Τον Δεκέμβριο του 1894, ο Αλσατός και εβραϊκής καταγωγής λοχαγός Άλφρεντ Ντρέιφους συλλαμβάνεται, καθώς του αποδίδεται ένα υπόμνημα που μόλις είχε αποκαλυφθεί.
Το υπόμνημα απευθυνόταν στη γερμανική πρεσβεία και περιείχε πληροφορίες για τον γαλλικό στρατό. Οι τεταμένες –μετά το τέλος του γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870-1871– γαλλογερμανικές σχέσεις επέβαλλαν στο γαλλικό υπουργείο Στρατιωτικών να εντοπίσει άμεσα τον ένοχο. Στο πλαίσιο αυτό, συνελήφθη ο λοχαγός Ντρέιφους και, ύστερα από συνοπτική δίκη, θεωρήθηκε ένοχος εσχάτης προδοσίας και καταδικάστηκε σε ισόβια εξορία στο Νησί του Διαβόλου στη Γαλλική Γουιάνα.
Μέχρι το 1906, οπότε και αθωώθηκε ο Ντρέιφους, η χώρα διχάστηκε, με τους υποστηρικτές του τελευταίου να κατηγορούν τον γαλλικό στρατό για κατάφωρο αντισημιτισμό. Ιστορική ήταν και η υπέρ του Ντρεϊφούς παρέμβαση του Εμίλ Ζολά από τις στήλες της εφημερίδας L’aurore (Ιανουάριος 1898)· είχε μορφή ανοιχτής επιστολής προς τον πρόεδρο Φωρ και τίτλο «Κατηγορώ». Τελικώς, ο αντισυνταγματάρχης Ζορζ Πικάρ, αποκάλυψε τον αληθινό ένοχο: τον ουγγρικής καταγωγής ταγματάρχη Φερντινάντ Εστερχάζι.
Η υπόθεση Ντρέιφους απασχόλησε και την Ελλάδα. Τον Νοέμβριο του 1928 δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή σειρά άρθρων με τίτλο «Πολύκροτοι δίκαι· από το ημερολόγιον ενός δημοσιογράφου», ενώ το 1936, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Ντρέιφους, δημοσιεύθηκε σειρά κειμένων του γιου του, Πιερ.
Από το ημερολόγιον ενός δημοσιογράφου
Η υπόθεσις Δρεϋφούς αποτελεί ένα από τα πλέον σοβαρά δικαστικά σκάνδαλα του αιώνος μας. Η περιπετειώδης αυτή ιστορία εδημιουργήθη υπό ωρισμένων στρατιωτικών κύκλων της Γαλλίας οι οποίοι εμπνεόμενοι από πείσμα, στενότητα αντιλήψεων και φυλετικάς προλήψεις διέπραξαν ένα πρωτοφανές αδίκημα εις βάρος ενός αθώου αξιωματικού. Από του 1894 μέχρι του 1905 ολόκληρος ο κόσμος και ιδιαιτέρως η Γαλλία παρηκολούθησε με αδιάπτωτον ενδιαφέρον τας φάσεις ενός δικαστικού αγώνος εις τον οποίον έπαιζε σπουδαίον ρόλον η μεροληψίαν και η κακή πίστις. Και μόνον υπό την τεραστίαν πίεσιν της κοινής γνώμης, κατέστη δυνατόν να επανορθωθή το τρομερόν αδίκημα και να θριαμβεύση η αλήθεια.
Αλλ’ η υπόθεσις Δρεϋφούς δεν περιωρίσθη απλώς εις το δικαστικόν πλαίσιον. Η στάσις των επισήμων αρχών όπισθεν των οποίων εκρύπτετο το γαλλικόν στρατιωτικόν Επιτελείον μετέφερε τας συζητήσεις εις το πολιτικόν επίπεδον. Συγκεκριμένως, προεκάλεσε γενικήν αγανάκτησιν η απεγνωσμένη αντίδρασις την οποίαν εξεδήλωσαν οι γαλλικοί κυβερνητικοί κύκλοι εις το ζήτημα της αναθεωρήσεως της δίκης.
Βαθμηδόν η υπόθεσις Δρεϋφούς ήρχισε να προσλαμβάνη εξαιρετικώς σοβαρόν χαρακτήραν. Η Γαλλία διηρέθη εις δύο στρατόπεδα. Από πρωίας μέχρι εσπέρας το μόνον θέμα συζητήσεως ήταν το ζήτημα Δρεϋφούς. Εις τα σαλόνια, εις τα καφενεία, εις τα θέατρα, εις τα γραφεία εις τους δρόμους, εις τα λεωφορεία δεν ηκούοντο παρά λογομαχίες φαντασμένων ανθρώπων. Άλλοι υπεστήριζον την αθωότητα του καταδικασθέντος αξιωματικού και άλλοι διεκήρυτταν μετά πείσματος ότι ήτο πράγματι ένοχος. Και σήμερον ακόμη, μετά παρέλευσιν δηλονότι τετάρτου αιώνος, όσοι έζησαν τα έτη ταύτα της εσωτερικής διχονοίας δεν δύνανται να τα αναπολήσουν αδιαφόρως.
