Λόγω του κεντρικού ρόλου που είχε στην έναρξη της Επανάστασης του 1821, ως επικεφαλής της Φιλικής Εταιρείας και της επανάστασης στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (1792-1828), οι επιδιώξεις και οι ενέργειές του συζητήθηκαν αρκετά, ενώ οι απόψεις που διατυπώθηκαν ήταν συχνά αποκλίνουσες ή και αντίθετες. Αναζητώντας τεκμήρια και απαντήσεις, ο Γεώργιος Λάιος ερεύνησε τα Κρατικά Αρχεία της Βιέννης και το 1955 έφερε στο φως σημαντικά ιστορικά ντοκουμέντα. Ορισμένα από αυτά δημοσιεύτηκαν στην «Κ» τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1955.
Το πρώτο κείμενο που δημοσιεύτηκε ήταν μια άγνωστη μέχρι τότε προκήρυξη την οποία απηύθυνε ο Υψηλάντης προς τους κατοίκους της Βλαχίας, στις 10 Απριλίου 1821, στην οποία εκθέτει τα πολιτικά του πιστεύω. «Το σημαντικό αυτό δοκουμέντο», γράφει ο Λάιος, «φανερώνει τα συνταγματικά και φιλελεύθερα φρονήματα, που μπορούσε να περιμένει κανείς από έναν προοδευτικό Έλληνα της εποχής, όχι όμως από έναν πρίγκιπα Φαναριώτη». Η αλληλογραφία του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ενόσω ήταν φυλακισμένος, κατά τον Λάιο, αποκαλύπτει την «άκαμπτη πίστη του στον αγώνα του Έθνους», αλλά επιβεβαιώνει και κάτι άλλο: «ότι ο Υψηλάντης ήταν ρομαντική ιδιοσυγκρασία».
Στην αλληλογραφία περιλαμβάνεται και επιστολή του Δημήτριου Υψηλάντη προς τη μητέρα τους, από την Τρίπολη, σε μια στιγμή που είχε ξεσπάσει ο εμφύλιος μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων.
Άγνωστος προκήρυξις του Υψηλάντου
Διάφοροι λόγοι εκοινοποιήθησαν μέχρι της σήμερον αποβλέποντες εις το να με παραστήσωσι με τα πλέον ζοφερά χρώματα της ιδιωφελείας και κενοδοξίας. Εσιώπουν, ότι του συνειδότος μου η καθαρότης και των αδελφών ομογενών τα υπέρ εμού χρηστά φρονήματα ωμίλουν, στοχάζομαι, ικανά και υπέρ εμού. Αν ήδη λύω την σιωπήν, σκοπούμενον δε έχω να αναχαιτίσω τας φλυάρους γλώσσας των μισογενών και εχθρών της ανθρωπότητος, αλλά να εκθέσω τα αληθή και μόνα μου φρονήματα εις τα ευγενή τέκνα της Βλαχίας, καθ’ ην στιγμήν η φίλη πατρίς των είναι εις την ακμήν, ή της ευτυχίας την οδόν ποτέ πλέον να μην εύρη ή να αναφανή δεδοξασμένη και συναριθμουμένη μεταξύ των πολιτισμένων λαών της Ευρώπης.
Η Δακική επαρχία, κατοικουμένη την σήμερον από μίαν μυριάδα σχεδόν κατοίκων, τρέφει εις τους κόλπους της μέγαν αριθμόν ξένων υπηκόων της οθωμανικής δυναστείας. Οι ξένοι ούτοι, τους οποίους η των κρατούντων κρατική διαγωγή εμάκρυνε της φίλης πατρίδος των, κατέφυγον εις μίαν γειτνιάζουσαν φιλόξενον γην, εις την οποία εδύνατο εν περισσοτέρα ανέσει να προσπορίζωνται τα προς το ζην αναγκαία, και να κλέωσι την υστέρησιν της μητρός αυτών Πατρίδος. Άνθρωποι τοιούτοι, καταδεδιωγμένοι, εξόριστοι, μεμακρυσμένοι των συγγενών και φύλων των, διηρημένοι εις μικρά σώματα υπό την διοίκησιν ενός αρχηγού και πνέοντες εκδίκησιν κατά της θεοστυγούς τυραννίας των κρατούντων, τις εδύνατο να αμφιβάλλη ότι εις το πρώτον δοθέν σημείον της ελευθερίας ενθουσιώντες δεν ήθελον εξοπλισθώσι διά να εκδικηθώσι των τυράννων την απάνθρωπον ωμότητα;
Η επιθυμία των αδελφών μου ομογενών και των δικαιωμάτων μας η ιερότης, αναφέρει η προκήρυξη, ωδήγησαν εμέ και τους μετ’ εμέ έως εις τας πύλας της Δακικής Μητροπόλεως. Ήδη δεν περιμένομεν ειμή την επιθυμητήν στιγμήν, του να μεταβώμεν εις το έδαφος της αγαπημένης μας Πατρίδος. Η στιγμή αύτη εγγίζει, εν τοσούτω δυνάμεθα να μην ευχώμεθα εκ καρδίας και εν ειλικρινεία όλα τα αγαθά εις την φιλόξενον εκείνην γην, ήτις πολλούς εξ ημών και περιέθαλψε και έθρεψε και εν καιρώ ανάγκης υπερησπίσθη προσφέρουσα τους κόλπους της ως άσυλον;
