Τη Ρωσία, αλλοιώς την φανταζόμουνα, αλλοιώς την περίμενα, αλλοιώς την είχα καταλάβει και αλλοιώς την είδα», εξομολογείται στο φύλλο τής 6ης Δεκεμβρίου 1953 η Ελένη Βλάχου, στο προλογικό σημείωμα των ανταποκρίσεών της από το ταξίδι της στη χώρα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Βρέθηκε εκεί προσκεκλημένη της «Βοκς», μαζί με άλλους 10 Έλληνες συναδέλφους της.
Στα άρθρα της η διευθύντρια της Καθημερινής «φωτογραφίζει» τα αξιοθέατα και τον κόσμο της μετασταλινικής Ρωσίας, μαζί με τις αντιθέσεις και τις παραφωνίες τους. Η αντισυμβατική και διεισδυτική ματιά της εστιάζει, μεταξύ άλλων, στη συνύπαρξη της παλαιάς και της νέας Ρωσίας, του Κρεμλίνου με το Ανάκτορο του Ανώτατου Σοβιέτ, στο βαθιά θρησκευόμενο προφίλ των παλαιότερων και την αθεϊστική φιλοσοφία των νέων γενεών, αλλά και στα όνειρά τους, όπως εκείνο «κάθε μικρής συντρόφισσας να γίνει μπαλλαρίνα».
Οι ανταποκρίσεις της Βλάχου συνθέτουν μια «τοιχογραφία» της ρωσικής κοινωνίας στο πρώτο μισό της δεκαετίας του ’50. Η ίδια θα επιλέξει να τις ολοκληρώσει διατυπώνοντας ένα ανοιχτό ερώτημα για «το νέο ανεπαίσθητο χαμόγελο, που έχει ζωγραφισθή στο στυγνό πρόσωπο της σημερινής Ρωσίας»: «Πάντως, υπάρχει μια αλλαγή. Οι ένδεκα Έλληνες, που προσεκλήθησαν εφέτος, πέρυσι επί Στάλιν, δεν θα είχαν προσκληθή. […] Ποιος μπορεί να πη μετά βεβαιότητος ότι όλη αυτή η απίθανη ιστορία έχει ελατήρια εχθρότητος και ότι δεν σημειώνει ένα πρώτο βήμα προς την μελλοντική εξαφάνισι του παραπετάσματος;»
Μια κομψή πρωτεύουσα με άκομψον πληθυσμόν
Μας ήρθε σαν έκπληξις η πρώτη όψις της Μόσχας. […] Τα νέα κτίρια της Μόσχας, καθαρόαιμοι ουρανοξύστες, λιγνοί και κομψοί και ωραίοι, δένουν θαυμάσια στην μεγάλη αυτή πόλι, με τις απέραντες πλατείες, τους αχανείς δρόμους, τα θαυμάσια γεφύρια. Εις τη Μόσχα, όλα τα άψυχα θυμίζουν την μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. […] Άσφαλτος, ωραία πεζοδρόμια, τακτοποιημένη κίνησις τροχαίας, τρόλλεϋ-μπας, λεωφορεία, αυτοκίνητα πάσης φύσεως. Όλα τα άψυχα, επαναλαμβάνω, όλα τα μηχανικά. […] Εκεί που η Μόσχα διαφέρει, είναι σε κίνησι, μαγαζί, πληθυσμό, χαρά, ζωντανή ομορφιά. Μόνο επάνω στην πέτρα, στον τοίχο και στο μάρμαρο ξεκουράζεται το μάτι του ανθρώπου. […]
Η βιτρίνα της Μόσχας και το μαγαζί της Μόσχας είναι ανεκδιήγητης μιζέριας. Ο πελάτης και η πελάτισσα του μαγαζιού επίσης. Ο πληθυσμός είναι άχρωμος, μουντός και δεν αρμόζει διόλου με την ωραιοτάτη του πρωτεύουσα. […] Δεν είναι μόνο άσχημος ο κόσμος. Είναι και σχεδόν ομοιόμορφος, ανήκει σ’ ένα πολιτικό στρατό, του οποίου η στολή είναι το βαρύ κακοκομμένο παλτό, ο κούκκος, η τραγιάσκα, η γαλότσα. Οι γυναίκες περιφέρονται με το ίδιο παλτό, με τετράγωνους ώμους, με χονδρές κάλτσες, με ελεεινά σε σχήμα παπούτσια. […] Κυττάζαμε τις Ρωσίδες όχι μόνο στο δρόμο, αλλά εις το θέατρο, εις τις δεξιώσεις, εις τις επίσημες τελετές με μελαγχολική νοσταλγία. Ήταν δυνατόν να μη υπάρχουν πλέον ωραίες γυναίκες εις την Ρωσία; Μόνο εις τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια είδαμε κοπέλλες με μεγάλα γαλανά υγρά μάτια και θαυμάσια διαφανή δέρματα. […] Αυτές που κυκλοφορούν είναι άμορφες, κουρασμένες, ταλαιπωρημένες.