Η «υπόθεσις», όπως μονολεκτικώς ελέγετο τότε το δικαστικόν τούτο σκάνδαλον, ανέτρεψε Κυβερνήσεις, προεκάλεσε ταραχάς, συνετέλεσεν εις την επιβολήν νομοθετικών μεταρρυθμίσεων, έφθειρε πολιτικά κόμματα και προ πάντων εξήψε τα μίση μέχρις απιστεύτου και επικινδύνου βαθμού. Η Ευρώπη ολόκληρος παρηκολούθει το τραγικόν και περιπετειώδες μυθιστόρημα το οποίον εμείωνεν ηθικώς τον γαλλικόν λαόν και τον επαρουσίαζεν ως ποδοπατούντα τας αρχάς της δικαιοσύνης και της ισότητος, αρχάς τας οποίας τόσον πομπωδώς είχε διακηρύξει άλλοτε. Η υπόθεσις Δρεϋφούς δεν είνε απλούν επεισόδιον της εσωτερικής ιστορίας της Γαλλίας. Είνε, όπως δικαίως εχαρακτηρίσθη μία σοβαρά ηθική κρίσις ήτις υπεχρέωσεν όλους τους πολίτας να δείξουν την δύναμιν της συνειδήσεώς των. Και οι πλέον αδιάφοροι δεν κατώρθωσαν να μείνουν εκτός της διαμάχης. Όλοι ανεξαιρέτως οι πολίται εθεώρησαν καθήκον των να λάβουν μέρος εις τον αγώνα, να καθορίσουν την στάσιν των. Το ζήτημα ήτο τόσον σοβαρόν ώστε απετέλει στοιχειώδη υποχρέωσιν διά κάθε άνθρωπον να εκλέξη μεταξύ της αληθείας και των κρατικών συμφερόντων, μεταξύ της δικαιοσύνης και της αδικίας. Και αυτοί ακόμη οι πλέον συντηρητικοί ησθάνθησαν εις την ψυχήν των επαναστατικάς διαθέσεις και ήσαν έτοιμοι να κατέλθουν ειες τα οδοφράγματα… Η σφοδρότης των συζητήσεων μετέβαλλε την υπεράσπισιν της δικαιοσύνης εις επίθεσιν εναντίον
του στρατού. Η Γαλλία, προς στιγμήν ηπειλήθη σοβαρώς υπό εμφυλίου σπαραγμού. Μία μεγάλη μερίς του λαού δεν ηδύνατο να ανεχθή την γενομένην αδικίαν. Μία όμως άλλη δεν παρεδέχετο ότι οι τότε επιφανέστεροι αρχηγοί του γαλλικού στρατού διέπραξαν ένα τόσον σοβαρόν αδίκημα, ότι, δηλαδή, ενσυνειδήτως κατεδίκασαν ένα αθώον και τον εξώρισαν εις την νήσον του Διαβόλου. […]
Τον Σεπτέμβριον του 1894, ένας πράκτωρ της γαλλικής μυστικής αστυνομίας ανεκάλυψεν εις την εν Παρισίοις Γερμανικήν Πρεσβείαν μίαν επιστολήν περιέχουσαν σημείωσιν διαφόρων εμπιστευτικών εγγράφων, τα οποία ο αποστολεύς ανελάμβανε να παραδώση εις τους Γερμανούς. Η ανωτέρα επιστολή απηυθύνετο προς τον Γερμανόν στρατιωτικόν ακόλουθον Σβαρτσκόπεν και, προφανώς, είχε σταλή υπό Γάλλου αξιωματικού. Τα έγγραφα ταύτα δεν ήσαν μεγάλης σπουδαιότητος. Η πράξις αυτή εφαίνετο ότι ήτο έργον απατεώνος μάλλον παρά προδότου ή κατασκόπου. Εν τούτοις αι αρχαί εθεώρησαν καθήκον να ανακαλύψουν τον ένοχον και τον ανεζήτησαν μεταξύ των αξιωματικών του Επιτελείου.
Ολίγας ημέρας κατόπιν, οι αναλαβόντες να εξακριβώσουν την αλήθειαν εσχημάτισαν την εντύπωσιν ότι ο γραφικός χαρακτήρ του συντάξαντος την κατασχεθείσαν επιστολήν ωμοίαζε με τον γραφικόν χαρακτήρα ενός αξιωματικού των επιτελικών γραφείων, του λοχαγού Δρεϋφούς. Ο τελευταίος ούτος δεν απολάμβανε των συμπαθειών των συναδέλφων του. Ήτο Ισραηλίτης και κατά την εποχήν εκείνην ο αντισημιτισμός είχε πολυαρίθμους και φανατικούς οπαδούς.
Εν τούτοις, υπέρ του Δρεϋφούς υπήρχαν πλείστα όσα αθωωτικά τεκμήρια. Η επιστολήν την οποίαν απέδιδαν εις αυτόν ετελείωνε με τας λέξεις: «θ’ αναχωρήσω διά τα στρατιωτικά γυμνάσια». Ο Δρεϋφούς όμως ούτε επήγε, ούτε επρόκειτο να σταλή το έτος εκείνο εις τας ασκήσεις του στρατού. Ο Δρεϋφούς ήτο λοχαγός του πυροβολικού και η επιστολή περιείχε λεπτομερείας και όρους τας οποίας δεν ηδύνατο να κατέχη ένας αξιωματικός του ανωτέρω όπλου. Ο ειδικός γραφολόγος της Τραπέζης της Γαλλίας, Γκομπέρ, ο οποίος πρώτος εξήτασε την επιστολήν, εδήλωσεν ότι υπήρχαν αναμφισβήτητοι διαφοραί μεταξύ της γραφής του ενόχου του εγγράφου και του γραφικού χαρακτήρος του λοχαγού.