Οποίαν δε άλλην ανωτέραν ευδαιμονίαν ημπορούμε να σας ευχώμεθα, ειμή την μόνην και αληθινήν της ευνομίας και του πολιτισμού, εκείνην λέγω διά την απόλαυσιν της οποίας τρέχομεν και ημείς να θυσιασθώμεν; Αλλά διά να ανεγερθή εν πολιτικόν κτίριον, χρεία βάσεων στερεών και ακλονήτων, επιστηριζομένων εις την ακριβή διατήρησιν της ηθικής του Ιερού Ευαγγελίου. Αυτάς, φίλοι Δάκες! όσοι είσθε ερασταί της ευδαιμονίας και της δόξης της Πατρίδος σας ζητήσατε την σήμερον να στήσητε. Ιδού δε κατά την εμήν ιδέαν τα θεμέλια, εις τα οποία πρέπει να επαναπαύητε η μέλλουσα πολιτική σας νομοθεσία, διά να ιδήτε μίαν ημέραν ανατέλλοντα και τον φωτεινόν αστέρα της δακικής ευδαιμονίας της Πατρίδος σας:
• Η ανωτάτη εξουσία της Δακικής επαρχίας να εμπιστεύηται αείποτε εις τας χείρας ενός εντοπίου και ουδέποτε εις ξένον.
• Η Νομοθετική δύναμις να είναι ξεχωρισμένη από την Εκτελεστικήν και να εμπιστεύηται εις ένα ή δύο νομοθετικά σώματα συνιστάμενα από τας διαφόρους κλάσεις του Δακικού Πολιτεύματος.
• Η Δακική δύναμις να είναι ανεξάρτητος από τας δύο άλλας, την νομοθετικήν και την εκτελεστικήν.
• Οι επίσκοποι του Έθνους να εκλέγωνται από όλας τας κλάσεις των πολιτών.
• Τα δοσίματα να μη διορίζονται άνευ ειδήσεως των επιτρόπων του Έθνους.
• Ο ηγεμών να λαμβάνη ετήσιον προσδιωρισμένον μισθόν και να θεωρήται ως ο πρώτος πολίτης της Επαρχίας.
• Να συστηθώσι σχολεία της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και κατ’ αυτήν να διδάσκωνται τα τέκνα όλων των πολιτών.
• Να διοργανισθή εν τακτικόν στράτευμα, διά να επαγρυπνή εις φύλαξιν της Επαρχίας.
Τοιαύτη είναι η ιδιαιτέρα μου γνώμη. Ο πατριωτισμός, η πολυπειρία και η των τοπικών πραγμάτων γνώσις σας ας αναπληρώση, προσθέση και αφαιρέση όσα κρίνει αρμοδιώτερον εις τας διαθέσεις, επιθυμίας, ήθη και έθιμα του Έθνους.
Τη 10 Απριλίου 1221
Εις Τεργόβιστον
Αλέξανδρος Υψηλάντης
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης προς την μητέρα του
10/22 Αυγούστου 1821
Τι ημέρα! Τι ώρα! Τι λαμπρή, ευτυχισμένη στιγμή! Μπορώ λοιπόν να μη το ειπώ; Ασφαλώς πολλοί δεν θα νοιώθουν τη χαρά, που νοιώθει η καρδιά μου, την στιγμή που πιάνω την πέννα, για να Σας εκφράσω με το γράμμα μου, το σεβασμό μου, την αγάπη μου, τη λατρεία μου και να Σας ειπώ πόσος είναι ο πόνος μου, όταν σκέφτομαι σε τι ανησυχία πρέπει να βρίσκεται η αγαπημένη μου Μητέρα, αφού τόσον καιρό δεν έχει πάρει γράμμα από τον Αλέκο της, από τα παιδιά της! Με την ευλογία του Θεού και με την ευχή Σας είμαστε όλοι υγιείς. Έχομε όμως ανάγκη από λεφτά. Στείλτε μας όσα μπορείτε και όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Στείλτε τα στη διεύθυνση: Προς την αυτού εξοχότητα, τον κόμητα κύριο Μπελλεγκάρντ, στρατάρχη και Πρόεδρο του πολεμικού συμβουλίου της Αυλής.
Αγαπημένη Μητέρα!
Οι προσευχές και τα δάκρυα μιας μητέρας και μάλιστα μιας τέτοιας μητέρας, όπως Εσείς, αξιοσέβαστη! Έχουν δύναμη μπροστά στον Παντοδύναμο. Ας έχωμε τις ελπίδες μας στον Κυβερνήτην του Παντός και όλα θα πάνε κατ’ ευχήν!
Εγκάρδια φιλιά σε όλους τους φίλους.
Εσύ, αγαπητή Μητέρα και οι δικοί μας προσευχηθήτε στο Θεό για κείνους, που με αγαπούν. Η αγγελική, η άκακη ψυχή σου ας μη λερώνεται με τη θύμιση εκείνων, που μας κάνουν κακό. Σας φιλώ με ευπείθειαν πολλές φορές το χέρι και μένω πάντα.