Εκεί που η Μόσχα διαφέρει, είναι σε κίνησι, μαγαζί, πληθυσμό, χαρά, ζωντανή ομορφιά. Μόνο επάνω στην πέτρα, στον τοίχο και στο μάρμαρο ξεκουράζεται το μάτι του ανθρώπου.
Τις είδα συχνά να ψωνίζουν υπομονητικά στα μεγάλα καταστήματα τροφίμων, τα κρατικά πρατήρια, τα «Γκαστρονόμ». Τα παρεξήγησα τα «Γκαστρονόμ», όταν είδα για πρώτη φορά τις βιτρίνες των, πρόσεξα ότι όλα ανεξαιρέτως τα φαγώσιμα που ήσαν εκτεθειμένα, ήσαν ψεύτικα. […] Εάν η βιτρίνα, έδειχνε με αδιαφορία ψάρια από χαρτόνι και ζωγραφισμένα κρέατα, ήταν διότι, η βιτρίνα, στην Ρωσία, δεν έχει κανένα προορισμό. Η ζήτησις είναι ακόμη τόσο μεγαλυτέρα από κάθε προσφορά, ώστε κανένα κατάστημα, κανένα θέαμα, δεν ασχολείται με το να τραβήξη τον πελάτη. Ο πελάτης είναι εκεί πειθαρχικός, υπομονητικός, απ’ έξω στην ουρά και περιμένει. […] Πάντως, ακόμη και για τον Ρώσο, υπάρχουν ωρισμένα είδη που είναι σχεδόν απρόσιτα. […] Με την βάσι λοιπόν αυτή, των οκτακοσίων ή και των χιλίων ρουβλίων το μήνα, δεν μπορεί να μην βλέπη κανείς με τρόμο ένα ζευγάρι γυναικεία παπούτσια να κοστίζη διακόσια ρούβλια και ένα χειμωνιάτικο παλτό δυόμισυ χιλιάδες ρούβλια! […]
Η Μόσχα είναι μια μεγάλη πόλις, από την οποίαν λείπει ο θόρυβος, το γέλιο, το γλέντι, η φασαρία, το χρώμα, η νόστιμη γυναίκα, το ωραίο μαγαζί, το καφενείο, το μπαρ, όπου δεν μπορής να βρης ένα κιόσκι με μια ξένη εφημερίδα, όπου δεν υπάρχει ένα γραφείο ταξιδιών, όπου κανείς δεν μιλάει ξένες γλώσσες, όπου πουθενά δεν πουλιέται ένας οδηγός, ένας χάρτης της πόλεως για να σε διευκολύνη, όπου ο ξένος κυκλοφορεί χαμένος, κατάκοπος, παγωμένος και δεν έχει παρά ένα μόνο πόθο, τον ίδιον που θα έχη ο κάτοικος της πόλεως.
Να βρεθή σε σπίτι ή σε δουλειά, αλλά πάντως κάτω από στέγη.
Η Καθημερινή, 9 Δεκεμβρίου 1953
Ο ανεξήγητος νεοπλουτισμός του υπογείου σιδηροδρόμου της Μόσχας
Σαν έργο τρελλού Σουλτάνου μοιάζει το «Μετρό» της Μόσχας, το περίφημο υπόγειο τραίνο, για το οποίον οι Μοσχοβίτες τρέφουν απεριόριστο θαυμασμό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τέτοιο απίθανο δημιούργημα δεν υπάρχει πουθενά σ’ ολόκληρο τον κόσμο. […] Ποιος ασχολείται με το «Μετρό», σαν μνημείο τέχνης, έξω από την Μόσχα; Και γιατί να μεταβάλλης σε καθεδρικούς ναούς τους σταθμούς ενός υπογείου σιδηροδρόμου; Διότι δεν πρόκειται περί μιας λογικής διακοσμήσεως, περί μιας κάποιας έστω και υπερβολικής πολυτελείας. Πρόκειται περί παραφροσύνης.