Εις τα ανωτέρω προσετίθεντο το ανεπίληπτον παρελθόν και η αναγνωρισμένη ηθική του κατηγορηθέντος αξιωματικού. Ο Αλφρέδος Δρεϋφούς ήτο έγγαμος και υποδειγματικός οικογενειάρχης. Κατήγετο από την Αλσατίαν, είχε μεγάλην περιουσίαν και εφιλοδόξει να αναδειχθεί εις το στάδιον, το οποίον εκουσίως είχεν εκλέξει. Ο πατριωτισμός του, η κοινωνική του θέσις, η ιδιαιτέρα προσοχή με την οποίαν ειργάζετο διά το μέλλον του ήσαν αρκετά διά να συνηγορήσουν υπέρ της αθωότητός του. Οι ανώτεροί του ώφειλαν να λάβουν υπ’ όψιν των τα στοιχεία ταύτα και να μη απαγγείλουν τόσον εσπευσμένως την τρομεράν κατηγορίαν εναντίον ενός τιμίου και πατριώτου αξιωματικού.
Αλλ’ εις το επιτελείον δεν εβασίλευε κατά την εποχήν εκείνην η απαραίτητος ψυχραιμία η οποία θα επέτρεπε την ενέργειαν αμερολήπτων ερευνών. Οι ανώτεροι ιδίως στρατιωτικοί κύκλοι παρεσύρθησαν από τας στενάς αντιλήψεις των και συνετέλεσαν ούτω να καταπνιγή η φωνή του δικαίου και της αληθείας.
Η επιστολή εξητάσθη εκ δευτέρου υπό του Αλφόνσου Μπερτιγιόν, διευθυντού του τμήματος σημάνσεων της αστυνομίας των Παρισίων. Ο Μπερτιγιόν, διά να κρίνη το έγγραφον, κατέφυγεν εις ένα νέον σύστημα το οποίον εφεύρε ειδικώς διά την περίπτωσιν ταύτην και το οποίον προεκάλεσε κατάπληξιν εις όλους τους εμπειρογνώμονας γραφολόγους. Εν τέλει, εξήγαγε δυσμενές συμπέρασμα διά τον Αλφρέδον Δρεϋφούς. Ο στρατηγός Μερσιέ, υπουργός τότε των Στρατιωτικών, βασιζόμενος εις την έκθεσιν του Μπερτιγιόν διέταξεν αμέσως την σύλληψιν του λοχαγού. Η ενέργεια ανακρίσεων ανετέθη εις τον ταγματάρχην Πατύ ντε Κλαμ, άνθρωπον τίμιον και μορφωμένον, αλλά κατεχόμενον από φαντασιοπληξιών και φίλον των μυθιστορηματικών περιπετειών. Ο αξιωματικός ούτος επί πλέον ηγνόει τελείως και αυτούς ακόμη τους στοιχειώδεις κανόνας της δικαστικής ανακρίσεως και εθεώρει περιττάς όλας εκείνας τας νομίμους εγγυήσεις αι οποίαι παρέχονται εις κάθε κατηγορούμενον.
Ο Πατύ ντε Κλαμ είχε σχηματίσει αβασανίστως πεποίθησιν περί της ενοχής του Δρεϋφούς. Περιώρισε, ως εκ τούτου τον ρόλον και το καθήκον του εις το να αποδείξη την δήθεν ενοχήν· ταύτην διά μεθόδων που υπενθύμιζαν την ιεράν εξέτασιν και τας αστυνομίας του Μεσαίωνος. Δεν εδίστασε ακόμη να επισκεφθή την κυρίαν Δρεϋφούς και να μεταχειρισθή διαφόρους απειλάς διά να την αναγκάση να μην αποκαλύψη την σύλληψιν του συζύγου της. Έφθασε μάλιστα να εισέλθη μίαν νύκτα, κρυφά, εις το κελλί του κατηγορουμένου διά να τον τρομάξη και να αποσπάση τοιουτοτρόπως την ομολογίαν του εγκλήματός του. Όλα όμως τα εφαρμοσθέντα βάρβαρα και ανόητα μέσα δεν απέδωσαν το αποτέλεσμα τοιούτον ανέμεναν αι στρατιωτικαί αρχαί. Ο ατυχής Δρεϋφούς δεν έπαυε να διαμαρτύρεται διά την αδικίαν και διεκήρυττε με αγωνίαν την αθωότητά του.
Ο Πατύ ντε Κλαμ επεράτωσε τας ανακρίσεις του, υπό πνεύμα μάλλον αμεροληψίας. Εις την έκθεσιν την οποίαν επέβαλεν εις τον υπουργόν παρεδέχθη ότι δεν εύρε σοβαρά στοιχεία επί των οποίων να βασισθή το κατηγορητήριον, άφινεν όμως την Κυβέρνησιν ελευθέραν να αποφασίση περί της εξακολουθήσεως των ανακρίσεων. Αυτός προσωπικός ετάσσετο υπέρ της εγκαταλείψεως πάσης περαιτέρω διώξεως του Δρεϋφούς.