Ο Αλέκος Σας
Απάντησις σε μια επιστολή της πριγκιπίσσης Κυρίας Ραζουμόφσκυ (1821)
Ο Ύψιστος να Σας χαρίζη άφθονες τις ευλογίες του.
Ω! Εσείς να σκεφθήτε εμένα, το θλιμμένο, τον παρατημένο, τον προδωμένο, τον καταδιωγμένο. Ένα γράμμα από σας εδώ που όλα είναι θάνατος! Αυτό πια είναι η ελπίδα μέσα στον τάφο. Είθε να χαρή τη ζωή του επίσης εκείνος, που Σας επέτρεψε αυτήν την ευεργεσία και να βρη την ανταμοιβή στην ανάμνηση μιας καλής πράξης.
Ένα γράμμα από Σας! Αυτό άλλαξε την ατμόσφαιρα, που με περιβάλλει. Μπόρεσα να κοιμηθώ. Εάν θέλετε να σας γράφω και να μου γράφετε, μη μεταχειρίζεστε πια το όνομα του φίλου· μια λέξη που μου κάνει κακό. Το ξέρετε πολύ καλά ότι είχα ένα φίλο. Ε! λοιπόν, θα φρίξετε… μ’ επρόδωσε! Εν τούτοις δεν κατηγορώ κανένα. Έτσι ήταν η μοίρα μου, αλλά το όνομά μου δεν θα τολμήση κανένας να το μαυρίση. Θα παρουσιασθώ εμπρός στον Θεό με γαλήνη και θάρρος. Δεν φοβούμαι τους ανθρώπους.
Στείλτε μου βιβλία, αν μπορείτε. Με ξέρετε. Σας αφήνω την εκλογή! Θα με σώσετε από τον εαυτό μου. Όπως ξέρετε, δεν μπορώ να μείνω χωρίς διάβασμα, χωρίς γράψιμο. Μην ξεχάσετε τον Όμηρο και τον Οσσιανό. Είναι παλιοί μου φίλοι, που ήταν πάντα μαζί μου. Τώρα με παράτησαν και αυτοί.
Αντίο, αντίο, ψυχές καλές και ευγενικές. Η μητέρα μου θα προσεύχεται για Σας. Αντίο, ευτυχήτε, ω! ναι, ευτυχήτε…
Ο Μέττερνιχ προς τον Λεπτζέτερν εις Πετρούπολιν
Βιέννη, 23 Δεκεμβρίου 1821
Συνημμένως Σάς αποστέλλω ένα μικρό, αρκετά χαρακτηριστικό έγγραφο. Ο Υψηλάντης, που ευρίσκεται στο Μούκατς, έλαβε ένα γράμμα από την πριγκίπισσα Ραζουμόφσκυ και τη Λουλού, που η πρώτη απ’ αυτές τις κυρίες με παρεκάλεσε να του τα στείλω. Ένας ιππότης δεν αρνείται ποτέ παρόμοιες εξυπηρετήσεις απέναντι κυριών. Λοιπόν του το έστειλα. Ο Υψηλάντης απήντησε σε κείνο το γράμμα, και ιδού ένα απόσπασμα από την απάντησή του.
Κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι πρόκειται για τον Καποδίστρια. Τι ιδέα έχετε Σεις; Ποιος άλλος φίλος θα μπορούσε να προδώση τον Υψηλάντη, αν μη αυτός που υποδεικνύω; Εξ άλλου έχω πάνω από είκοσι αποδείξεις, ότι ο Καποδίστριας και ο Υψηλάντης ασχολούνται ήδη από το 1819 με τη μελλοντική εξέγερση. Η γνώμη μου είναι, ότι οι δύο αυτοί κύριοι δεν ήταν απολύτως σύμφωνοι ως προς το χρονικό σημείο, που επρόκειτο να ανυψωθεί η σημαία της επαναστάσεως, ήταν όμως σύμφωνοι ως προς τον ρόλο που θα έπαιζαν. Τώρα βέβαια ο ένας θα κατηγορεί τον άλλο, ότι δεν έμεινε πιστός στη συμφωνία.
Μην κάμετε καμιά χρήση απ’ αυτήν την ανακοίνωση.
Ο Πρίγκηψ Αλέξανδρος Υψηλάντης προς την Πριγκήπισσαν Ραζουμόφσκυ
Έλαβα την Επιστολή Σας και τα ευεργετήματά Σας. Δεν ξέρω τίποτα στον κόσμο, που θα μπορούσε να δώση μια ιδέα του καλού, που μου εκάματε. Μόνο με τη φαντασία Σας μπορείτε να συλλάβετε όλο αυτό που συμβαίνει μέσα μου, όλη την ευγνωμοσύνη μου, γιατί τίποτα δεν μπορεί να το εκφράση. Κι αν ακόμα δεν Σας εγνώριζα, θα Σας φανταζόμουν μόνο από την εκλογή των βιβλίων Σας. Τι λεπτό αίσθημα! Τι… Μα ποια είστε επί τέλους; είστε ένα όνειρο; είστε αυτό που όφειλαν να είναι όλοι οι άνθρωποι; Τι Σας έκαμα για να αξίζω τόση καλωσύνη, τόση φροντίδα.