Τριάντα οκτώ είναι οι σταθμοί εις την Μόσχα και ο καθένας τελείως διαφορετικός προσπαθεί να φάη τους άλλους τριάντα επτά σε παράλογη φαντασμαγορία. Αίθουσες, «ταπί-ρουλάν» σκάλες ηλεκτρικές, που σε κατεβάζουν στις πλατείες, διάδρομοι, που σε οδηγούν στα διάφορα τραίνα, όλα είναι φορτωμένα με μάρμαρα, μπρούτζους, κρύσταλλα, βιτρώ, πολυελαίους, μωσαϊκά, αγάλματα, έργα ζωγραφικής, που όλα προσπαθούν να σε μεταφέρουν μακρυά από την πραγματικότητα, σε κάποιο απίθανο υπόγειο ανάκτορο, του οποίου είναι αδύνατον να συλλάβης την χρησιμότητα. Ένας από τους σταθμούς εμφανίζεται ντυμένος ολόκληρος από κιτρινόχρυσα μάρμαρα διαφανή, τα οποία, φωτισμένα από μέσα από τον τοίχο, τον κάνουν να μοιάζη με το εσωτερικό κάποιας τεραστίας πολύτιμης αχιβάδας. Άλλος προσποιείται ότι είναι μουσείο, με σειρά από χάλκινα αγάλματα ηρώων. Πιο εύθυμος, ο σταθμός «Λευκορρωσία» έχει σαν μοτίβο διακοσμήσεως ένα πολύχρωμο χωριάτικο σχέδιο, το οποίο κεντούνε με εύθυμα χρώματα μικρές τετράγωνες πλάκες από χρωματιστά μάρμαρα επάνω σε εκατό μέτρα διάδρομο. Στον μεγαλύτερο σταθμό, τον «Κομσομόλ», η επίδειξις φθάνει εις το κατακόρυφο, με αψίδες, ολόχρυσα μωσαϊκά και στρατιές από πολυελαίους, και εκεί πλέον ο γενικός νεοπλουτισμός ξεσπάει σ’ ένα σύνολο αγουστιάς, που σου κόβει την αναπνοή.
«Πώς σας φαίνεται;» ρωτούσαν οι συνοδοί μας. «Καταπληκτικό θέαμα», τους λέγαμε ειλικρινέστατα. Αλλά εξακολουθήσαμε με μια λέξι, με μια ερώτησι που άρεσε λιγώτερο. Με ένα εξ ίσου ειλικρινές: «γιατί;» Γιατί, εις την σημερινή Ρωσία, όπου ακόμη εξακολουθεί η κρίσις κατοικίας, πρέπει να κτίζωνται παλάτια για τα τραίνα; Γιατί, προς τι, αυτή η απερίγραπτη επίδειξις άχρηστου πλούτου; Γιατί το Μετρό να φοράη μεγάλη στολή και παράσημα; […]
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τέτοιο απίθανο δημιούργημα δεν υπάρχει πουθενά σ’ ολόκληρο τον κόσμο. […] Ποιος ασχολείται με το «Μετρό», σαν μνημείο τέχνης, έξω από την Μόσχα;
Ο Ρώσος σήμερα νοσταλγεί την πολυτέλεια. Σέβεται τον πλούτο, το χρυσάφι, θαυμάζει αυτό που γυαλίζει, αποζητά την ομορφιά. Και όπου την συναντά, την απολαμβάνει. Εις το Μετρό κυκλοφορεί με σεβασμό, σιωπηλά και ούτε καπνίζει, ούτε πετάει χαρτιά, ούτε προκαλεί καμμιά ακαταστασία. Κάθεται ήσυχος εις τους αλαβάστρινους μπάγκους, ευτελή σανίδια και σίδερα δεν τα καταδέχεται βέβαια αυτό το ξιππασμένο Μετρό, που θα έπρεπε να είχε γεννηθή εις το Χόλλυγουντ και όχι εις την Μόσχα, και άλλη μια φορά εμφανίζει την εικόνα αυτής της απίθανης φρονιμάδας, που κρύβει μερικές σκοτεινές πλευρές της σημερινής ρωσικής ζωής.
Αυτές τις ημέρες, εδώ εις τας Αθήνας, πολλοί με ρωτούν αν παρετήρησα, αν κατάλαβα να κυβερνά την καθημερινή ζωή ο φόβος και η τρομοκρατία. […] Δεν ξέρω τι κρύβει μέσα του. Αλλά ξέρω όμως τι δείχνει. Δείχνει μουδιασμένος. Μοιάζει συνεχώς να φυλάγεται. Να φυλάγεται από ξένους, από αγνώστους, από κακοτοπιές, από νέες καταστάσεις, από συζητήσεις, από απρόοπτες ερωτήσεις. Αποφεύγει κάθε τι που θα τον κάνη να ξεχωρίση, που θα τραβήξη την προσοχή επάνω στο άτομό του. Και πέραν της ευθύνης που του έχει ορισθή, δεν αναλαμβάνει άλλη καμμιά. Δεν προχωρεί σε πρωτοβουλίες, δεν ανεβαίνει ούτε σκαλοπάτι κοινωνικής ή εργατικής ιεραρχίας. Δεν θέλει ο κοινός Ρώσος πολίτης να βρη κανένα μπελά. Όχι διότι αμέσως διαβλέπει υπερβολικές καταστροφές, με Σιβηρίες και εξαφανίσεις και μαρτύρια. Αλλά διότι δεν θέλει να πάρη κανένα κακό βαθμό εις το φύλλο ποιότητος, που τον κυνηγάει ολόκληρη την ζωή του. Δεν φοβάται κανένα μπαμπούλα, φοβάται τον προϊστάμενό του. Δεν φοβάται να εκτελεσθή, φοβάται να μη χάση προνόμια, μη δεν συμπεριληφθή σε κάποια διανομή, να μη χάση την σειρά του προβιβασμού του.
