολιτική, τίποτα για πολέμους. Δεν άκουσα κανέναν να εξασκείται στη φρασεολογία του Χέγκελ. Η φύση, που ήταν γύρω μου και μέσα μου, μου κήρυξε το κάλεσμά μου.
Χανς Κρίστιαν Άντερσεν
Ο μεγάλος Δανός συγγραφεύς
Η ∆ανία, και μαζί της και όλος ο πολιτισμένος κόσμος, εορτάζει τας ημέρας αυτάς την εκατοστήν πεντηκοστήν επέτειον της γεννήσεως του Χανς Άντερσεν. Εγέννησε και άλλους σπουδαίους και διασήμους συγγραφείς η ∆ανία: τον φιλόσοφον Κίρκεγκααρτ, πατέρα του υπαρξισμού, τον μυθιστοριογράφον Γιάκοψεν, που τόσο τον ηγάπα ο Ρίλκε, τον παγκοσμίου φήμης κριτικόν Μπραντές.
Ούτε αυτοί όμως ούτε κανείς άλλος ∆ανός συγγραφεύς υπήρξαν τόσον δημοφιλείς και ανεγνώσθησαν από τόσον ευρύ διεθνές αναγνωστικόν κοινόν, όσον ο Άντερσεν. Το διεθνές αυτό κοινόν αποτελείται ιδίως από παιδιά και εφήβους, που διαβάζουν απλήστως τα παραμύθια του Άντερσεν, ο Άντερσεν όμως έγραψε και ποιήματα και διηγήματα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις και δράματα, που αποτελούν εντρύφημα διά κάθε αναγνώστη με την φιλοσοφικήν των χροιάν, με την ειρωνείαν των, με την ποίησιν και την αφηγηματικήν χάριν των, ημπορούν να σαγηνεύσουν και τα παραμύθια του Άντερσεν κάθε αναγνώστην.
Πλήρη στερήσεων και δοκιμασιών υπήρξαν τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια του Άντερσεν, όπως και του Ντίκενς, με τον οποίον τον συνέδεε φιλία, και τόσων άλλων συγγραφέων και καλλιτεχνών. Εις την μικράν πόλιν Όδενσε, της νήσου Φύεν, όπου εγεννήθη την 2αν Απριλίου του 1805, χάνει πολύ γρήγορα τον πατέρα του, έναν άνθρωπον με ποιητικόν πνεύμα και ονειροπόλον, που μετήρχετο το επάγγελμα του σανδαλοποιού, και μόνη προστάτις του απομένει η τέχνη του που μετέρχεται. Ωσάν τον ιδικόν μας τον Βιζυηνόν, εισάγεται εις ραφείον διά να εργασθή, έπειτα εις άλλα εργαστήρια, η εντονωτάτη όμως κλίσις του προς τα γράμματα δεν του επιτρέπει να συνεχίση την μαθητείαν του. Κατατρώγει τα βιβλία, κατέχεται από πάθος πραγματικόν διά το θέατρον, γράφει στίχους.
∆εκατεσσάρων ετών πηγαίνει εις την Κοπεγχάγην προς αναζήτησιν επαγγέλματος ανταποκρινομένου εις τας κλίσεις του. Έχει ωραίαν φωνήν και αρχίζει να την γυμνάζη, έπειτα όμως από μία ασθένεια την χάνει. ∆εν χάνει όμως και την πεποίθησίν του εις την αξίαν του και εις την τελικήν επιτυχίαν. Όπως το άσχημο παπάκι, γίνεται εις το τέλος ένας ωραίος κύκνος, διότι είχε γεννηθή από αυγό κύκνου, έτσι και ο άνθρωπος ο προικισμένος με ιδιοφυΐαν δεν είναι δυνατόν να μη θριαμβεύση εις το τέλος.
Η μοναξιά, η πείνα, αι απογοητεύσεις, δεν απελπίζουν τον Άντερσεν. Πιστεύει εις την ζωήν, που είναι, καθώς έλεγε το 1867, ένδοξος και πολυτιμημένος, το ωραιότερο παραμύθι, πιστεύει εις τον Θεόν, που «μόνον εις αυτόν ανήκουν η δύναμις και η δόξα», πιστεύει εις την ποίησιν. Η ποίησις τον παρηγορεί δι’ όλας του τας πικρίας και αυτή πρώτη τον αμείβει διά τους κόπους του. Πράγματι, ένα ποίημά του, «Το θνήσκον παιδίον», τον κάμνει γνωστόν.