Αχ, είμαι ένας δυστυχής και Σεις είστε ένας άγγελος. Προσέξτε, μπορείτε ακόμα να με κάμετε να αγαπήσω τη ζωή. Αλλά μάθετέ το, η ζωή για μένα έχει πια μαραθή, έχει χάσει το χρώμα της, δεν μπορεί πια να έχη ομορφιά, μόνο ο πόνος είναι ο συνοδός της καρδιάς μου. Τι λυπηρό να είστε φίλη μου! Αλίμονο, το να ενδιαφέρεστε για μένα σημαίνει να υποφέρετε. Συγχωρήστε με που εγίνατε η θεία Πρόνοια για μένα, συγχωρήστε τον πόνο που Σας προξενώ.
Μείνετε ήσυχη όσον αφορά την υγεία μου. Είμαι ήσυχος και καρτερικός. Το κεφάλι μου καίει μερικές φορές, τα μάτια μου πετάνε σπίθες, αλλά τώρα που με περιτριγυρίζουν οι ευεργεσίες Σας, που έχω γύρω μου τα ίχνη από Σας την ίδια, τώρα που έχω στην καρδιά μου τα γράμματά Σας σαν ένα γλυκό φυλαχτό κατά της απελπισίας, μη φοβάσθε, είμαι εις θέσιν να υποφέρω ακόμα πιο πολύ. Υπάρχει αρκετή ζωή μέσα μου, οι αισθήσεις μου έχουν ακόμη αρκετή φλόγα, για να μην επιθυμήσω το τέλος μου. Αλλοίμονο! Ζω ακόμα. Αλλά η ανάμνησις της Μητέρας μου και η γλυκειά Σας ομιλία, αυτά μόνα μού θυμίζουν πως έχω καρδιά, το υπόλοιπο είναι χαμένο, είναι στην εξορία. Μου φαίνεται πως κάποια θύελλα με άρπαξε και με έριξε εδώ χωρίς παρελθόν και μέλλον, χωρίς αναμνήσεις και ελπίδες.
Τι σκληρή μοίρα! Σκληρή κι αν ακόμα ήμουν μόνος. Αλλά να βλέπω τους αδελφούς μου τόσο νέους και τόσο δυστυχείς! Μόλις μπήκαν στη ζωή και να δοκιμάζουν την πίκρα της. Να βλέπω όλους εκείνους που με περιστοιχίζουν, να υποφέρουν τόσο πολύ, αυτό είναι μεγάλη δοκιμασία! Αυτό θα συνέτριβε χίλιες ζωές, όχι μία! Ξέρετε με τι πάθος αγαπώ τη Μητέρα μου, πόσο τη λατρεύω. Ε! λοιπόν! Από πολλούς μήνες δεν ξέρω ούτε πού είναι, ούτε τι κάνει, ούτε ακόμα αν υπάρχη στη ζωή. Φαντασθήτε τη φριχτή θέση που βρίσκομαι. Προσθέσατε σ’ αυτό την όψη τού ενός αδελφού μου, που είναι ασθενικός και από μέρα σε μέρα όλο και αδυνατίζει, κι όταν σκέφτομαι ότι ο ελώδης αέρας είναι τόσο διαπεραστικός και τόσο υγρός, τρέμω να γυρίσω και να τον κοιτάξω.
Δεν υπάρχει πια συμπόνια στον κόσμο. Οι καρδιές των ανθρώπων είναι από πάγο. Αυτό είναι που σκοτώνει, αυτό είναι που ξεσκίζει την καρδιά σα γύπας που έχει μπήξει μέσα της τα σιδερένια νύχια του. Δεν είναι ούτε το κρύο, ούτε η υγρασία του φθινοπώρου, που με φοβίζουν. Περισσότερο δεν μπορώ να γράψω.
Ναι, θα Σας ακούσω, θα απασχοληθώ περισσότερο, θα ξεφύγω από τη φαντασία μου, από την ψυχή μου, από ολόκληρο τον εαυτό μου. Θα προσπαθήσω να ζω με τους ήρωες του Ομήρου ή μάλλον με τις ηρωικές και παραπονιάρικες σκιές του Οσσιανού. Γιατί να μην μπορώ σαν εκείνες να πάρω ένα λουτρό μέσα στα νέφη και να αναβαπτίσω την ψυχή μου σε έναν κόσμο της φαντασίας και της ηδονής, μέσα σε μια άλλη ζωή! Όμηρος, Οσσιανός, αυτά τα πολύτιμα δώρα που έλαβα από τα ευεργετικά χέρια Σας, από τα χέρια μιας φίλης, τόσο στοργικής, τόσο παρηγορητικής δεν θα με εγκαταλείψουν ποτέ πια, σας το διαβεβαιώ. Θα κατεβούν μαζί μου στο τελευταίο καταφύγιο και θα μου ζεσταίνουν την κρυάδα του τάφου.
