Στις 2 Φεβρουαρίου 1920 δημοσιεύεται στην Καθημερινή ένα καυστικό κείμενο που τάσσεται εναντίον του αιτήματος να παραχωρηθεί το δικαίωμα ψήφου και στις γυναίκες. Στο σύντομο αυτό κείμενο καλείται να απολογηθεί για την «ατέλεια του θεσμού της καθολικής ψηφοφορίας» –την ισότητα– η Καλλιρρόη Παρρέν. Η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια –η οποία ίδρυσε το 1887 την Εφημερίδα των Κυριών και το 1911 το Λύκειο Ελληνίδων– θα «σηκώσει το γάντι» και θα απαντήσει άμεσα με ένα άρθρο της. Αργότερα, φιλοξενήθηκαν και άλλα κείμενά της, με θέμα τον φεμινισμό, στις στήλες της Καθημερινής, η οποία φρόντιζε να τα προλογίζει με μία σημείωση που έδειχνε ότι κρατούσε αποστάσεις από τις απόψεις της Παρρέν – τις οποίες, εντούτοις δημοσίευε. Καθ’ όλη τη διάρκεια της δράσης της Καλλιρρόης Παρρέν, η Καθημερινή αναγνώριζε τις καινοτομίες και τις επιτυχίες της, κυρίως σε ό,τι αφορά το Λύκειο των Ελληνίδων.
Με τον θάνατό της, τον Ιανουάριο του 1940, ο Σπύρος Μελάς έγραψε ένα εγκωμιαστικό κείμενο, το οποίο κατέληγε ως εξής: «Η “Εφημερίς των Κυριών” πούγραφε σχεδόν μονάχη της στην αρχή, έγινεν ένα βήμα αξιοπρεπέστατο και πειστικώτατο, που η ενέργειά του απεκορυφώθη στην ίδρυσι του Λυκείου των Ελληνίδων: Αυτό είναι το μεγάλο έργο της Παρρέν. Εστία μορφώσεως των Ελληνίδων, κέντρο εθνικής γυναικείας αγωγής και μοναδική οργάνωσι για τη διατήρησι του εθνικού ενδύματος, των εθνικών χορών και της εθνικής μουσικής».
Απολογούμαι;
Ευχαρίστως και πρόθυμα θα απελογούμην. Αλλά εις τι; Πού ευρίσκεται η κατηγορία εις το προβαλλόμενον επιχείρημα του ανθρώπου με την πολλήν κρίσιν; όπως τον εχαρακτήρισεν η χθεσινή «Καθημερινή». Ή τουλάχιστον, ποιον έπεισε διά την πολλήν κρίσιν του δημηγορούντος κυρίου, του οποίου το χάρτινον αξίωμα παρασύρει ο ελαφρότερος άνεμος της αληθείας;
Λοιπόν αποφαίνεται ότι «αν δοθή ψήφος εις τας γυναίκας θα συμβή ώστε ο χωρικός και ο αγρότης να έχουν ανά δύο ψήφους, διότι αι γυναίκες τους θα ψηφίζουν όπως θέλουν αυτοί, ο δε δικηγόρος και ο γιατρός καμμίαν, διότι αι σύζυγοί των θα ψηφίζουν πάντοτε αντιθέτως, από πνεύμα αντιλογίας».
Με άλλα λόγια θέλει να ειπή ότι η Ελληνίς χωρική ευρίσκεται εις τοιαύτην κατάστασιν είτε τρυφερών σχέσεων με τον άνδρα της, είτε τόσον υποτακτική του, ώστε να μην έχη ιδίαν γνώμην.
