Μετά τις 18 Οκτωβρίου 1981 και τη μεγάλη νίκη του ΠΑΣΟΚ στις βουλευτικές εκλογές, ο άνεμος της «Αλλαγής» άρχισε να πνέει αισθητός στη χώρα. Το ΠΑΣΟΚ με το κοινωνικό του συμβόλαιο είχε υποσχεθεί πολλά, αλλά και το απαιτητικό κοινωνικό σώμα της εποχής αξίωνε πλέον τη βαθιά μεταρρύθμιση της χώρας.
Η εκπαίδευση δεν αποτελούσε εξαίρεση στον μεταρρυθμιστικό οίστρο που χαρακτήρισε την πρώτη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, καθώς κατά την προεκλογική περίοδο το κόμμα είχε παρουσιάσει σε θεωρητικό επίπεδο ένα ολοκληρωμένο, συνεκτικό και υποδειγματικό πρόγραμμα εκπαιδευτικής πολιτικής, με ακριβείς διαγνώσεις των προβλημάτων και εξίσου καλές και προοδευτικές λύσεις και για τις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Ετσι, μετά τον εκλογικό θρίαμβο που κατήγαγε και τον σχηματισμό κυβέρνησης, το ΠΑΣΟΚ άρχισε εσπευσμένα την εφαρμογή του προγράμματός του προς την κατεύθυνση της ριζικής αλλαγής που είχε υποσχεθεί. Στο πλαίσιο της υπεσχημένης αλλαγής θα τερμάτιζε μακρές παραδόσεις και αφηγήσεις που επέδειξαν αντοχή στον χρόνο.
Πιο συγκεκριμένα, στην εκπαίδευση δρομολόγησε τρεις σημαντικές και εξόχως συμβολικές αλλαγές, που συνδέονταν είτε με τα πολιτικά του προτάγματα για κοινωνική δικαιοσύνη, εκδημοκρατισμό και κοινωνική απελευθέρωση είτε με τις γενικότερες παρεμβάσεις του που στόχευαν στην υπέρβαση παρωχημένων πολιτικών και στον θεσμικό εκσυγχρονισμό της χώρας. Η κατάργηση του πολυτονικού συστήματος, των εισαγωγικών εξετάσεων από το γυμνάσιο στο λύκειο και της μαθητικής στολής ήταν από τα πρώτα μέτρα που προώθησε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ στην αφετηρία της εκπαιδευτικής της πολιτικής.
Γενική πρόσβαση στο λύκειο
Ο νόμος 309/1976, που μεταρρύθμιζε τη γενική εκπαίδευση, καθιέρωσε και πάλι την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, αλλά το άρθρο 29 του ίδιου νόμου προνοούσε ότι «από του σχολικού έτους 1977-78 οι απόφοιτοι του Γυμνασίου εγγράφονται στην Α΄ τάξιν του Λυκείου κατόπιν εισιτηρίων εξετάσεων». Το ΠΑΣΟΚ και η αριστερή αντιπολίτευση εξέφρασαν τις ισχυρές ενστάσεις τους για το μέτρο, συνδέοντάς το ευθέως με την άδικη και άνιση αντιμετώπιση των αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων.
Η απρόσκοπτη είσοδος όλων στο λύκειο επέφερε τη μαζικοποίησή του, στη συνέχεια και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Ετσι, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, τονίζοντας εμφατικά αφενός ότι η παιδεία είναι αναφαίρετο κοινωνικό αγαθό και δικαίωμα του πολίτη που πρέπει να το παρέχει το κράτος και αφετέρου την ανάγκη εκδημοκρατισμού του εκπαιδευτικού συστήματος, δρομολογεί την κατάργηση των εξετάσεων με αναδρομική ισχύ, αρχικά με πράξη του Προέδρου της Δημοκρατίας στις 11 Νοεμβρίου 1981 και λίγο αργότερα με την κατάθεση νομοσχεδίου στη Βουλή για την κύρωση της προεδρικής πράξης, το οποίο ψηφίζεται στις 18 Ιανουαρίου 1982. Μάλιστα, στο ίδιο νομοσχέδιο, κατά τη διαδικασία της συζήτησής του στη Βουλή, ενσωματώνεται και η πρόβλεψη για τη θέσπιση του μονοτονικού συστήματος.
Τα αντεπιχειρήματα που προβάλλει η Νέα Δημοκρατία είναι ότι με την κατάργηση των εξετάσεων μετατίθενται τουλάχιστον κατά τρία χρόνια οι επαγγελματικές επιλογές των μαθητών και μαθητριών, η ανεργία των νέων θα αυξηθεί, θα καταπέσει η στάθμη των σπουδών στο λύκειο εξαιτίας της μαζικοποίησής του και, κατ’ επέκταση, θα μεγιστοποιηθεί η πίεση προς τα τριτοβάθμια ιδρύματα, με αποτέλεσμα να μαζικοποιηθούν και αυτά.