Ο Βύρων με επυρπόλυσε! Ανατινάχτηκα από την καρέκλα και τον έβαλα σε μια γωνιά, ώσπου να μπορέσω να τον ξαναπιάσω στα χέρια μου. Αλλά τι ψυχή! ένας κόσμος ολόκληρος! Μιλεί για όλα· αλλά κανένας πριν απ’ αυτόν δεν εμίλησε έτσι. Δεν αγαπώ μόνο τη ρόμπα με την οποία στολίζει τα ανθρώπινα· είναι χρωματιστή στο βάραθρο της απελπισίας και προξενεί φρίκη. Θα ήθελα να μην μπορούσε να χαρακτηρίζει τόσο καλά το έγκλημα και προπαντός θα ήθελα να είχε στην καρδιά του την ελπίδα, την μόνη παρηγοριά μέσα στη δυστυχία. Αλλά δεν ελπίζει σε τίποτα, μόνο φρίκη προξενεί. Είναι συχνά μεγαλειώδης, αλλά πάντοτε απελπιστικός. Επήρα στα χέρια μου το Ρακίνα, εδιάβασα τα χορικά του, εδιάβασα το: αυτός που βάζει χαλινάρι στη μανία των κυμάτων κ.λπ., κι έπειτα, ταγίζει τους νεοσσούς των πουλιών – και μπόρεσα να μουρμουρίζω!
Ο Λακρετέλλ θα μου κάμη μεγάλη ευχαρίστηση, αν και τον έχω διαβάσει, αλλά δεν θέλω να Σας ζητήσω τους άλλους πέντε τόμους από φόβο. Ξέρετε το κακό δεν αργεί να έρθη. Ο Λαμαρτίνος είναι σαν το πουλί μέσα στο μοναχικό φαράγγι, που παρά την απώλεια της αγαπημένης του, παρά τη θλίψη του και την απελπισία του, κελαϊδεί ακόμα.
Αντίο, αγαπητές μου ευεργέτιδες, μη με ξεχνάτε σας παρακαλώ. Να με σκέπτεσθε, σαν έναν που ίσως δεν θα υπήρχε χωρίς Εσάς, που Σας οφείλει κάτι παραπάνω από τη ζωή, που χωρίς Εσάς θα ήταν ένοχος ενός μεγάλου εγκλήματος και ναι! Γιατί να το κρύψω; Είστε οι μόνες, που δεν με μισείτε γι’ αυτό. Στην κατάσταση που με βρήκε η πρώτη επιστολή Σας, ήμουν ικανός για όλα. Ήμουν σε έξαψη και δεν ήξερα τι μπορούσα να κάμω. Φοβερές σκέψεις γύριζαν μέσα στο κεφάλι μου. Το γράμμα Σας τις εσκόρπισε, κάνοντας να γεννηθή μέσα στην καρδιά μου μια ακτίνα ελπίδας, και το ευαγγέλιο, που από πολύν καιρό είναι η μόνη παρηγοριά του δυστυχισμένου Έλληνα, και το έχω μαζί μου, συνεπλήρωσε το υπόλοιπο. Συγχωρήστε εκείνους των οποίων το μίσος θα με απελπίση. Ο κόσμος δεν με ενδιαφέρει πια, ας κρατήση τον εγωισμό και τη ματαιότητά του. Δεν του ζητώ παρά ένα βράχο, ένα δάσος, για να περάσω εκεί τις ημέρες μου ή για να πεθάνω εκεί για την πιο άγια υπόθεση.
Αντίο! Τα σέβη μου, τα προσκυνήματά μου, τη λατρεία μου σε Σας, στους δικούς Σας και σε κάθε τι που Σας ανήκει. Συγχωρήστε μου αυτό το μακρύ ορνιθοσκάλισμα. Είχα τόσον καιρό να γράψω. Γράψτε μου. Αυτό είναι η μόνη μου παρηγοριά. Αντίο.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης προς την μητέρα του
14 Ιουνίου 1822
Πολυαγαπημένη μου Μητέρα!
Δεν ξέρω από ποια ατυχία το γράμμα Σας της 14ης Φεβρουαρίου έκαμε τόσον καιρό να φθάση εδώ. Αρκεί, όμως, που το ελάβαμε. Αλλοίμονο! Δεν χρειάζομαι να μάθω από το γράμμα Σας το μέγεθος της ανησυχίας Σας και του πόνου Σας. Πιστέψτε με, είναι θρησκευτικό αλλά και οδυνηρό το συναίσθημα που νοιώθω, όταν Σας σκέφτομαι μέσα στις ώρες του πόνου και της αγωνίας, όπου η ανάμνηση των δυστυχισμένων γυιών Σας, που βρίσκονται μακρυά Σας, σπαράζει το μητρικό στήθος Σας.