Εις την πρώτην περίπτωσιν ερωτώ: αποκλείεται μήπως η υπόθεσις ότι συμβαίνει και εις τας πόλεις και εις την ανεπτυγμένην λεγομένην κοινωνίαν μια ενότης αισθημάτων και σκέψεων και πολιτικών αντιλήψεων των συζύγων; Και εις την δευτέραν: αποκλείεται η εκ φόβου ή εκ πιέσεως ή και εξ αγριωτέρας ή αγροικοτέρας επιβολής ο εξαναγκασμός της γυναικός να υποτάσσεται εις τας διαταγάς του ανδρός;
Υποθέτω όχι. Ή μάλλον βεβαιώνω όχι. Και το πράγμα είνε ευθύς αμέσως εύκολον να αποδειχθή. Εις την περίστασιν, επί παραδείγματι, αυτήν, όπου εις την πολιτικήν υπάρχουν δύο χωρισμέναι πολιτικαί μερίδες, εντελώς αντίθετοι, όσον ποτέ άλλοτε φανατικώτερα αντίθετοι, αι γυναίκες των πόλεων, αι γυναίκες των ιατρών και των δικηγόρων, περί ων ο λόγος, ανήκουν εις κόμμα αντίθετον του ανδρός των;
Και αν αυτήν την στιγμήν είχαν ψήφον αι γυναίκες, φανατισμέναι όπως είνε και από τα δύο μέρη, θα εψήφιζαν αντιθέτως προς τους άνδρας των, μόνον από πνεύμα αντιλογίας;
Ο κύριος με την πολλήν κρίσιν καλείται να απαντήση και όχι να απολογηθή. Διότι εις το ιδικόν μας, το γυναικείον λεξικόν, δεν έχουν θέσιν αυστηραί λέξεις. Ημείς συζητούμεν κάθε πλάνην, καταρρίπτομεν κάθε κακήν πρόληψιν, η οποία εκληρονομήθη από τους αιώνας του σκότους και της αμαθείας εναντίον της γυναικός.
Αλλ’ ας εξετάσωμεν και ολίγον τι είνε αυτή η Ελληνίς χωρική, το δυστυχισμένο αυτό πλάσμα, το οποίον θα καταστρέψη τον τόπον μας, αν κληθή να κάμη χρήσιν της ψήφου.
Διότι εις το ιδικόν μας, το γυναικείον λεξικόν, δεν έχουν θέσιν αυστηραί λέξεις. Ημείς συζητούμεν κάθε πλάνην, καταρρίπτομεν κάθε κακήν πρόληψιν, η οποία εκληρονομήθη από τους αιώνας του σκότους και της αμαθείας εναντίον της γυναικός.
Είνε άραγε ολιγώτερον έξυπνη από τον άνδρα της, ή ολιγώτερον πονηρή, ή το πνεύμα της ολιγώτερον εύστροφον, ή ολιγώτερον ηθική, ή ολιγώτερον πλουτοπαραγωγός από τον χωρικόν;
Άλλη πλάνη και αυτή. Πλάνη μεγάλη, πλάνη ασυγχώρητος, πλάνη, η οποία πιστοποιεί πόσον ολίγον ο Έλλην εν γένει γνωρίζει την γυναίκα της Ελλάδος. Διότι επί τέλους Ελληνίδες δεν είμεθα μόνον αι πενήντα ή εξήντα χιλιάδες γυναίκες των πόλεων, αλλ’ Ελληνίδες είνε αι μεγάλαι γυναικείαι μάζαι των κωμοπόλεων και των χωριών και των επαρχιακών πόλεων.
Και οι πολιτευόμενοι, παληοί ή νέοι, ηξεύρουν πολύ καλά ότι η χωρική κουμπάρα είνε πολύ καλήτερη αρχικομματάρχισσα από τον κουμπάρον, ο οποίος τας ημέρας των εκλογών είνε ως επί το πολύ μεθυσμένος, –είνε συνήθης μέθοδος της ρεκλάμας του υποψήφιου αι σπονδαί εις τον Βάκχον–, ενώ η κουμπάρα τριγυρίζει το χωριό, και θέτει εις ενέργειαν την γλώσσαν της, την γλωσσίτσαν της, η οποία είνε πολύ πλέον γυμνασμένη και πολύ πλέον επικίνδυνος από της γυναικός της γραμματισμένης των πόλεων.