Συμπληρώνει τας γυμνασιακάς του σπουδάς και κατόπιν μεγάλος, 23 ετών, εγγράφεται εις το Πανεπιστήμιον της Κοπεγχάγης. Συγχρόνως όμως συνεχίζει και την λογοτεχνικήν του εργασίαν. Εκδίδει το «Πεζοπορία εις Αμάκ», έπειτα την πρώτη του ποιητικήν συλλογήν, που σημειώνει λαμπράν επιτυχίαν, το «Φαντασιογραφίαι και Σκιαγραφίαι», που τον επιβάλλουν οριστικώς εις την πατρίδα του. Χάρις εις μίαν βασιλικήν επιχορήγησιν, επισκέπτεται διαφόρους ευρωπαϊκάς χώρας, έπειτα ταξιδεύει εις την Ανατολήν και αργότερα κάμνει και νέα ταξίδια εις την ηπειρωτικήν Ευρώπην, εις την Αγγλίαν και την Σουηδίαν, τιμώμενος παντού, φιλοξενούμενος από βασιλείς και ηγεμόνας, γνωρίζων τους διασήμους άνδρας και συγγραφείς της εποχής του, που φροντίζουν και διά την μετάφρασιν των έργων του.
Το 1835 εδημοσίευσε ο Άντερσεν ένα μυθιστόρημα, τον «Αυτοσχεδιαστήν», εμπνευσμένο από την διαμονήν του εις την Ιταλία. Το βιβλίον αυτό είναι μια ποιητική και ζωηροτάτη περιγραφή της ιταλικής φύσεως και ζωής.
Εις άλλα βιβλία του, μεταγενέστερα, το «Βιβλίον εικόνων χωρίς εικόνας» δημοσιευθέν το 1840, και εις το «Η αγορά του ποιητού», περιέγραψεν ο Άντερσεν, με ακόμη γλαφυρότερον και ποιητικώτερον τρόπον, τας εντυπώσεις του από τα ταξίδια του εις την Ανατολήν.
Αλλά το είδος, εις το οποίον κατ’ εξοχήν διέπρεψεν ο Άντερσεν και το οποίον του προσεπόρισε δόξαν αθάνατον είναι τα παραμύθια του. Ήρχισε να τα γράφη το 1835 και τα εδημοσίευσε το 1842 εις τρεις τόμους. Τα παραμύθια αυτά είναι καμωμένα με ό,τι ευγενέστερον είχεν η ψυχή του Άντερσεν, με το καλύτερον μέρος της ευαισθησίας και της φαντασίας του, με αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας και με όλην την άλλην πείραν και τα επεισόδια που είχαν αποθηκευθή μέσα του και τα είχε διατηρήσει ζωηρότερα η μνήμη του. Ο Άντερσεν δεν αφηγείται μόνο θαυμάσια. Είναι και ένας υπέροχος εμψυχωτής προσώπων και πραγμάτων. Όχι μόνον τα ζώα και τα φυτά, αλλά και τα άψυχα ακόμη παίρνουν ζωήν και χαρακτήρα εις τα παραμύθια του, δίπλα εις τα πρόσωπα, και εξαίρονται τα ιδανικά διά τα οποία αξίζει να αγωνιζώμεθα και σατυρίζονται τα ανθρώπινα ελαττώματα και αι αδυναμίαι.
Μεγάλη επίσης αρετή των παραμυθιών αυτών είναι και η αγάπη προς όλα τα πράγματα του κόσμου και τα πλέον ταπεινά, η οποία φανερώνεται παντού, και η αξία που ευρίσκει ο συγγραφεύς εις όλα τα δημιουργήματα και τα πλέον ευτελή, και εις την λαμπρότητα, που ημπορούν να περικλείουν.