Αχ, γλυκειά και τρυφερή μου μητέρα! Είναι θανάσιμο όταν σκέφτομαι τον πόνο Σας. Τι θα γινόμουν, εάν το θάρρος της αγγελικής ψυχής Σας και τα χαρίσματά Σας δεν ενίσχυαν το δικό μου θάρρος! Αχ, νοιώθω πώς μπορεί κανείς να χάση το λογικό του. Μην έχετε τον παραμικρό φόβο για μας, είμαστε καλά στην υγεία, ήρεμοι και καρτερικοί. Η απελπισία προσβάλλει εκείνους που έχουν τύψεις, αλλά ούτε ίχνος από τύψεις δεν υπάρχει στη ζωή μας. Ο πόνος, ο καταθλιπτικός πόνος συντρίβει την καρδιά, ξεθωριάζει αυτή την αθλιότητα που λέγεται ζωή, αλλά εξυψώνει την ψυχή προς το αιώνιο και άπειρο, του οποίου είναι μια αχτίνα.
Ας έχομε εμπιστοσύνη στην ανεξάντλητη καλωσύνη της θείας Προνοίας. Σταθήτε ψύχραιμη, λατρευτή μου Μητέρα, φροντίζετε για την υγεία Σας, συγχωρήστε τους γυιούς Σας για τον πόνο που Σας προξενούν και προφέρετε με αγάπη τα ονόματά τους μέσα στις προσευχές Σας, για να φτάσουν μαζί τους μέχρι των ποδών του Αιωνίου.
Αχ, όταν τα μάτια μου, κουρασμένα να πλανώνται πάνω σ’ αυτήν την κοιλάδα του κλαυθμώνος, υψώνονται προς τον ουρανό, βλέπω τον Πατέρα μου να μου χαμογελάη και η ελπίδα ξαναγεννιέται μέσα στην καρδιά μου. Είθε έτσι να εισδύση στην ψυχή Σας μια ακτίνα ελπίδας και παρηγοριάς και να διώξη κάθε θλίψη.
Αντίο, γλυκειά και λατρευτή μου Μητέρα. Εάν με γνωρίζετε, όπως οφείλετε, θα ξαίρετε τι αναστάτωση συμβαίνει μέσα μου τη στιγμή που χαράζω αυτή την παγερή, τη θανατερή λέξη. Αντίο.
Ο ευπειθέστατος
Και τρυφερώτατος γυιός σας
Αλέξανδρος
Η Ελίζα Υψηλάντη προς τον πρίγκηπα Αλέξανδρον Υψηλάντην
Κισνόβ, 16 Ιουλίου 1822
Αγαπημένοι μου γυιοι, Αλέξανδρε, Γεώργιε, Νικόλαε. Σας αγκαλιάζω μητρικά και Σας στέλνω την ευχή μου από τα βάθη της ψυχής μου.
Διά μέσου του Υπουργείου έλαβα το τελευταίο γράμμα Σας, όπου βλέπω ότι είστε καλά. Εδόξασα το θεό και με δάκρυα στα μάτια παρεκάλεσα τη θεία Πρόνοια και Ευσπλαχνία, να Σας έχη και εις το μέλλον υπό την σκέπην της και να σας χαρίζη πλήρη υγεία. Δόξα τω Θεώ, από υγεία είμαστε και μεις καλά, πόσο όμως υποφέρει η ψυχή μου εξ αιτίας του χωρισμού το αφήνω να το κρίνετε μόνοι σας.
Από πολύν καιρό, παιδιά μου, προσπαθώ να εξοικονομήσω μερικά δουκάτα, να σας στείλω, αφού ξέρω πόσο μεγάλη ανάγκη έχετε από χρήματα. Με πολύ κόπο εξοικονόμησα 1.000 δουκάτα δανεικά, τα οποία Σάς στέλνω με την παρούσα επιστολή στη διεύθυνση της Αυτού εξοχότητος του Κόμητος Μπελλεγκάρντ, όπως έκαμα και στο προηγούμενο έμβασμα. Μόλις παραλάβετε τα χρήματα, πληροφορήστε με για την παραλαβή τους, καθώς και για το αίσιον της υγείας Σας, που είναι η μεγάλη μου έννοια. Σας εξορκίζω στην αγάπη μας, να προσέχετε, όσο μπορείτε στην υγεία Σας, για ανακούφιση της θλιμμένης μητέρας σας, η οποία Σας αγκαλιάζει και σας στέλνει την ευχή της από τα βάθη της ψυχής της.
Υ.Γ. Αυτό που μου έγραφες, αγαπητέ μου Αλέξανδρε, το εξεπλήρωσα σύμφωνα με την επιθυμία σου. Σου στέλνω την ευχή μου ακόμα μια φορά από τα βάθη της ψυχής μου και σε αγκαλιάζω μαζί με τους δύο άλλους αγαπητούς γυιούς μου. Δεν ξέρω πια τι να Σας γράψω. Ασφαλώς θα φαντάζεσθε τη θλίψη μου και την αδημονία μου. Είθε ο Πανάγαθος να με ευσπλαχνισθή και να με αξιώση να Σας χαρώ κοντά μου, και αυτό το ελπίζω από την απέραντη χάρη του, γιατί ποτέ δεν μου αρνήθηκε αυτό που τον παρεκάλεσα με δάκρυα στα μάτια. Κοιτάξτε μη βλάψετε από στενοχώρια την υγεία Σας, που είναι η μόνη μου παρηγοριά.