Τα περισσότερα αγαθά, ρούχα, οικιακά σκεύη, δεν τα αγοράζει με τα ασήμαντα ρούβλια του μηνιαίου μισθού του. Τα αποκτά σαν δώρο, σαν επισφράγισι καλής υπηρεσίας και καλής εργατικής αποδόσεως. Παράσημα, μετάλλια, παλτό, σοκολάτες, όλα, μικρά και μεγάλα, χρησιμεύουν εις το να τον κρατούν εις την ευθείαν οδόν. Η συνταγή της ζωής για τον Ρώσο είναι μία: Να υπακούη, να πιστεύη, να εργάζεται, να μη κάνη τον έξυπνο, να μη ερευνά τίποτε το οποίον δεν βρίσκεται εις το άμεσον περιβάλλον του, να μη ανακατεύεται σε τίποτε, που δεν έχει σχέσι με την εργασία του, να μη εκφράζη απαιτήσεις και να δέχεται με ευγνωμοσύνη την παραμικρή προσφορά. Η κρατική τακτοποίησις τον έχει τοποθετήσει σε ένα μικρό διαμέρισμα μιας σιδερένιας κυψέλης. Περισσότερο έντομο, παρά άνθρωπος, ζη, τρέφεται, κινείται, γνωρίζει στιγμές ψυχαγωγίας, αλλά είναι στερεά δεμένος εις τον νόμον της κυψέλης. Εάν θελήση να ελευθερωθή, χάθηκε.
Η Καθημερινή, 10 Δεκεμβρίου 1953
Μια γενεά δίχως Θεό
Το ότι υπάρχουν εκκλησίες που λειτουργούν, το ότι υπάρχουν χιλιάδες, εκατομμύρια σοβιετικοί πολίτες, που τις γεμίζουν Κυριακές και γιορτές και τις συντηρούν και πληρώνουν τρία ρούβλια το κεράκι, είναι μια τρανή απόδειξις για το πόσο βαθειά ήταν ριζωμένο το θρησκευτικό αίσθημα εις τον Ρώσο. Νομίζω ότι αυτή η παρουσία του εις την εκκλησία είναι η μία και μοναδική του μικρή ανταρσία, η μόνη πράξις, που αποτολμά, γνωρίζοντας ότι δεν του επιφυλάσσει ούτε αναγνώρισι, ούτε καλόν βαθμόν.
Αλλά αυτή η ανταρσία ανήκει εις το παρελθόν, εις τις γενεές, που μεγάλωσαν χριστιανοί, που δεν μπορούν να θυσιάσουν την πίστι τους και που ίσως κατορθώνουν να την μεταδώσουν και στα παιδιά τους. Πόσοι όμως είναι αυτοί; Και πόσο καιρό, πόσα χρόνια ακόμη θα παλαίψουν με ένα παντοδύναμο κρατικό οργανισμό, που χωρίς πλέον να μάχεται φανερά τη θρησκεία, την έχει καταργήσει από όλα τα σχολεία, τα γυμνάσια, τα πανεπιστήμια, την έχει εξορίσει από τα νέα χωριά, τα Κολχόζ και τα Σοβχόζ, την έχει διαγράψει, χωρίς μίσος, αλλά με κάποιο ύφος «ανωτερότητος»; […] Για το νέο παιδί, η θρησκεία είναι μια μακρινή υπόθεσις, κάτι που συγγενεύει με απηρχαιωμένες παραδόσεις, με τα παραμύθια της γιαγιάς του.