Πράγματι, όπως ήταν αναμενόμενο, η πολιτική της κατάργησης των εξετάσεων και η απρόσκοπτη είσοδος στο λύκειο επέφερε τη μαζικοποίησή του και, με τη σειρά της, μαζικοποιήθηκε και η ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση. Αν και όπως προαναφέρθηκε αυτή η επιλογή του ΠΑΣΟΚ επικρίθηκε έντονα και με διάφορα επιχειρήματα από την αξιωματική αντιπολίτευση, εντούτοις η αλήθεια είναι ότι οι ίδιες τάσεις είχαν προηγηθεί στον δυτικό κόσμο, κατά τις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70, στο πλαίσιο της επικράτησης του κράτους πρόνοιας αλλά και της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου, που αναδείκνυε την εκπαίδευση ως κρίσιμο μοχλό κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης.
Από την εποχή του Καποδίστρια
Η μαθητική στολή, από την άλλη, είχε διαγράψει μια μακρά διαδρομή, αφού ένας από τους σημαίνοντες στόχους της εκπαιδευτικής πολιτικής ήταν η επίτευξη της σχολικής ομοιομορφίας. Οι ρίζες της στο ελληνικό συγκείμενο ανάγονται στην εποχή του Καποδίστρια, ο οποίος δίνει οδηγίες για μια συγκεκριμένη «ευπρεπή» ενδυματολογία των μαθητών του Ορφανοτροφείου, ενώ ακόμη αυτό λειτουργούσε στον Πόρο. Η ενδυμασία που θα παρεχόταν στους τροφίμους του συμπεριλάμβανε «μίαν φουστανέλαν, δύω υποκάμισα, δύω βρακία, εν ζευγάριον παπουκίων, εν φέσιον, μίαν καπόταν και μίαν ζώνην».
Το 1876 το ίδιο το υπουργικό συμβούλιο θα ασχοληθεί με το «ιδιότυπον και ομοιόσχημον του ιματισμού τών εν τοις δημοσίοις διδακτηρίοις παιδευομένων μαθητών». Οπως αναφερόταν στην απόφαση, οι μαθητές των δημοσίων ελληνικών σχολείων και γυμνασίων ήταν υποχρεωμένοι πλέον να φέρουν τη μαθητική στολή –που αποτελείτο από ιμάτιον, περισκελίδα, πίλον και μανδύαν– «εντός και εκτός των διδακτηρίων καθ’ όλον τον χρόνον της εν αυτοίς μαθητείας των», ενώ και οι οδηγίες για την εμφάνιση της στολής ήταν λεπτομερέστατες. Μέχρι και τα «κομβία» έπρεπε να είναι ορείχαλκα, «φέροντα έμβλημα ανάγλυφον γλαύκα».
Μεταπολιτευτικά η μαθητική αμφίεση μετατρέπεται πλέον σε γένους θηλυκού και ταυτίζεται με την ποδιά των μαθητριών.
Μεταπολιτευτικά το εύρος της μαθητικής στολής περιορίζεται δραστικά και ορίζεται σεξιστικά, αφού μετατρέπεται πλέον σε γένους θηλυκού και ταυτίζεται με την ποδιά των μαθητριών. Με την πάροδο όμως του χρόνου το μέτρο της μαθητικής αμφίεσης και εμφάνισης αρχίζει έμπρακτα να «χαλαρώνει» στην καθημερινή σχολική ρουτίνα, καθώς παράλληλα ενισχύεται όλο και περισσότερο η κριτική κατά της ποδιάς, με το επιχείρημα πια της αντισυνταγματικής διάκρισης και άνισης μεταχείρισης των δύο φύλων. Είναι, μάλιστα, ενδεικτικό το γεγονός ότι οι αποβολές μαθητριών λόγω «μη ευπρεπούς ενδυμασίας» αρχίζουν να εγείρουν όχι μόνο κοινωνικές αντιδράσεις, αλλά να παρωθούν και σε προσφυγές στο Συμβούλιο της Επικρατείας, καλλιεργώντας το έδαφος για ό,τι θα ακολουθήσει.