Ο Δημήτρης Χαριτόβλητος (Υψηλάντης) προς τη μητέρα του
Τριπολιτσά 22 Ιανουαρίου 1824
Η λεπτόλογη και ακριβής έκθεση, που μου κάνετε, Μητέρα μου, για τη στενόχωρη θέση, που ευρίσκεσθε, με ελύπησε εξαιρετικά. Εάν είχα άλλη διέξοδο για να ξεπληρώσω τα χρέη μου και να ανταποκριθώ στα οικιακά μου έξοδα, δεν θα Σας γινόμουν βάρος, σεβαστή Μητέρα. Σας διαβεβαιώ όμως, ότι αυτή είναι η τελευταία φορά, που Σας κάνω μια τέτοια ενόχληση (αν δηλαδή μου στείλετε τα 2.500 δουκάτα που Σας εζήτησα, που χωρίς αυτά, μάρτυς μου ο Θεός, δεν ξέρω πώς θα τα βγάλω πέρα).
Το τονίζω «η τελευταία φορά»· γιατί όλοι, μεγάλοι και μικροί, διέκριναν πια την αγνότητα των Πατριωτικών φρονημάτων μου. Όλοι έχουν πια μετανοιώσει, που εξαπατήθηκαν από τη δημαγωγική γλώσσα των εχθρών του αγαθού και της Πατρίδος. Με ονομάζουν άλλοτε άγιο Αντώνιο και άλλοτε άγιο Δημήτριο. Λέγουν: «Αν δεν δεχτούμε το σύστημα που επρότεινε ο Υψηλάντης από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του εδώ, εάν δεν τον κάμωμε Πρόεδρο της Κυβερνήσεως, δεν πρόκειται να κάμωμε προκοπή, δεν θα πάμε μπρος!». Η παθητικότητα, που ετήρησα ένα ολόκληρο χρόνο, τους έδωσε να καταλάβουν ότι εγώ δεν ήρθα εδώ ούτε για δόξα ούτε για χρήμα, παρά ήλθα για να συντελέσω το κατά δύναμη στο καλό της Πατρίδος.
Η υπόθεσή μας ευρίσκεται στη χείριστη κατάσταση εξ αιτίας της διχόνοιας, που έσπειρε ο Μαυροκορδάτος ανάμεσα στα μέλη της Κυβέρνησης. Η μόνη του επιθυμία ήταν να μείνει Πρόεδρος και να χρησιμοποιήσει αυτή τη θέση ως μέσο για να μας κάνη να σκύψουμε το κεφάλι στον προηγούμενο ζυγό. Ναι, υπ’ αυτόν τον όρο τού υποσχέθηκαν μάλιστα να τον κάμουν Μόρα-Βαλεσί. Τέτοιες φαντασιοπληξίες έτρεφε ο μωρός και επειδή δεν μπόρεσε να επιτύχη το σκοπό του, εδίχασε την Κυβέρνηση κατά τέτοιο τρόπο, που δύσκολα πια ελπίζει κανείς να τη συνενώση.
Ένα μέρος της Γερουσίας, που αποτελείται από τα πιο ασήμαντα υποκείμενα και από το κόμμα του Μαυροκορδάτου, έκαμε προγραφή του Εκτελεστικού, διώρισε άλλο και μετέθεσε την έδρα της Κυβέρνησης στο Κρανίδι. Το άλλο μέρος, που αποτελείται από τα σημαντικότερα πρόσωπα, ενώθηκε με το προηγούμενο, το καταργημένο Εκτελεστικό και ήρθε στην Τριπολιτσά. Και οι μεν και οι δε εζήτησαν από μένα με παρακλήσεις και υποσχέσεις να τα ταιριάξω μαζί τους και να προσχωρήσω στο κόμμα τους, γιατί έβλεπαν καλά, ότι με την υπόληψη που έχω ακόμα στο στρατό, θα μπορούσα να τον τραβήξω προς αυτή ή προς εκείνη τη μεριά, που θα έκλινα εγώ ο ίδιος. Εγώ όμως τους απάντησα, αφού τους έδωσα τις απαραίτητες συμβουλές, ότι είμαι πρόθυμος να γίνω συμβιβαστής ανάμεσα στα διαμαχόμενα κόμματα, και ακριβώς μ’ αυτό ασχολούμαι τώρα.
Η μεταφορά των τριών κρατουμένων με έθλιψε τοσούτο μάλλον καθόσον εδώ έχει διαδοθεί η φήμη για την πλήρη απελευθέρωσή τους, πράγμα που γέμισε ολόκληρο το έθνος με χαρά και με τις μεγαλύτερες ελπίδες για μια ευνοϊκή αλλαγή στην υπόθεσή μας. Κάθε φορά που διαδίδεται ότι απελευθερώθηκαν, η φήμη και μόνη εμπνέει στις καρδιές των Ελλήνων το μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Τόσο μεγάλη φήμη και υπόληψη έχουν ακόμα εδώ στην Πατρίδα.
Η κόμισσα ντε Γκόες προς τον Μέττερνιχ
Πρίγκιψ μου!