Αλλά την ιδίαν εποχήν αι αντισημιτικαί εφημερίδες επωφελήθησαν της ευκαιρίας διά να αρχίσουν σφοδρότατον αγώνα εναντίον των Ισραηλιτών. Ένας αξιωματικός του Επιτελείου, ο ταγματάρχης Ανρύ, μετέδωσεν εις την εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» την είδησιν περί της συλλήψεως του Δρεϋφούς. Διά φανταστικών και κακοβούλων δημοσιευμάτων ο Τύπος προσεπάθει να αναστατώση την κοινήν γνώμην και εξάψη τα πνεύματα των πολιτών. Διεδίδετο ότι αι στρατιωτικαί αρχαί είχον εις χείρας των τας αποδείξεις της προδοσίας. Ο Δρεϋφούς επαρουσιάζετο, ψευδώς, ως ανήθικος και χαρτοπαίκτης. Τα έγγραφα εχαρακτηρίζοντο ως σπουδαιότατα, η δε πράξις ως καθαρόν «πούλημα» της Γαλλίας εις την Γερμανίαν. Τα πλήθη χωρίς να γνωρίζουν τίποτε περί της υποθέσεως, χωρίς να έχουν πειστήρια, απήτουν να καταδικασθή εις θάνατον ο προδότης αξιωματικός. Όλοι επανελάμβαναν καθ’ εκάστην ότι απεδείχθη τρανότατα η ενοχή του αθλίου λοχαγού και ότι έπρεπε να επιβληθή παραδειγματική τιμωρία.
Ο υπουργός δεν ετόλμησε να αντιδράση εναντίον του δημιουργηθέντος και ολονέν ογκουμένου ρεύματος. Υπεχώρησεν εις τας απειλάς τας οποίας εξετόξευαν εναντίον της Κυβερνήσεως τα άλλα πολιτικά κόμματα και διέταξε να συνεχισθή η υπόθεσις.
Τα πλήθη χωρίς να γνωρίζουν τίποτε περί της υποθέσεως, χωρίς να έχουν πειστήρια, απήτουν να καταδικασθή εις θάνατον ο προδότης αξιωματικός. Όλοι επανελάμβαναν καθ’ εκάστην ότι απεδείχθη τρανότατα η ενοχή του αθλίου λοχαγού και ότι έπρεπε να επιβληθή παραδειγματική τιμωρία.
Ο Δρεϋφούς κατόπιν τούτου, παρεπέμφθη εις Στρατοδικείον. Εις τον κατηγορούμενον λοχαγόν ηρνήθησαν να χρησιμοποιήση τα μέσα αμύνης τα οποία ο νόμος παρέχει εις πάντα κατηγορούμενον. Παρά τας διαμαρτυρίας του, η δίκη απεφασίσθη να διεξαχθή κεκλεισμένων των θυρών, εχρησιμοποιήθησαν δε απίστευτα τρομοκρατικά μέτρα διά να αποτραπή πάσα εκδήλωσις συμπαθείας υπέρ του Δρεϋφούς.
Henri Vonoven, Η Καθημερινή, 4 Νοεμβρίου 1928
«Αγαπημένη μου – Δεν θέλω να σου περιγράψω ό,τι υπέφερα σήμερα»
Ο Ντρεϋφούς υπέστη την καθαίρεσιν εκ του αξιώματός του με ηρωικόν πράγματι θάρρος, χωρίς να παύση ουδέ επί στιγμήν να διακηρύττη την αθωότητά του προς το γύρω εχθρικόν πλήθος. […] Αργότερον, την ιδίαν ημέραν, έγραφε εις την γυναίκα του:
«Αγαπημένη μου – Δεν θέλω να σου περιγράψω ό,τι υπέφερα σήμερα. Αρκετή είναι η λύπη σου ώστε να σου προσθέσω και άλλην.
Όταν σου υπεσχέθην να ζήσω και να παραμείνω άκαμπτος, έως ότου η τιμή μου ήθελε αποκατασταθή, σου έκαμα την μεγαλυτέραν θυσίαν, την οποίαν ένας άνδρας –ένας τίμιος άνδρας, ο οποίος είδε την τιμή του να του αφαιρήται– θα ηδύνατο να υπομείνη. Ας παρακαλούμεν τον Θεόν να μη μου στερήση την υγείαν μου. Ηθικώς είμαι ακόμη καλά. Η συνείδησίς μου είναι καθαρά και μου δίδει την δύναμιν ν’ αντισταθώ.
Αλλά αρχίζω να φθάνω εις το τέλος της υπομονής και της δυνάμεώς μου. Όταν συλλογίζωμαι πως αφιέρωσα όλη μου την ζωή εις την Τιμήν, χωρίς ποτέ να παραβώ το καθήκον μου και όταν βλέπω τώρα τον εαυτόν μου εις αυτήν την κατάστασιν, να έχη υποστή την πλέον επονείδηστον προσβολήν, η οποία μπορεί να επιβληθή εις ένα στρατιώτην…
Κάμε ό,τι σου είναι δυνατόν αγαπημένη μου, διά να ανακαλύψης τον πραγματικόν ένοχον. Μη παραμελήσης ούτε επί ένα λεπτόν τας ερεύνας σου. Είναι η μόνη μου ελπίς εις την φοβεράς δυστυχίαν, η οποία με συντρίβει. Ω! αν τουλάχιστον ευρισκόμην ήδη, εκεί όπου πρόκειται να με στείλουν και αν ήξευρα, ότι συντόμως θα είμεθα και πάλιν μαζύ! Θα μου έδιδες την δύναμιν και το θάρρος, που τόσον χρειάζομαι. Η σημερινή συγκίνησις μου έχει ραγίσει την καρδιά. Δεν ευρίσκω καμμία παρηγοριά εδώ μέσα εις το κελλί μου.