«Πηγαίνετε ποτέ στην εκκλησία;», ρωτούσα μια ημέρα ένα νέο Ρώσο, μορφωμένο και έξυπνο, που είχα γνωρίσει εις το Λένινγκραντ. «Καμμιά φορά…», μου είπε και προχώρησε σε βιαστική εξήγησι. «Διότι μ’ άρεσε ν’ ακούω να ψέλνουν. Εμείς οι νέοι Ρώσοι, εξακολούθησε, βλέπομε τις εκκλησίες σαν μουσεία τέχνης. Δεν πιστεύομε εις τον Θεόν, πιστεύομε εις τον άνθρωπο». «Είσαστε με αυτόν τον τρόπο, του είπα, οι πτωχότεροι άνθρωποι της γης. Δεν έχετε ο καθένας, παρά μια σύντομη ασήμαντη ζωούλα, από την οποία έχετε αφαιρέσει κάθε μυστήριο, κάθε ελπίδα, κάθε έστω και αόριστη πίστι σε μια συνέχεια. Ο φτωχότερος χριστιανός, είναι πλουσιώτερος από σας…». Αυτός γέλασε, ειρωνικά: «Τα γνωρίζω αυτά τα συνθήματα της αστικής παρηγοριάς. Τα πίστευε και η γιαγιά μου. Αλλά τώρα, σήμερα, και αυτή πια δεν τα πιστεύει. Μια μέρα μού είπε η ίδια: “Παιδάκι μου, ήμουν χριστιανή και ήθελα να πάω στον Παράδεισο. Αλλά τώρα που έχω δέκα εγγονάκια που δεν πιστεύουν στον Θεό και που δεν θα πάνε, δεν ξέρω τι να κάνω”. Μερικές γρηές ακόμη ίσως “πιστεύουν”. Αλλά οι έξυπνοι και μορφωμένοι άνθρωποι…». Τον διέκοψα. «Το τελευταίο φυλλάδιο, που εξέδωσε ο Αϊνστάιν, λέγεται “Γιατί πιστεύω στον Θεό”, μήπως η μόρφωσις και η ευφυΐα του σας φαίνονται ανεπαρκείς;».
Κοντοστάθηκε τότε και απήντησε σκεπτικά: «Όχι, αλλά ποιος μπορεί να ξέρη γιατί το έγραψε. Ο Θεός είναι πολύ της μόδας εις την Αμερική…». […]
Η Καθημερινή, 13 Δεκεμβρίου 1953
Το τελευταίον οχυρόν της γης
Το πραγματικό «Κρεμλίνο», το τεράστιο οχυρό, που κρύβει μια ολόκληρη πόλι και πέντε αιώνες ρωσικής ιστορίας πίσω από τα βαθυκόκκινα τείχη του, είναι πολύ λιγώτερο γνωστό από το άλλο Κρεμλίνο, το άυλο και αόρατο, το σύμβολο της δυνάμεως, της βίας, της τρομοκρατίας, του μεγάλου κινδύνου. Όταν διαβάζη κανείς την φράσι: «Πίσω από τα τείχη του Κρεμλίνου», σπανίως φαντάζεται ότι οι άρχοντες της νέας Ρωσίας ζούνε πραγματικά πίσω από τα μεσαιωνικά τείχη της τελευταίας κατωκημένης Ακροπόλεως της γης.
Καρδιά γεωγραφική και πολιτική της Μόσχας και όλης της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας, το Κρεμλίνο είναι ένα θηριώδες και μεγαλοπρεπέστατο εξάγωνο φρούριο, που υψώνει τείχη δέκα επτά μέτρων ύψους και έξη πάχους, επάνω σ’ ένα χαμηλό λόφο, μέσα στο κέντρον της πόλεως. Έχει κρυμμένα και αθέατα από τον κοινόν πολίτη δεκάδες κτίρια, στρατώνες, φυλάκια. […] Πράγματι, το Κρεμλίνον είναι ιερόν και απροσπέλαστο έδαφος για εκατοντάδες εκατομμύρια υπηκόους, που ακόμη και εάν φθάσουν μέχρι Μόσχας δεν θα δουν παραπάνω από τις λίγες στέγες, τους λίγους χρυσούς τρούλλους και το λευκό καμπαναριό του Ιβάν του Μεγάλου, που υψώνεται πάνω από τα τείχη του. […]
(Shutterstock).
Λένε ότι ποτέ δεν έγινε γνωστό σε ποιο κτίριο, σε ποιο διαμέρισμα έμενε ο Στάλιν, όπως τώρα κανείς δεν ξέρει πού κατοικεί ο Μαλένκωφ. Και δεν απορείς διόλου για το μυστήριο, όταν περάσης την είσοδο και βρεθής ξαφνικά σε μια νέα άγνωστη πολιτεία, της οποίας την ύπαρξι ούτε μπορούσες να μαντεύσης. Το Κρεμλίνο προσφέρει τα γνησιώτερα δείγματα της ρωσικής αρχιτεκτονικής, μέσα σε ένα πλαίσιο αρχοντικής μεγαλοπρεπείας. […]
Στην «Ουσπένσκυ Σομπόρ», την μητρόπολι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που έκτισε το 1475 ο Βενετός αρχιτέκτων Αλβέρτο Φιοραβέντι, κατά τας διαταγάς του Ιβάν του Μεγάλου, μας υπεδέχθησαν οι τρεις χιλιάδες άγιοι και άγγελοι, που στολίζουν ολόχρυσοι το υπέρλαμπρο εσωτερικό της. […]
Κοντά στην «Ουσπένσκυ» είδαμε και τον ιδιωτικό ναό των Αυτοκρατόρων, ένα μικρό παρεκκλήσι, με τις ωραιότερες βυζαντινές αγιογραφίες του Ρουμπληέφφ, ένα χαμηλοτάβανο θολωτό κομψοτέχνημα, όπου κυριαρχούσε κοντά στο χρυσό και ένα βαθυγάλανο νυχτερινό χρώμα και το κατακόκκινο αιματηρό δάπεδο, στρωμένο από θαυμάσιο «όνυξ» των Ουραλίων.