Τα έργα του Άντερσεν και ιδίως τα παραμύθια του, μετεφράσθησαν εις περισσοτέρας ξένας γλώσσας παρ’ όσον τα έργα οιουδήποτε άλλου συγγραφέως. Το 1875, έτος του θανάτου του, οι θαυμασταί του του προσέφεραν ως δώρον διά την εβδομηκοστήν επέτειον της γεννήσεώς του, την «Ιστορίαν μιας Μητέρας» μεταφρασμένην εις 15 γλώσσας και ολίγον αργότερον την «Νέαν φορεσιά του Αυτοκράτορος», μεταφρασμένην εις 25 γλώσσας. Εις την ελληνικήν έγιναν, και παλαιότερα και κατά τα τελευταία έτη, διάφοροι μεταφράσεις έργων του Άντερσεν, ιδίως δε των παραμυθιών του.
Η Καθημερινή, 30 Μαρτίου 1955
«Το παπί που έγινε πανέμορφος κύκνος»
Συμπληρώνονται 190 χρόνια από την ημέρα που γεννήθηκε ο διάσημος ∆ανός συγγραφέας Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Το γνωστό παραμύθι είναι η αυτοβιογραφία του.
Σε ένα από τα πιο γνωστά παραμύθια του, ο διάσημος ∆ανός συγγραφέας Χανς Κρίστιαν Άντερσεν διηγείται την ιστορία μιας μικρής πάπιας, αδέξιας, δειλής και άσχημης, που είχε γίνει ο περίγελος των πουλιών της περιοχής. Το ασχημόπαπο αναγκάζεται να φύγει μακριά και μετά πολλές περιπέτειες φτάνει σε μια λίμνη όπου τρεις ωραίοι κύκνοι κολυμπούσαν με μεγαλοπρέπεια. Σκέφτεται πως και αυτοί μόλις το δουν θα το περιφρονήσουν και λυπημένο χαμηλώνει το κεφάλι του. Αλλά καθώς σκύβει, βλέπει μέσα στο νερό να καθρεφτίζεται ο εαυτός του. Τα χρόνια είχαν περάσει και το άσχημο παπί είχε γίνει ένας πανέμορφος κύκνος.
«Είναι αδιάφορο αν γεννήθηκε κανείς στη φωλιά πάπιας», λέει ο Άντερσεν, «αρκεί να βγει από αυγό κύκνου. Το «ασχημόπαπο», συνεχίζει ο μεγάλος δάσκαλος του παραμυθιού, «αισθάνεται βαθιά μέσα στην ψυχή του την ευτυχία του, όταν συλλογίζεται πόσο το περιφρονούσαν και το πείραζαν όλοι ως τότε. Τώρα ακούει να του λένε ότι είναι ωραίο, το ωραιότερο από όλα τα άλλα πουλιά. Τώρα, ακόμα και τα δέντρα ρίχνουν τα κλαδιά τους στο νερό για να το βλέπουν, ενώ οι τρεις μεγάλοι κύκνοι κολυμπούν γύρω του, το θαυμάζουν και το χαϊδεύουν με τις μύτες τους».
Η ιστορία αυτή του ασχημόπαπου είναι ένα είδος αυτοβιογραφίας του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Παιδί καχεκτικό, δειλό και ονειροπόλο, έγινε γρήγορα ο στόχος των συνομηλίκων του. Πικραμένος, θα αφήσει και αυτός τον τόπο του, για να φτάσει μετά από πολλές ταλαιπωρίες στη δική του «λίμνη». Εκεί θα συναντήσει τους τρεις ωραίους κύκνους, που δεν ήταν άλλοι παρά οι τρεις μεγάλοι της τότε λογοτεχνικής Ευρώπης, ο Αλφόνσος Λαμαρτίνος, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ και ο Βίκτορ Ουγκό, οι οποίοι θα ενδιαφερθούν και θα αναγνωρίσουν το πολύπλευρο συγγραφικό του έργο.
Γιος μπαλωματή
Ο Άντερσεν γεννήθηκε πριν από 190 χρόνια, στις 2 Απριλίου του 1805, στην πόλη Όντενσε που βρίσκεται πάνω στο νησί Φιν της ∆ανίας. Ο πατέρας του, ένας φτωχός μπαλωματής, του διάβαζε τα βράδια, με τα λίγα γράμματα που ήξερε, διάφορες ιστορίες και παραμύθια. Αυτά τα παραμύθια, ο μικρός ονειροπόλος τα ξανάπλαθε στο μυαλό του, όταν περπάταγε με κλειστά τα μάτια στα καταπράσινα λιβάδια και στις χρυσές πεδιάδες του Φιν.