Φαντάσου ένα γυμνό μικρό δωμάτιο, με ένα μικρό παράθυρο με σιδερένια κάγκελα… ένα κρεββάτι κοντά εις τον τοίχον… Όχι, δεν θέλω να σε λυπήσω μ’ αυτάς τας λεπτομερείας, αγαπητή μου.
Αργότερα, όταν και πάλιν θα είμεθα μαζύ ευτυχισμένοι, θα σου διηγηθώ όλα όσα υπέφερα σήμερα και πόσον η καρδιά μου θλίβεται όταν είμαι αναγκασμένος να ευρίσκωμαι με την συντροφιά πραγματικών εγκληματιών. Διηρωτώμην συνεχώς, διατί ευρίσκομαι εδώ… μου εφαίνετο ότι ήμην θύμα παραισθήσεως. […] Διατί να μη ημπορή κανείς να ανοίξη την καρδία ενός ανθρώπου με το νυστέρι του χειρούργου και να διαβάση τι γράφει μέσα. Όλος ο κόσμος θα ηδύνατο τότε να διαβάση με χρυσά γράμματα: “Αυτός ο άνθρωπος είναι τίμιος”. Αλλά τους εννοώ. Εις την θέσιν των, θα ήμιν εξ ίσου ανίκανος να αποκρύψω την περιφρόνησίν μου εις την θέαν ενός αξιωματικού, ο οποίος εκηρύχθη ένοχος εσχάτης προδοσίας. Αλλά δυστυχώς εδώ έγκειται η τραγωδία: Δεν είμαι ο ένοχος!…
Διηρωτώμην συνεχώς, διατί ευρίσκομαι εδώ… μου εφαίνετο ότι ήμην θύμα παραισθήσεως.
Σε φιλώ όπως σ’ αγαπώ.
Αλφρέδος».
Η Καθημερινή, 3-5 Σεπτεμβρίου 1936
Το «Κατηγορώ» του υιού Ντρεϋφούς
Βλέπων [σσ. ο στρατηγός Μερσιέ, υπουργός των Στρατιωτικών της Γαλλίας] ότι ο κατάδικος επέμεινε εις τας διαμαρτυρίας του της αθωότητός του, παρά την απόφασιν του Στρατοδικείου, καταχρώμενος τελείως αδικαιολογήτως των δικαιωμάτων του ο στρατηγός Μερσιέ ήλλαξε την απόφασιν του Στρατοδικείου εις φυλάκισιν, προσπαθών διά του τρόπου τούτου να καταπνίξη τας διαμαρτυρίας του Ντρεϋφούς. Ύστερα από φυλάκισιν ενός μηνός εις την νήσον του Ρε, ο Ντρεϋφούς απεστάλη εις τας νήσους της Σωτηρίας επί του ατμοπλοίου Σεν-Ντανζέρ, κλεισμένος ως ένας συνήθης κατάδικος εις ένα μικρό κελλί του ατμοπλοίου, με κάγκελλα αντί θύρας. Η θερμοκρασία ήτο 25 βαθμοί κάτω του μηδενός. […]
Αι νήσοι της Σωτηρίας, όπου ο Ντρεϋφούς έφθασε την 12ην Μαρτίου, είναι τρεις τον αριθμόν και ευρίσκονται εις απόστασιν 10 περίπου μιλλίων από την ακτήν της γαλλικής Γουινέας. Κατά σειράν σπουδαιότητος είναι: η Βασιλική Νήσος, έδρα της Ποινικής Διοικήσεως, η νήσος του Αγίου Ιωσήφ, εις την οποίαν αποστέλλονται οι ανάπηροι και ασθενείς κατάδικοι, και τέλος η Νήσος του Διαβόλου, ένας εντελώς άγονος βράχος με μόνον κάπου-κάπου μερικά δένδρα. Η νήσος αύτη έχει μήκος περίπου τριών τετάρτων του μιλλίου και πλάτος ενός τετάρτου. Επ’ αυτής ευρίσκοντο εις παλαιοτέραν εποχήν καταφύγια λεπρών, τα οποία μόλις τότε είχον καή. Το κλίμα ήτο τόσον ανθυγιεινόν ώστε μία απόπειρα διατροφής αιγών εις την νήσον είχεν αποτύχη. Επί της απομεμακρυσμένης αυτής νήσου ο Ντρεϋφούς ώφειλε να ζήση πλέον των χιλίων πεντακοσίων ημερονυκτίων.
Επειδή δεν είχε γίνει καμμία σχετική προετοιμασία διά την εγκατάστασιν του Ντρεϋφούς, ούτος παρέμεινε εις τας αρχάς εις την Βασιλικήν Νήσον, εις ένα κελλί των εκεί φυλακών. Αργότερον, την 13 Απριλίου, μετεφέρθη εις την Νήσον του Διαβόλου και εγκατεστάθη εις μίαν μικράν καλύβην η οποία εκτίσθη ειδικώς δι’ αυτόν. Πλησίον της μικράς αυτής καλύβης υπήρχε ένα μικρόν δωμάτιον εκ του οποίου εις φύλαξ ετήρει συνεχώς υπό επίβλεψιν τον κατάδικον. Ο φύλαξ ούτος είχε την εντολήν να μην απευθύνη ποτέ τον λόγον εις τον Ντρεϋφούς και να παρακολουθή κάθε κίνησιν.