Από εκεί, για λίγο, ο περίπατος στην παλαιά Ρωσία διεκόπη. Αφήσαμε τους ναούς και χωρίς κανένα μεταβατικό στάδιο φθάσαμε εις το Ανάκτορο του «Ανωτάτου Σοβιέτ». Εδώ, φυσικά, μας περίμενε το βεστιάριο και αφού αφήσαμε χωρίς δευτέρα συζήτησι παλτά και καπέλλα, ανεβήκαμε μία επιβλητική σκάλα με εξήντα σκαλιά. Τώρα, προχωρούσαμε σ’ ένα δαίδαλο από χωλλ, σαλόνια, άλλα παλαιά ανακτορικά, με ανέπαφον όλον τον πλούτον τους, άλλα σύγχρονα, μόλις λιτότερα και άλλα, όπως η μεγάλη αίθουσα συνεδριάσεων του Ανωτάτου Σοβιέτ, η «Βουλή», απολύτως και αυστηρά μοντέρνα. […]
Και εάν η Μέκκα του κομμουνισμού είναι η Μόσχα, η «Καάβα» είναι το Κρεμλίνο, και αυτή η λευκή αίθουσα το μέγα νευραλγικό κέντρο. Την κύτταζα με προσοχή. Μακρόστενη, είχε αριστερά δέκα έξη παράθυρα μεγάλα, στολισμένα με κίτρινες μεταξωτές κουρτίνες και δεξιά ένα λευκό τοίχο, με μια σειρά από θεωρεία που εξείχαν λιγάκι, σαν μπαλκόνια, για τον ξένο Τύπο και τους ξένους διπλωμάτες. Στα εδώλια, φτιαγμένα από σκούρο γυαλιστερό ξύλο, μπορούσαν να καθήσουν δύο χιλιάδες πρόσωπα σε σειρές από εικοσιτέσσαρες. Το καθένα εδώλιο είχε από κάτω ένα ανοικτό συρτάρι, ένα μελανοδοχείο και μοιραζότανε ένα μικρόφωνο με τον διπλανό του. Απέναντι, εκεί που τελείωνε η αίθουσα, ωρθώνετο το βήμα για τον ρήτορα και ειδικά εδώλια δεξιά και αριστερά, περιμένανε το πρεζίντιουμ και τους υπουργούς. Πίσω, στο βάθος, ένα μόνον άγαλμα ωρθώνετο, ο Λένιν, από γρανίτη και τίποτε άλλο. Η παρένθεσις του μοντερνισμού ήταν σύντομη και μόλις φύγαμε απ’ εκεί προχωρήσαμε σε μια σειρά από θαυμάσια σαλόνια, που ανήκαν εις το Ανάκτορο το Αυτοκρατορικό, αυτό που ακόμη και τα τελευταία χρόνια φιλοξενούσε την οικογένεια του Τσάρου, όταν από την Πετρούπολη επεσκέπτετο την Μόσχα. […]
Θα χρειαζότανε κανείς μήνες, ίσως και χρόνια, για να μελετήση αυτό το φρούριο, που κρατάει, βιβλίο ζωντανό, τις πιο παράδοξες, τις πιο τρομερές, τις πιο πλούσιες εικόνες της ιστορίας της Ρωσίας.
Η Καθημερινή, 24 Δεκεμβρίου 1953
Το όνειρο κάθε μικρής συντρόφισσας: να γίνη «μπαλλαρίνα»
Εάν εις την Αμερικήν κάθε κοπελλίτσα ονειρεύεται να γίνη «σταρ» και να πλησιάση κάποτε τον θρυλικό παράδεισο του Χόλλυγουντ, εις την Ρωσία, κάθε μικρή συντρόφισσα ονειρεύεται να γίνη μπαλλαρίνα και να πλησιάση μια μέρα το «Μπολσόι», το μέγα θέατρο της Μόσχας. […]
Σε όλες τις μικρές και τις μεγάλες πόλεις της Ρωσίας, κορίτσια και αγόρια γυμνάζονται ώρες ατελείωτες, από τα ξημερώματα έως την νύκτα, επί χρόνια ολόκληρα, για να πάρουν τους καλούς βαθμούς, τις διακρίσεις, τα βραβεία που θα τα βοηθήσουν να ξεχωρίσουν και που θα τα φέρουν, σκαλοπάτι με σκαλοπάτι, από το σχολείο στην τοπική όπερα, από την τοπική όπερα σε μεγαλύτερη, του Κιέβου ή της Τιφλίδος, απ’ εκεί κάπου κοντήτερα, στην Μόσχα, έστω και στο κόρο μιας από τις δεύτερες όπερες και τέλος στο «Μπολσόι», εκεί όπου χόρεψαν οι μεγαλύτεροι χορευταί της γης, Πάβλοβα και Νιζίνσκυ, Καρσαβίνα και Ουλάνοβα. Να φθάσουν, δηλαδή, εις την κορυφή, εις το τέρμα, εις την εκπλήρωσι κάθε χορευτικής φιλοδοξίας. Και σε κάτι άλλο ακόμη που δεν περιφρονείται πια εις την Ρωσία. Εις τον πλούτον.