Η μικρή εξέγερση καθηγητριών και μαθητριών στο 4ο Γυμνάσιο του Αιγάλεω
Οταν επικράτησε το ΠΑΣΟΚ ως πολιτικός φορέας αλλαγής, δεν άργησε να εντάξει και τη μαθητική αμφίεση στη μεταρρυθμιστική του ατζέντα. Ολα φαίνεται να ξεκίνησαν από το 4ο Γυμνάσιο στο Αιγάλεω, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Κωνσταντίνας Γογγάκη, στο οποίο σημειώθηκε μια μικρή εξέγερση, που συνοδευόταν και από την απειλή της απεργίας. Οι καθηγήτριες διαμαρτύρονταν εναντίον της διάταξης του δημοσιοϋπαλληλικού κώδικα, που προέβλεπε «την ευπρεπή εμφάνιση των καθηγητριών», ενώ οι μαθήτριες στράφηκαν κατά της ποδιάς, αρνούμενες να τη φορέσουν. Το θέμα κατέληξε στην ΕΛΜΕ Δυτικής Αττικής, ακολούθως στην ΟΛΜΕ και από εκεί, στις 20 Ιανουαρίου 1982, στο υπουργείο Παιδείας. Την τελική διευθέτησή του ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο υφυπουργός Παιδείας Πέτρος Μώραλης, με τον οποίο η Κωνσταντίνα Γογγάκη διατηρούσε «ισχυρούς πολιτικούς δεσμούς». Με απόφασή του (5 Φεβρουαρίου 1982) η ποδιά των μαθητριών της μέσης εκπαίδευσης, ως κατάλοιπο και σύμβολο μιας ορισμένης παράδοσης και ιδεολογικής κατεύθυνσης, καθίστατο μη υποχρεωτική. Ετσι, στις 8 Φεβρουαρίου 1982, ημέρα Δευτέρα, ξεκίνησε μια νέα εποχή για τις μαθήτριες των σχολείων της μέσης εκπαίδευσης της χώρας μας: ενδύθηκαν με ό,τι επιθυμούσαν, στο πλαίσιο πάντα της ευπρέπειας, μετατρέποντας τη μονόχρωμη σχολική ατμόσφαιρα σε μια πολύχρωμη –ενδυματολογικά– πραγματικότητα, ενώ στις 9 Φεβρουαρίου κυκλοφόρησε και επισήμως η υπουργική εγκύκλιος.
Ας σημειωθεί παρενθετικά, ωστόσο, ότι η μαθητική ποδιά συνδεόταν και με ένα ανθηρό πεδίο οικονομικής δραστηριότητας. Η αγορά διέθετε το προϊόν σε διάφορες ποιότητες και σχεδιασμούς, με αποτέλεσμα και η διακύμανση της τιμής του να είναι μεγάλη (από 400 έως 1.700 δραχμές) και η έννοια της ομοιομορφίας πολύ σχετική. Πιο συγκεκριμένα, όταν η κυβέρνηση ανακοίνωσε το μέτρο, υπήρχαν περίπου 200 εξειδικευμένες βιοτεχνικές μονάδες που ασχολούνταν με τη μεταποίηση της ποδιάς και απασχολούσαν 2.000 εργαζόμενους και εργαζόμενες. Γι’ αυτό βιοτέχνες και έμποροι αντέδρασαν μαζί, αφού τεράστιες ποσότητες μπλε υφάσματος και χιλιάδες ραμμένες ποδιές θα έμεναν στα αζήτητα. Το ιστορικό πολυκατάστημα Μινιόν, για παράδειγμα, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, είχε υποστεί ζημία ύψους 40 εκατ. δραχμών.
Αν από την κυβερνητική πλευρά η μη υποχρεωτικότητα της ποδιάς προβαλλόταν ως συμβολή στην προσπάθεια κοινωνικής απελευθέρωσης, ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας κ.ά., τα παραδοσιακά – συντηρητικά κοινωνικά στρώματα διέβλεπαν ποικίλους κινδύνους από την απόφαση της νεόκοπης κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ: θα κλόνιζε τη σχολική ευταξία, το αίσθημα του ανήκειν σε μια συλλογικότητα, θα απορρύθμιζε την κόσμια συμπεριφορά, θα ενίσχυε την απειθαρχία, ενδεχομένως και τη χαλάρωση των ηθών, ενώ θα γίνονταν εμφανέστερες οι ταξικές αντιθέσεις στον χώρο του σχολείου, με ορατό τον κίνδυνο κοινωνικών τριβών και ανταγωνισμών. Επίσης, ορισμένοι γονείς επικαλούνταν την πρακτικότητα της σχολικής ποδιάς και υποστήριζαν ότι θα αναγκαστούν να υποβληθούν σε επιπλέον δαπάνες για την καθημερινή ένδυση των παιδιών τους.
Την ίδια στιγμή, βέβαια, οι μαθητές και οι μαθήτριες όχι μόνο επιδοκίμασαν σχεδόν καθολικά την απόφαση της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις προχώρησαν και στην πραγματοποίηση των δικών τους νεανικών τελετουργιών για τα επινίκια, παραδίδοντας στην πυρά τις μπλε ποδιές «του ουρανού και της θάλασσας» ως σύμβολο ανελευθερίας, παρωχημένης κανονιστικής ρύθμισης και απαράδεκτα άνισης διάκρισης των δύο φύλων.
Ο κ. Δημήτρης Φ. Χαραλάμπους είναι καθηγητής Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