Κατά την πρώτην περίοδον της φυλακίσεώς του επετράπη εις τον Ντρεϋφούς να εξέρχεται της καλύβης του εντός των ορίων μίας ζώνης ορισθείσης εις απόστασιν 200 υαρδών από της φυλακής του. Η περιφέρεια αύτη ήτο τελείως απροστάτευτος, άνευ του ελαχίστου ίχνους δένδρου διά να προφυλάσσεται από τας ακτίνας του τροπικού ηλίου.
Καθώς δεν επετρέπετο εις ουδένα να ωμιλήση μετά του Ντρεϋφούς και ο ίδιος ήτο ακόμη πολύ υπερήφανος, παρ’ όλην του την δυστυχίαν διά να ζητήση την ελαχίστην χάριν η οποία άλλωστε δεν θα εγίνετο πιθανώτατα δεκτή, ο Ντρεϋφούς ηναγκάζετο να καθαρίζη μόνος του την καλύβην του, να ετοιμάζει ο ίδιος το φαγητόν του, μεταχειριζόμενος ως πιάτα, ποτήρια κλπ, παλαιά κυτία κονσερβών και να καρικώνη τα ενδύματά του.
Δεν ηδύνατο να κάμη βήμα χωρίς να έχη παρά το πλευρόν του ένα φύλακα, ωπλισμένον με περίστροφον και αργότερον με μίαν καραμπίναν. Η συνεχής αύτη σιωπηλή παρακολούθησις ήτο το πλέον φοβερόν των μαρτυρίων του. Εις επίμετρον της τελείας απομονώσεώς του –καταστάσεως η οποία είναι αφόρητος διά πολλούς ανθρώπους– ώφειλε να υπομένη την φρίκην του βλέμματος αυτού, το οποίον, συνεχώς καρφωμένον επάνω του, παρηκολούθει όλας του τας κινήσεις, προσεπάθει να διαβάση όλας του τας σκέψεις. […]
Η Καθημερινή, 13 Σεπτεμβρίου 1936
Τα μαρτύρια
Φοβούμενος [σημ.: ο υπουργός Αποικιών, Αντρέ Λεμπόν] δε μη τυχόν αι διαταγαί του δεν τηρηθούν αυστηρώς έστειλε εις την Νήσον ένα νέον φύλακα, ονόματι Ντενιέλ, γνωστόν διά την σκληρότητά του. Ούτος εφωδιασμένος με τας καταλλήλους οδηγίας έφθασε εις την Νήσον του Διαβόλου διά να αναλάβη ο ίδιος την επιτήρησιν του Ντρεϋφούς.
Συμφώνως προς τας διαταγάς του υπουργού την νύκτα της 6ης Σεπτεμβρίου ο Ντρεϋφούς εδέθη με αλυσσίδας εις την κλίνην όπου εκοιμάτο. Το μαρτύριον τούτο διήρκεσε επί 44 νύκτας, δηλαδή μέχρι της 20ής Οκτωβρίου. Αυτό το «μέτρον ασφαλείας» ως επισήμως ωνομάσθη, συνίστατο εις το εξής: Δύο σίδηρα εις σχήμα ενός ανεστραμμένου U προσηρμόζοντο εις τας κάτω δύο πλευράς της κλίνης. Ανάμεσα από τα σίδηρα αυτά παρεμβάλλετο ένα άλλο οριζόντιον, επί του οποίου ήσαν προσδεδεμέναι δύο αλυσσίδες. Οι πόδες του φυλακισμένου εδένοντο με τας αλυσσίδας αυτάς και επιέζοντο σφικτά από το οριζόντιον σίδηρον, εις τρόπον ώστε το σώμα δεν ηδύνατο να κινηθή.
Δεμένος ούτω επί της κλίνης του, με τους αστραγάλους αιματωμένους από το σφικτόν δέσιμον, βασανιζόμενος από την αφόρητον τροπικήν θερμοκρασίαν και τα έντομα, κατατρυχόμενος από την πλέον φρικτήν ηθικήν αγωνίαν ο Ντρεϋφούς ησθάνετο, ότι το μαρτύριόν του υπερέβαινε τα όρια της ανθρωπίνης αντοχής και ότι συντόμως θα υπέκυπτε. […]
Τα βάσανά του ήσαν τόσον μεγάλα, αι σκέψεις αι οποίαι τον απησχόλουν τόσον φρικταί, ώστε την 10ην Σεπτεμβρίου, έπαυσε να γράφη το ημερολόγιον της ζωής του, το οποίον είχεν αρχίσει 17 μήνας ενωρίτερον – ακριβώς την επομένην της αφίξεώς του εις την εξορίαν. Δεν του έμενε πλέον ούτε η επιθυμία, ούτε η δύναμις διά να το συνεχίση. Ως τελε υταίαν χάριν εζήτησε από τον πρόεδρον της Γαλλικής Δημοκρατίας να παραδώση το ημερολόγιον αυτό μετά τον θάνατόν του εις την σύζυγόν του διακηρύττων διά μίαν ακόμη φοράν την αθωότητά του.