Η μητέρα του, για να βοηθάει στα έξοδα του σπιτιού, έκανε την πλύστρα. Μια από τις μοναδικές χαρές του Χανς Κρίστιαν ήταν να ξαπλώνει δίπλα στο ποτάμι, κάτω από τις φραγκοσταφυλιές του σπιτιού του όταν η μητέρα του άπλωνε τα ρούχα για να στεγνώσουν. Καθόταν εκεί για ώρες και θαύμαζε τα ωραία χρώματα που οι ακτίνες του ηλίου έριχναν πάνω στα φυλλώματα των δέντρων, καθώς και τα παιχνίδια που έκαναν στα απλωμένα ρούχα οι ανταύγειες του τρεχούμενου νερού.
Συχνά πήγαινε να δει τη γιαγιά του που δούλευε επιστάτρια σε ένα φρενοκομείο. Οι τρελοί όμως του προξενούσαν τρόμο. Ίσως αυτές οι τακτικές επισκέψεις να ενίσχυσαν ακόμα περισσότερο την έμφυτη δειλία του. Ωστόσο, αυτό το παράξενο αγόρι με το άχαρο πρόσωπο και τα μεγάλα μάτια, βασισμένο στις υποκριτικές του ικανότητες και στην ωραία του φωνή, πίστευε πάντα πως θα γινόταν διάσημος. Άλλωστε, μια γριά τσιγγάνα του το είχε πει: «Κάποτε η Όντενσε θα φωταγωγηθεί για σένα…».
∆ιψασμένος για μάθηση, διάβαζε με απληστία όσα βιβλία μπορούσε να δανειστεί και αποστήθιζε με ευκολία ρόλους από θεατρικά έργα. Το όνειρό του ήταν να πάει στην Κοπεγχάγη και να γίνει ηθοποιός.
Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του το ’ριξε στο ποτό και το χειρότερο ξαναπαντρεύτηκε. Τώρα πια τίποτα δεν τον κρατάει στην Όντενσε. Παίρνει τα 33 φράγκα που είχε κερδίσει δουλεύοντας σαν μαθητευόμενος σε ραφτάδικο και φεύγει για την πρωτεύουσα.
Στην Κοπεγχάγη
Ο μικρός Χανς φτάνει στην Κοπεγχάγη στις 5 Σεπτεμβρίου 1819 με μοναδικό εφόδιο ένα συστατικό γράμμα που του έδωσε ένας συγχωριανός του για μια γνωστή χορεύτρια της εποχής, τη Σαλ. Πριν χτυπήσει την πόρτα της γονάτισε στα σκαλιά και προσευχήθηκε στο Θεό για να τον βοηθήσει. Αλλά για κακή του τύχη, ανέβαινε εκείνη τη στιγμή η υπηρέτρια η οποία βλέποντας το γονατιστό παιδί με το αλλόκοτο χωριάτικο ντύσιμο το πέρασε για ζητιανάκι και του έδωσε νόμισμα.
Έπειτα από την αποτυχία στο σπίτι της Σαλ, κατάφερε να πιάσει δουλειά σαν παραγιός σε ένα ξυλουργείο. Όταν δεν δούλευε, έγραφε στίχους και τους διάβαζε στους άλλους εργάτες, που εντυπωσιασμένοι τον παρότρυναν να γραφτεί στη θεατρική σχολή. Εκεί όμως μόλις τον είδαν, του είπαν πως έτσι αδύνατος που ήταν δεν έκανε ούτε για χειρωνακτική εργασία.
Ωστόσο, ο ονειροπόλος Άντερσεν δεν έχασε το θάρρος του. Σε λίγες μέρες παρουσιάζεται στο Ωδείο και ζητάει να περάσει από ακρόαση στο τραγούδι. Ο διευθυντής, κάποιος Ιταλός Σιμπόνι, χωρίς να τον ακούσει του είπε να πάει το βράδυ στο σπίτι του που θα έδινε ένα γεύμα σε κάτι φίλους. Ήταν βέβαιος πως οι καλεσμένοι πολύ θα διασκέδαζαν με το δεκατετράχρονο χωριατόπαιδο. Γρήγορα όμως έπεσε έξω στις προβλέψεις του. Ο μικρός Χανς με την κρυστάλλινη φωνή του και τους θαυμάσιους στίχους που απάγγειλε έκανε όλους να τα χάσουν. Η κυρία Σιμπόνι μάλιστα ανέλαβε να του παραδίδει μαθήματα.