Έρχομαι να παρακαλέσω την καλοσύνη Σας και να ικετεύσω την Υψηλότητά Σας, να επιτρέψετε να διαβιβασθή στον Πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη το ποσό των 3.000 φλωρινίων σε χαρτονομίσματα, τα οποία έχει ανάγκη για να μεταβή στα λουτρά του Τέπλιτς, όπως απαιτεί η κατάσταση της υγείας του. Να είστε πεπεισμένος, Πρίγκιψ μου, ότι και αν ακόμη δεν του χορηγηθή αυτή η χάρη, εν τούτοις θα σεβασθώ τις αρχές Σας και δεν θα μειώσω καθόλου τη διαβεβαίωση της ακεραίας και μεγάλης υπόληψης, με την οποία έχω την τιμή να μένω.
Η ταπεινοτάτη δούλη Σας
Ισαβέλλα κόμισσα ντε Γκόες
Το γένος κόμισσα Τύρχαϊμ
Βιέννη, 8 Απριλίου
Σημ.: Αυτά τα 3.000 φλωρίνια επεστράφησαν στην κυρία κόμισσα ντε Γκόες, στις 18 Απριλίου, μέσα σε σφραγισμένο πακέτο, του οποίου την παραλαβή πιστοποιεί η ίδια με το συνημμένο σημείωμα.
Προς την Αυτού Υψηλότητα τον πρίγκιπα κύριο Χοετζόλερν
Πρόεδρο του Πολεμικού Συμβουλίου της Αυλής
Πρίγκιψ μου!
Από τρία χρόνια, οπότε η υγεία μου εχειροτέρεψε, όλοι οι θεράποντες ιατροί εγνωμάτευσαν, ότι, για να θεραπευθώ, έχω απόλυτη ανάγκη από ιαματικά λουτρά. Επανειλημμένως ικέτευσα να μου γίνη αυτή η χάρη. Αλλά με κατέθλιψε η αρνητική απάντηση ή η ακόμα πιο καταθλιπτική σιωπή. Με την ελπίδα ότι αυτή τη φορά θα σταθώ πιο τυχερός, παίρνω το θάρρος, Πρίγκιψ μου, να Σας παρακαλέσω να μου χορηγηθή η άδεια να κάμω λουτρά αυτή την εποχή στο (Pischtian) της Ουγγαρίας, γιατί τα λουτρά της Βοημίας είναι πολυσύχναστα και δεν μου επιτρέπετε να πάω εκεί. Με διαβεβαίωσαν ότι η αίτησή μου θα γίνη δεκτή και γι’ αυτό παίρνω το θάρρος να Σας ενοχλήσω.
Μετά τιμής, ταπεινός δούλος Σας
Αλέξανδρος Υψηλάντης
Τερέζιενστατ 28 Απριλίου 1826
Προς τον κύριο κόμιτα ντε Κιέζα, Φρούραρχο της Τερέζιενστατ
Κύριε κόμι!
Εξ αφορμής της διαταγής, που μου εκάματε την τιμή να μου ανακοινώσετε σχετικώς με την πώληση της άμαξάς μου, λαμβάνω το θάρρος να σας εκθέσω τις παρατηρήσεις μου:
1ο. Οι δυστυχείς αδελφοί μου κι εγώ δεν σκεπτόμαστε να μείνομε επ’ άπειρον κρατούμενοι, και την ημέρα της απελευθέρωσής μας, η οποία δεν μπορεί να αργήσει πολύ ύστερα από έξη χρόνια σκληρής ειρκτής, η άμαξα μπορεί να μας χρειαστεί.
2ο. Αν ληφθή υπ’ όψιν ο τόπος και ο χρόνος της πώλησης, η άμαξα θα πωληθή σε πολύ χαμηλή τιμή και δεν βλέπω το λόγο γιατί να υποστώ μια τέτοια ζημιά. Τώρα μου ανακοινώνετε, ότι τα 3.000 φλωρίνια, που χρειάστηκα για έξοδά μου, ήταν από το στρατιωτικό ταμείο. Γιατί όμως δεν μου το είπαν τότε, όταν προτού αγοράσω την άμαξα εδήλωσα ρητώς ότι παραιτούμαι από τη λουτροθεραπεία, εάν δεν πρόκειται να καταβάλω εξ ολοκλήρου τα έξοδα; Γιατί δεν μου είπαν τότε ότι επρόκειτο να επιβαρυνθώ και με όλα τα έξοδα του επιτηρούντος αξιωματικού; Εάν το ήξερα, θα μου αρκούσε το ποσό, που απέμεινε μετά την αγορά της άμαξας, γιατί θα έπαιρνα τα μέτρα μου στο ζήτημα των εξόδων. Έπειτα γιατί να μη με πιστώσουν με ένα μικρότερο ποσό, που θα μπορούσε ασφαλώς να πληρωθή;
Αυτές τις παρατηρήσεις έχω να κάμω, κύριε Κόμι, και γι’ αυτό σας παρακαλώ να αναστείλετε την πώληση της άμαξας και να διαβιβάσετε τα παράπονά μου στους αρμοδίους.
Μετ’ εξαιρετικής υπολήψεως
Ταπεινός και ευπειθείς δούλος σας
Αλέξανδρος Υψηλάντης
Τερέζιενστατ 19 Φεβρ. 1827