Ένας εργάτης κερδίζει, εργαζόμενος σκληρότατα, γύρω από τα οκτακόσια ρούβλια τον μήνα και ένας καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μόσχας μπορεί να έχη τέσσαρες και πέντε χιλιάδες ρούβλια μισθό, αλλά κανείς δεν πλησιάζει τα τριάντα και τα σαράντα χιλιάδες ρούβλια το μήνα μιας «πρώτης» μπαλλαρίνας του «Μπολσόι». Πλουσία και σεβαστή ιέρεια, δεν έχει πια ν’ αντιμετωπίση κανένα πρόβλημα στην ζωή της. Από νέα μπαλλαρίνα, θα γίνη φτασμένη, παρασημοφορημένη μπαλλαρίνα – ίσως και… βουλευτίνα, όπως η περίφημη Λεπεσίνσκαγια – και έπειτα περασμένη, αλλά πάντα αγαπητή «μεγάλη» μπαλλαρίνα, διά να μεταβληθή σε δασκάλα, σε χορογράφο, σε καθηγήτρια ή σε γρηά πλέον διευθύντρια κάποιας χορογραφικής σχολής και να τελειώση την ζωή της στο ίδιο περιβάλλον, όπου την είχε αρχίσει κοριτσάκι.
Τις «μπαλλαρίνες» μόνον οι ανώτατοι άρχοντες της σημερινής Ρωσίας τις πλησιάζουν, έχοντας κληρονομήσει και σ’ αυτό τον τομέα, τα προνόμια μιας τάξεως που προσπαθήσανε προς στιγμή να εξαφανίσουν και που βρίσκουν τώρα πιο ενδιαφέρον και ευχάριστο να αντικαταστήσουν. Εάν προσθέση κανείς σε όλες αυτές τις παροχές, σε όλες τις τιμές και τις δόξες, που απολαμβάνει ο χορευτής και η χορεύτρια στη Ρωσία και την φυσική αγάπη προς αυτή την τέχνη και την σωματική ικανότητα και αντοχή, που έχουν για τον χορό οι Ρώσοι, καταλαβαίνει από πόσες χιλιάδες ταλέντα διαλέγει το «Μπολσόι» και από τι πλούσιο υλικό επιλέγει τους τριακόσιους χορευτάς, που αποτελούν το βασικό του χορευτικό πυρήνα. […]
Από νέα μπαλλαρίνα, θα γίνη φτασμένη, παρασημο-φορημένη μπαλλαρίνα – ίσως και… βουλευτίνα, όπως η περίφημη Λεπεσίνσκαγια.
Αλλά… και νομίζω ότι δικαιούμαι μερικά «αλλά», ύστερα από τόσα θαυμαστικά και ειλικρινέστατα επίθετα – αλλά ολόκληρο το θέαμα, όλη η παράστασις, είναι σταματημένα στο κατώφλι του εικοστού αιώνα. Τίποτε δεν ανήκει στο σήμερα, όλα στο χθες, στην ρωμαντική αισθηματολογία, στην γλυκύτητα, στην επίδειξι ευκόλου πλούτου, στην προσπάθεια προσεκτικού ρεαλισμού. […] Δεν λείπει ο πλούτος, δεν λείπει η αστραπιαία αλλαγή της σκηνής, δεν λείπει ο έξυπνος μελετημένος φωτισμός, δεν λείπει καμμιά μηχανική πρόοδος, λείπει εντελώς η έκπληξις. Η κάποια αυθάδεια, το καινούριο, το παράξενο, το κάτι, που θα σε κάνη να ορθωθής στην καρέκλα σου, να ξυπνήσης από το ωραίο όνειρο, που σε νανουρίζει. […]
«Μια βραδυά στο μπαλλέτο», είναι μια νίκη κοινωνική, ένα ανέβασμα, ένα βήμα μέσα στην ζωή της παληάς αριστοκρατίας. Διότι αν στην Ρωσία διώξανε τ’ αφεντικά από παντού, οι πύργοι και τα μέγαρα δεν κατοικούνται από άρχοντες, δεν διώξανε τον θαυμασμό που κρύβανε μέσα τους γι’ αυτούς τους «μισητούς τυράννους». Και τώρα, όλοι λίγο πολύ μαϊμουδίζουν τις δικές τους παληές συνήθειες και ποθούν να πλησιάσουν σε ύφος, τρόπους, γούστα, αυτά που θυμούνται από την διωγμένη προπολεμική αριστοκρατία. […] Χιλιάδες χορεύουν και περισσότερες χιλιάδες χειροκροτούν, αλλά κανείς δεν δημιουργεί ούτε και εκεί τίποτε το αυθεντικό, το πρωτότυπο, έστω και το επαναστατημένο. Και εδώ η τελειότης είναι δώρο, που άφησε γενναιόδωρη η παλαιά Ρωσία στην καινούργια, την αχάριστη που όλα τα παίρνει, όλα τα λέει δικά της, αλλά που ακόμη δεν κατορθώνει να προσθέση τίποτε για ν’ ανανεώση, να πλουτίση την πολύτιμη κληρονομία.