Ρίχνεται με πάθος στη μελέτη μα θα σταθεί άτυχος. Αρρωσταίνει και χάνει τη φωνή του. Στην αρχή απελπίζεται, όμως σύντομα παίρνει μια νέα απόφαση, να εκμεταλλευτεί το συγγραφικό του ταλέντο. Γράφει δοκίμια και ποιήματα που προκαλούν το ενδιαφέρον του πλούσιου βασιλικού συμβούλου Γιόνας Κόλιν, ο οποίος εξασφαλίζει μία υποτροφία για να ολοκληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές.
Το 1828 περνάει στις εισαγωγικές του Πανεπιστημίου και γράφεται στη σχολή της φιλοσοφίας και φιλολογίας. Από τότε αρχίζει να δημοσιεύει συστηματικά στίχους και πρωτόλεια που θα τον επιβάλουν μα και θα του δημιουργήσουν τις πρώτες εχθρότητες.
Μολονότι οι συμπατριώτες του λογοτέχνες τον δέχτηκαν σαν αυτοδίδακτο φαινόμενο, όταν γίνεται ευρύτερη η αναγνώρισή του τον πολεμούν.
Άτυχος στον έρωτα
Στις στενές προσωπικές του σχέσεις, ο Άντερσεν υπήρξε άτυχος. Για πρώτη φορά ερωτεύτηκε στα 25 του χρόνια τη Ρίμποργκ Βότι. Η δεύτερη αγάπη του ήταν η κόρη του ευεργέτη του, η ξανθογάλανη Λουίζα Κόλιν, που τον άφησε ωστόσο για ένα νεαρό δικηγόρο.
Το 1843 ερωτεύεται την περίφημη Σουηδέζα τραγουδίστρια Πένι Λιντ, γνωστή ως το «αηδόνι της Σουηδίας». Όμως η διάσημη υψίφωνος παντρεύεται τον καθηγητή της Βασιλικής Μουσικής Ακαδημίας της Αγγλίας, Γκόλντσμιθ και φεύγει στο Λονδίνο. Πικραμένος ο Άντερσεν γράφει το πασίγνωστο παραμύθι του «Το αηδόνι» για να τονίσει την αδιαφορία που δείχνουν οι άνθρωποι για κάθε τι το αγνό και γνήσιο. Ύστερα αποφασίζει να ζήσει για πάντα στη μοναξιά του.
Το ταξίδι του στην Ελλάδα
Ο Άντερσεν που από πολύ νωρίς είχε αρχίσει να γράφει ποιήματα, δεν άργησε να γίνει ευρύτερα γνωστός στην πατρίδα του σαν αξιόλογος ποιητής. Η επιβράβευσή του ήταν μια βασιλική επιχορήγηση για να γνωρίσει τις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Ξεκίνησε το 1830 και αφού επισκέφτηκε τη Γερμανία, την Ελβετία και τη Γαλλία, για αρκετό διάστημα έμεινε στην Ιταλία που την αγάπησε σαν δεύτερη πατρίδα του. Χάρη σ’ αυτά τα ταξίδια γνωρίζει τόπους και ανθρώπους που θα του γεμίσουν τα παραμύθια με μορφές και σύμβολα πανανθρώπινης σημασίας.
Το 1841 επισκέφτηκε την Ελλάδα και την Κωνσταντινούπολη. Στο ταξιδιωτικό του έργο «Το παζάρι ενός ποιητή» περιγράφει τις εντυπώσεις του από αυτά τα ταξίδια, ενώ στο μυθιστόρημά του «Αδελφοποιοί» κάνει αναφορές στα ελληνικά ήθη και έθιμα.
∆ύο χρόνια αργότερα θα συναντήσει στη Γαλλία μεγάλες προσωπικότητες που θα ενδιαφερθούν για το έργο του και θα το διαδώσουν στην πατρίδα τους, όπως ο Λαμαρτίνος, ο Μπαλζάκ, ο πατέρας ∆ουμάς και ακόμα ο Ουγκό, ο Αλφέ ντε Βινί κ.α.
Σε λίγο έρχεται η αναγνώριση από την Ολλανδία, τη Σουηδία, την Ιαπωνία, την Πορτογαλία, τον Καναδά, τις Ηνωμένες Πολιτείες και από άλλες χώρες.