Κατά το διάστημα αυτό ένας διπλούς φράκτης εκ πασσάλων εκτίσθη πέριξ της φυλακής του. Η μια πλευρά του φράκτου τούτου απέχουσα ολίγα μόνον βήματα από τα παράθυρα της καλύβης και έχουσα αρκετόν ύψος ημπόδιζε τελείως τον αέρα και τον ήλιον να εισχωρήσουν εις το κελλί του καταδίκου.
Αι άλλαι πλευραί του φράκτου απείχον κατά τι περισσότερον από την καλύβην, εν τούτοις όμως διά του νέου αυτού μέτρου ο εξόριστος ηναγκάσθη να περιορίση τον καθημερινόν του περίπατον εις αυτόν τον στενόν χώρον, τον εκτεθειμένον εις τας εκτυφλωτικάς ακτίνας του ηλίου και να παραιτηθή της θέας της θαλάσσης, η οποία μέχρι της εποχής εκείνης υπήρξεν η μεγαλυτέρα του παρηγορία. […]
Η Καθημερινή, 15 Σεπτεμβρίου 1936
Αξιωματικέ Ντρεϋφούς!
Αξιωματικέ Ντρεϋφούς – Εάν δεν σας έγραψα εκ των πρώτων, άμα τη επιστροφή σας εις Γαλλίαν, διά να σας εκφράσω την συμπάθειάν μου, τούτο οφείλεται εις το ότι εφοβούμην μήπως η επιστολή μου σας φανή ακατάληπτος. Ήθελα να αναμείνω μέχρις ότου ο αδελφός σας σας διηγηθή την μακροχρόνιον πάλην μας…
Εφ’ όσον ένας τίμιος άνθρωπος κρατείται δέσμιος δεν ημπορούμεν να συγκαταλεγώμεθα μεταξύ των ευγενών και δικαίων λαών της γης. Αυτήν την στιγμήν το καθήκον σας είναι να μας φέρετε, μαζύ με την δικαιοσύνην και την γαλήνην… Όταν ο αθώος απελευθερωθή, η Γαλλία θα γίνη και πάλιν η χώρα της ισότητος και της δικαιοσύνης.
Και θα σώσετε επίσης την τιμήν του στρατού – του στρατού τον οποίον τόσον πολύ ηγαπήσατε και εις τον οποίον συνεκεντρώσατε όλα σας τα ιδανικά. Μη δίδετε σημασίαν εις εκείνους οι οποίοι ήθελον να αυξήσουν την ισχύν του στρατού με ψεύδη και αδικίας. Ημείς είμεθα οι πραγματικοί υπερασπισταί του. Ημείς είμεθα εκείνοι οι οποίοι την ημέραν κατά την οποίαν θα σας αθωώσουν οι συνάδελφοί σας, θα διακηρύξωμεν ότι ο στρατός έδωσε το πλέον ιερόν και το πλέον υπέροχον των παραδειγμάτων – την αναγνώρισιν της πλάνης. Την ημέραν εκείνην ο στρατός δεν θα αντιπροσωπεύη μόνον δύναμιν, θα αντιπροσωπεύη και την δικαιοσύνην.
Η καρδιά μου είναι περίλυπος και δεν ημπορώ να ελπίζω ότι θα αισθανθήτε όλην την αδελφικήν μου συμμετοχήν εις τα μαρτύριά σας και τα μαρτύρια της συζύγου σας…
Με αγάπην
Εμίλ Ζολά
Η Καθημερινή, 13 Οκτωβρίου 1936
«Η Κυβέρνησις αποδίδει την ελευθερίαν μου»
Την 19ην Οκτωβρίου επληροφορήθην ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είχεν υπογράψει το διάταγμα της χάριτος. Την επομένην αι εφημερίδες εδημοσίευσαν την κάτωθι δήλωσίν μου:
«Η Κυβέρνησις της Δημοκρατίας αποδίδει την ελευθερίαν μου. Αλλά ελευθερία χωρίς τιμήν δεν είναι τίποτε δι’ εμέ. Από την ημέραν αυτήν θα συνεχίσω τον αγώνα μου διά την επανόρθωσιν του τρομερού δικαστικού σφάλματος του οποίου έχω πέσει θύμα.
»Θέλω να γνωρίζη η Γαλλία ολόκληρος, διά μιας τελικής αποφάσεως, ότι είμαι αθώος. Η καρδιά μου ποτέ δεν θα ησυχάση ενόσω υπάρχει έστω και ένας Γάλλος αποδίδων εις εμέ το απαίσιον έγκλημα, το οποίον διεπράχθη υπό άλλου».
Απηλευθερώθην από την φυλακήν εις τας δύο το πρωί. Ένα αμάξι με ωδήγησε εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν. Η υγεία μου είχεν ανάγκην αμέσων φροντίδων. Είχα αποφασίσει να ταξιδεύσω εις την νότιον Γαλλίαν, αναμένων εκεί να επανακτήσω τας δυνάμεις μου διά να συνεχίσω τον αγώνα.
Η καρδιά μου ποτέ δεν θα ησυχάση ενόσω υπάρχει έστω και ένας Γάλλος αποδίδων εις εμέ το απαίσιον έγκλημα, το οποίον διεπράχθη υπό άλλου.