Η Καθημερινή, 27 Δεκεμβρίου 1953
Η πολυτελής σχολή των προνομιούχων
Ο αρχιτέκτων που σχεδίασε το μέγα νέο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, έμοιαζε να έχη ξεπηδήσει μέσα από σελίδες κάποιου παληού ρωσικού μυθιστορήματος. Ήταν ένας ζωηρότατος υψηλός και αδύνατος γέρος, με άσπρα μαλλιά και μακρυά ακατάστατα ασπρόγκριζα γένεια, ο οποίος ανέλαβε την διαφώτισί μας με μεγάλο κέφι. […]
Το κτίριο, το κεντρικό, μάθαμε, φθάνει τα διακόσια τριάντα εννέα μέτρα ύψος, έχει τριάντα εννέα πατώματα. Μαζί με τις δύο πτέρυγες που απλώνονται χαμηλότερες, έχει σαράντα χιλιόμετρα διαδρόμους, έξη χιλιάδες υπνοδωμάτια διά φοιτητάς, και χρειάσθηκαν τέσσαρα χρόνια για να κτισθή από εικοσιπέντε χιλιάδες εργάτες και επτακοσίους αρχιτέκτονας, σχεδιαστάς και διακοσμητάς. […]
Έχω αναφέρει πολλές φορές την απροσδόκητη πολυτέλεια που ξαφνιάζει τον ξένο που πηγαίνει στην Ρωσία και ο οποίος, ενώ περιμένει να συναντήση την εικόνα μιας νέας Σπάρτης, βρίσκεται στη γέννησι μιας απίθανα φιλόδοξης Ρώμης. […] Πού είναι αυτή η λιτή αυστηρότης, η απλότης, το πρακτικό πνεύμα, που θα επήγαζε από μια ειλικρινή διάθεση ισότητος, από μια διάθεσι να προσφέρωνται όσο τον δυνατόν περισσότερα αγαθά σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους; Πού είναι αυτός ο «κομμουνισμός»; Εδώ σχεδόν όλα τα νέα έργα δεν δοκιμάζουν να ικανοποιήσουν τους πολλούς, αλλά να καταπλήξουν τους λίγους, τους εκλεκτούς. Εδώ, με τα χρήματα που έχουν πεταχθή για να πνιγή αυτό το Πανεπιστήμιο στην πολυτέλεια, θα μπορούσαν να έχουν κτισθή άλλα τέσσαρα, που να ήσαν σχολειά και όχι ανάκτορα. […]
(Alamy).
Καθώς τα κυττάζαμε και τα θαυμάζαμε και απορούσαμε, ένας από τους συνοδούς μας μου είπε πολύ υπερήφανα: «Δεν υπάρχει τώρα αγόρι ή κορίτσι στην Σοβιετική Ένωσι που να μη ονειρεύεται να φοιτήση σ’ αυτό το Πανεπιστήμιο». – «Και πόσοι θα το κατορθώσουν;», τον ρωτήσαμε. «Λίγοι, βέβαια», απήντησε. Και ένας από τους δασκάλους τον βοήθησε: «Αυτή την στιγμή έχομε 18.125 φοιτητάς από όλα τα μέρη της Ρωσίας, από όλες τις Σοβιετικές Δημοκρατίες και από πολλές ξένες χώρες, την Γερμανία, την Ουγγαρία και από τας Ινδίας, την Κίνα. Ελπίζομε να βγάλωμε περί τους δύο χιλιάδες τελειοφοίτους τον χρόνον. Εφέτος θα βγάλωμε μόνον χίλιους». Τώρα καταλαβαίνει κανείς τι προνόμιον θα αποτελή η φοίτησις σ’ αυτό το Πανεπιστήμιο και τι παιδιά διαλεγμένα θα γίνωνται δεκτά και τι επιβράβευσις πιστής αφοσιώσεως προς το κόμμα θα είναι η υπόσχεσις: «Το παιδί σου θα γίνη δεκτό στο μεγάλο Πανεπιστήμιο…». […]
Η Καθημερινή, 27 Δεκεμβρίου 1953