Παρά την πλούσια λογοτεχνική του παραγωγή, ποίηση, θέατρο, δοκίμια, μυθιστορήματα ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ο Άντερσεν οφείλει την τεράστια φήμη του στα παραμύθια του που φτάνουν τα 168. Ο πρώτος τόμος δημοσιεύτηκε το 1835 και περιείχε τις ιστορίες: «Ο ευέξαπτος», «Ο μικρός και ο μεγάλος Κλάους», «Η πριγκίπισσα και το μπιζέλι» και «Τα λουλούδια της μικρής Ίντα», που μεταφράστηκαν σε 100 γλώσσες και έγιναν τα αγαπημένα αναγνώσματα των παιδιών όλου του κόσμου.
Τα παραμύθια του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν χαρακτηρίζονται περισσότερο από ένα ηθικό ρεαλισμό παρά από την ανάγκη εκπλήρωσης μιας επιθυμίας. Οι κακοί δεν είναι οι δράκοι και οι μάγισσες των λαϊκών μυθιστοριών αλλά εκφραστές ανθρωπίνων αδυναμιών όπως της ματαιοδοξίας, του σνομπισμού ή της εγωιστικής αδιαφορίας. Καταπιεσμένος κοινωνικά και προσωπικά ο προικισμένος συγγραφέας αφομοίωσε γόνιμα τα αισθητικά ρεύματα της εποχής του και δημιούργησε το δικό του παραμύθι που οι διαστάσεις του ξεπερνούν το θρύλο και την παράδοση.
Κατόρθωσε να δίνει στην κάθε ιστορία του αμεσότητα μπαίνοντας βαθιά στο μικρόκοσμο του παιδιού, στις ανησυχίες του, στις μικρές δυστυχίες του, στην ανάγκη του για χαρά, αγάπη και παραδοχή.
Ανάμεσα στα παραμύθια του που θεωρούνται κλασικά στην παγκόσμια παιδική λογοτεχνία είναι: «Τα καινούργια ρούχα του αυτοκράτορα», «Τα κόκκινα παπούτσια», «Η βασίλισσα του χιονιού», «Το ασχημόπαπο», «Το μικρό έλατο», «Το αηδόνι», και «Το μολυβένιο στρατιωτάκι».
Στα τελευταία χρόνια της ζωής του πήρε πολλές τιμητικές διακρίσεις τόσο στην πατρίδα του όσο και στο εξωτερικό. Η χώρα του καθιέρωσε το διεθνές «Βραβείο Άντερσεν» που απονέμεται κάθε χρόνο στο συγγραφέα του καλύτερου παιδικού έργου. Τα παραμύθια του αποτελούν τη σημαντικότερη προσφορά της ∆ανίας στη διεθνή λογοτεχνία, μεταφράστηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα στην Ελλάδα και δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες ή αποτέλεσαν αυτοτελείς εκδόσεις.
Τη νύκτα της 4ης προς 5η Αυγούστου 1875 πεθαίνει στο σπίτι του στενού του φίλου Μελχιόρ.
Όλοι οι ∆ανοί, από το βασιλιά ως τον τελευταίο πολίτη, έκλαψαν τον άνθρωπο που γαλούχησε γενιές με τα παραμύθια του, μεταλαμπαδεύοντας την αγνότητά του, τον ρομαντισμό του, την ειρωνεία του για τους δυνατούς, την πίστη του στους απλούς ανθρώπους, το όραμά του για την τεχνολογία του αιώνα που ερχόταν, μα πάνω από όλα τη σταθερή αφοσίωση στις αναλλοίωτες αξίες που συνθέτουν την ομορφιά της ζωής.