Ησθανόμην απερίγραπτον ευχαρίστησιν βλέπων και πάλιν αγρούς και λειβάδια κατά το σιδηροδρομικόν μου ταξίδι. Το κάθε τι με διασκέδαζε, το κάθε τι εκινούσε το ενδιαφέρον μου. Μου εφαίνετο ότι είχα επιστρέψει εις την ζωήν ύστερα από έναν τρομερόν εφιάλτην πέντε ολοκλήρων ετών. Ύστερα από ολίγας ώρας σταθμεύσεως εις Μπορντώ έφυγα διά το Καρπαντρά.
Εκεί με ανέμενε η σύζυγός μου. Κατά την διάρ κειαν των συναντήσεών μας εις την φυλακήν, η κατάστασις ήτο πολύ λυπηρά και απελπιστική, ώστε να μη ημπορέσωμεν να ανταλλάξωμεν τας πραγματικάς μας σκέψεις. Τώρα, ύστερα από πέντε έτη του πλέον σκληρού και αδίκου μαρτυρίου, ημπορούσαμεν να ιδή ο ένας τον άλλον ελεύθερα.
Την επομένην συνήντησα τα παιδιά μου. Ησθάνθην την μεγαλυτέραν συγκίνησιν εις την θέαν των αγαπημένων αυτών μικρών πλασμάτων, χάριν των οποίων είχον αναγκάσει τον εαυτόν μου να ζήση και από την ανάμνησιν των οποίων είχον αντλήσει τόσον θάρρος. Είχα φοβηθή ότι θα ησθάνοντο προς στιγμήν μίαν δυσάρεστον έκπληξιν εις την θέαν του πατέρα των, ο οποίος είχε καταντήσει τελείως αγνώριστος. Αλλά μόλις με είδαν ώρμησαν επάνω μου. Η μητέρα των τότε δεν τα είχε αφήσει να λησμονήσουν τον απόντα πατέρα των.
[…] Διά την εκτέλεσιν της επανορθωτικής τελετής δεν εξελέγη η παραπλεύρως μεγαλυτέρα αυλή εις την οποίαν 12 έτη ενωρίτερον, είχον υπομείνει την ατιμωτικήν καθαίρεσιν. Τούτο εγένετο τη υποδείξει μου, διότι εφοβούμην ότι συγκινήσεις που θα μου προκαλούσαν παρομοίας αναμνήσεις θα ήσαν υπέρ τας δυνάμεις μου.
Εις τας 1 ½ παρήλασαν τα τάγματα τα οποία θα παρίσταντο εις την τελετήν (δύο έφιπποι πυροβολαρχίαι και δύο λόχοι θωρακοφόρων) και έλαβον θέσιν παραλλήλως προς τας τρεις πλευράς της αυλής. Εις τας δύο παρά πέντε λεπτά ήρχισαν να ηχούν αι σάλπιγγες. Ο στρατηγός Ζιλαίν διοικητής της πρώτης μεραρχίας ιππικού εισήλθε εις την αυλήν πεζή. Με μεγάλα βήματα επέρασε προ των ταγμάτων.
Η σιωπή ήτο βαρεία. Εις αυτήν την σιωπήν αι σκέψεις μου εγύριζαν οπίσω εις ό,τι υπέφερα επί 12 έτη, τας κραυγάς του όχλου, την ταπεινωτικήν τελετήν κατά την οποίαν όλως αδίκως μού αφηρέθησαν οι βαθμοί μου, το ξίφος μου που ερρίφθη στα πόδια μου σπασμένον σε μικρά τεμάχια… Η καρδιά μου κτυπούσε σαν να ήθελε να σπάση. Το αίμα ανέβαινε εις τους κροτάφους μου. Ιδρώς περιέλουε το μέτωπόν μου… Ηναγκάσθην να καταβάλω εξαιρετικήν θέλησιν διά να συγκρατήσω τον εαυτό μου και να μη ξεσπάσω εις λυγμούς εις την σκέψιν των περασμένων μου βασάνων.
Η διαταγή «παρουσιάσατε όπλα» με απέσπασε από τον ρεμβασμόν μου και με επανέφερε εις την πραγματικότητα. Ο στρατηγός Ζιλαίν απήγγειλε την τυπικήν φράσιν με καταφανή συγκίνησιν και την στιγμήν που εκάρφωνε εις το στήθος μου το παράσημον του Τάγματος μου είπε:
«Ταγματάρχα Ντρεϋφούς, είμαι ευτυχής διότι μου εδόθη η εντολή να σας παρασημοφορήσω. Γνωρίζω καλά πόσον καλάς αναμνήσεις έχετε αφήσει εις την πρώτην μεραρχίαν ιππικού».
Κατόπιν με ενηγκαλίσθη θερμότατα και οι οφθαλμοί του ήσαν γεμάτοι δάκρυα. Τα τάγματα συνεπτήχθησαν τότε εις την μίαν πλευράν της αυλής. Η διαταγή «Εμπρός, μαρς!» ηκούσθη. Οι αξιωματικοί εχαιρέτων με τα ξίφη των καθώς διήρχοντο ενώπιόν μου.
Αμέσως όλοι οι παρευρισκόμενοι με περιεκύκλωσαν κραυγάζοντες· «Ζήτω ο Ντρεϋφούς!» «Όχι» απήντησα. «Ζήτω η Δημοκρατία, ζήτω η αλήθεια!»
Η Καθημερινή, 17 και 25-27 Οκτωβρίου 1936