Άκης Λυμπούρης, Η Καθημερινή, 2 Απριλίου 1995
Η σκοτεινή πλευρά του παραμυθά Χανς Κρίστιαν Άντερσεν
Το φαινόμενο Χάρι Πότερ μετά τον Τόλκιν, δίνει αφορμή για πολλές σκέψεις. Φαίνεται ότι η δίψα για παραμύθια και αλληγορίες και για την τιθάσευση του υπερφυσικού, είναι γενική στον άνθρωπο. Είναι χαραγμένη στα μυστικά βιώματα της παιδικής ηλικίας, που επιβιώνουν σε ώριμους άνδρες και γυναίκες. Τα παραμύθια είναι η γέφυρα που ενώνει χώρο και χρόνο, πολιτισμούς και γλώσσες. Οι Αργοναύτες γίνονται διαγαλαξιακοί πολεμιστές. Η Σταχτοπούτα υπάρχει σε πιο σκοτεινή εκδοχή στο μύθο των τριών θυγατέρων του Βασιλιά Ληρ. Οι Χίλιες και Μια Νύχτες μάς οδηγούν πίσω στους Άθλους του Ηρακλή.
Η μαγεία των παραμυθιών
Ο σουρεαλισμός και η επιστημονική φαντασία έχουν την καταγωγή τους στο φανταστικό στοιχείο, παρηγορητικό ή απειλητικό, των παραμυθιών. Σειρήνες και Γοργόνες τραγουδάνε στις πλατιές θάλασσες των ονείρων μας που δεν είναι παρά ταξίδια, από τον Όμηρο μέχρι τον Γουόλκοτ.
Αυτή η παγκοσμιότητα των παραμυθιών, η γοητευτική ανάμειξη παιδικότητας και βάθους, γέλιου και απόγνωσης, προβλημάτιζε πάντα τους ψυχολόγους. Ο Φρόιντ απέδωσε τη μαγεία των παραμυθιών στα απωθημένα παιδικά τραύματα και τη γέννηση της σεξουαλικότητας. Ο Γιουνγκ πήγε βαθύτερα και μέσα στην παγκοσμιότητά τους και την ανάμνηση που ανακινούν βαθιά μέσα μας, αναζήτησε αρχέτυπα της ανθρώπινης ψυχής και αφηγηματικά σχήματα, τα οποία ανήκουν στο συλλογικό ασυνείδητο. Το παραμύθι είναι το μοναδικό νοητικό σχήμα που με τη μεταμόρφωση της ωραίας σε τέρας, του φτωχού σε πρίγκιπα, μας πάει πίσω στα αρχέτυπα της ανθρώπινης ψυχής.
Ο μεγαλύτερος όγκος των παραμυθιών της ανθρωπότητας είναι ανώνυμος. Προέρχεται από διάφορες πηγές και αιτίες, από ονειροφαντασίες και μεταφορές όπου ο δημιουργός είναι αδύνατον να εντοπισθεί. Τα ξωτικά και τ’ αερικά, τα ζώα με ανθρώπινη μιλιά, οι μάγισσες, τα χαμένα παιδιά και τα ορφανά, με τα οποία είναι γεμάτα τα παραμύθια και των πιο πρώιμων πολιτισμών, ήρθαν πολύ αργότερα. Προηγήθηκαν χιλιάδες χρόνια όπου στα παραμύθια κυριαρχούσαν σκιώδη όντα, στα οποία ο άνθρωπος προσπαθούσε να εμφυσήσει ψυχή. Ο σύγχρονος παραμυθάς, ο επώνυμος, όσο επινοητικός και αν είναι, αναγκαστικά θα αντλήσει από αυτό το κοινό απόθεμα. «Η Μάνα μου η Χήνα» του Σαρλ Περό ή «Ο Παπουτσωμένος Γάτος» αντλούν από ένα βαθύτερο υπόστρωμα λαϊκών παραμυθιών.
Οι αδελφοί Γκριμ ήταν συλλέκτες γερμανικού λαογραφικού υλικού και λαϊκών παραμυθιών, άλλοτε χαρούμενων κι άλλοτε θλιβερών, που είχαν μεταδοθεί από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά. Η «εφεύρεση» νέων θεμελιακών μοτίβων, που θα γίνουν μέρος της συλλογικής μας μνήμης, είναι κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Όπως υπογραμμίζει η Τζάκι Βούλσλαγκερ στη διεισδυτική της βιογραφία, πολλά στοιχεία από την άθλια ζωή του Άντερσεν βρήκαν την έκφρασή τους στις γεμάτες έμπνευση ονειροφαντασίες του.
Μεταξύ 1820-1822, «το άσχημο παπί», κυκλοφορούσε στην Κοπεγχάγη πεινασμένος, ψάχνοντας για δουλειά ως θεατρικός συγγραφέας ή ηθοποιός. Το μόνο ελπιδοφόρο μήνυμα στην περίπτωσή του ήταν η ικανότητα που είχε να δημιουργεί φίλους και το ότι μερικές φορές είχε τύχη. Γύρω στα 1835, αστραπιαία σχεδόν, έγινε διάσημος, με τη δημοσίευση των πρώτων αριστουργηματικών παραμυθιών του. Σύντομα μιλούσε γι’ αυτόν ολόκληρη η Ευρώπη, του απενεμήθη ετήσια βασιλική χορηγία και πλούσιοι φίλοι και πάτρονες ήσαν μαζί του ιδιαίτερα γενναιόδωροι.
Αλλά τίποτα δεν μπορούσε να σβήσει τα τραύματα και τις ταπεινώσεις της παιδικής του ηλικίας (η θεία του διηύθυνε ένα μπορντέλο) και την απογοήτευσή του για την αποτυχία των «σοβαρών» μυθιστορημάτων του. Μόνον ένας μετρ της οδύνης θα μπορούσε να γράψει έτσι για τα κρυφά βάσανα της «Μικρής Γοργόνας».
Οι ερωτικές του εμπειρίες
Η Βουλσλάγκερ κάνει κάτι που κανείς από τους βιογράφους του Χανς-Κρίστιαν Αντερσεν δεν έχει κάνει προηγουμένως: θίγει το σκοτεινό θέμα της σεξουαλικότητάς του. Το κάνει με διακριτικότητα και χωρίς να υποκύπτει σε ψυχαναλυτικές ευκολίες. Η γοητεία που ασκούσαν στον Άντερσεν οι γυναίκες, ειδικά η μεγάλη τραγουδίστρια Τζέρι Λίντεν, δεν είναι μυστικό.
Αλλά δεν είναι βέβαιο ότι είχε ερωτικές εμπειρίες με το άλλο φύλο, ακόμη και αργότερα όταν επισκεπτόταν τα μπορντέλα. Αντίθετα είναι σαφής η ερωτική έλξη που αισθάνεται για τους άνδρες, μεταξύ αυτών και έναν πρίγκιπα του γερμανικού αυτοκρατορικού οίκου, παρά το αρνητικό κοινωνικό κλίμα της εποχής. Αλλά δεν υπάρχουν αποδείξεις για μεγαλύτερη οικειότητα. Μόνο η έκφραση με ρητορικό τρόπο μιας οδυνηρής ανάγκης.
Ίσως η έμμονη ιδέα του με τα ταξίδια και οι αλλαγές κατοικίας στην Κοπεγχάγη να αποτελούσαν υποκατάστατο της ερωτικής πληρότητας. Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, ο Άντερσεν ταξίδευε συνέχεια, συχνά κάτω από δύσκολες συνθήκες. Στην Αγγλία, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό, έμεινε πάρα πολύ καιρό ως φιλοξενούμενος του Τσαρλς Ντίκενς στο σπίτι του. Ο τρόπος με τον οποίο η Τζάκι Βούλσλαγκερ περιγράφει τη συνάντηση αυτών των δύο βιρτουόζων της παιδικής ηλικίας, είναι απολαυστικός.
Με το παλιό, κλασικό στιλ
Παρά την κακή του υγεία, ο Άντερσεν συνέχισε τα ταξίδια του στο εσωτερικό της ∆ανίας και την Ευρώπη μέχρι το θάνατό του, τον Αύγουστο του 1875. Ίσως θα επιθυμούσε κανείς μια ουσιαστικότερη ματιά στην εξαιρετικά περίπλοκη σχέση Κίρκεγκορ και Άντερσεν.
Πάντως το βιβλίο δεν προσφέρει μια εις βάθος ανάλυση των στιλιστικών και ψυχολογικών μέσων, με τα οποία ο παραμυθάς μεταλλάσσει ένα περιορισμένο γεγονός σε ένα παγκόσμιο deja-vu και μια επιστροφή στα αρχέτυπα για τους μεγάλους και τους μικρούς όλου του κόσμου. Η Βούλσλαγκερ αγνοεί το επιτηδευμένο ιδίωμα της αποδόμησης ή του μεταμοντερνισμού. Η δουλειά της είναι παλαιού στιλ και εκπέμπει μία λάμψη κλασικότητας.
Η Καθημερινή, 3 ∆εκεμβρίου 2000