Υπάρχει δε και ωρισμένον παράδειγμα παπαδιάς χωρικής, νησιώτισσας, η οποία ετάχθη ολοφάνερα αντίθετος του Παπά και εκέρδισεν αυτήν την εκλογήν του ιδικού της υποψηφίου, κατ’ αυθεντικήν πληροφορίαν γνωστού πολιτευομένου.
Αλλ’ η χωρική αντιτάσσουν, είνε ως επί το πολύ αγράμματη. Και ερωτώ: τι προσθέτουν τα ολίγα γράμματα που μανθάνει το χωριατόπαιδο εις τας δυο-τρεις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου, εις το οποίον φοιτά δυο-τρεις μήνας τον χρόνον, όταν δεν το χρειάζεται ο πατέρας ή η μάννα εις το χωράφι; Μήπως κανείς ποτέ το εδίδαξε ποια είνε τα καθήκοντα του πολίτου; Ή μήπως αντελήφθη από τον πατέρα του από τον κομματάρχην του ή από το περιβάλλον του εν γένει ποίαν υψηλήν και ωραίαν σημασίαν έχει το σφαιρίδιον αυτό.
Η αντίληψις του δυστυχούς είνε μία και μόνη σχεδόν εις τας παντού λαϊκάς τάξεις αν όχι συχνά και υψηλότερα ακόμη. Το ρουσφέτι, το συμφέρον, το πώς θα απαλλαγή από την θητείαν, ή πώς θα διορισθή, ή πώς δεν θα πληρώση φόρον.
Τώρα ας εξετάσωμεν τι προσφέρει η χωρική η Ελληνίς χωρική, ως παράγων οικονομικός, αλλά και εν γένει και ως παραγωγική δύναμις εις την Ελλάδα. Το είπα ήδη εις μίαν από τας ομιλίας μου, και δεν θα το επαναλάμβανα, αν δεν επειθόμην από τα γραφόμενα περί αυτής, ότι πολλοί το αγνοούν.
Λοιπόν η Ελληνίς χωρική αυξάνει τον πληθυσμόν της χώρας εις αναλογίαν με 80% από τας γυναίκας των πόλεων. Διότι κατά μέσον όρον κάθε χωρική γεννά από εξ-οκτώ παιδιά. Εξ άλλου δε και σπανίως μένει άγαμος. Έπειτα η χωρική, είνε γεωργός, όσον και ο άνδρας και συγχρόνως τρέφει όρνιθες, κατασκευάζει τυρί και βούτυρο, φροντίζει τα μέγιστα, κρατεί το σπίτι, πλένει, μαγειρεύει, ράπτει και μπαλώνει. Χωρίς ούτε να περνά ώρες εις την ταβέρνα, ούτε να ξεκουράζεται εις το καφφενείον, ούτε να τρομοκρατή κανένα γύρω της. Και όταν ο άνδρας φεύγη ως μετανάστης και υπάρχουν εκατοντάδες χωριά, χωρίς σχεδόν άνδρες –αφού οι Έλληνες μετανάσται έφθασαν αισίως τας πεντακοσίας χιλιάδας– η χωρική τούς αντικαθιστά καθ’ όλην την γραμμήν.
Αυτή διατηρεί τα κτήματα, αυτή συνάζει της εληές και της μεταφέρει εις το ελαιοτριβείον, αυτή βάζει το μούστο, αυτή κρατεί το σπίτι της και φροντίζει τα παιδιά της, πιστή και αφωσιωμένη – μοναδικής τιμιότητος μεταξύ των γυναικών όλου του κόσμου.
Άρα γε απέναντι των πεντακοσίων αυτών χιλιάδων γυναικών των μεταναστών θα έχωμεν να αντιτάξωμεν άνδρας ισαρίθμους από τας μάζας όπου ψηφίζουν επίσης ευεργετικούς και επίσης παραγωγικούς ως αυτάς;
Απάντησιν παρακαλούμεν.
Η Καθημερινή, 4 Φεβρουαρίου 1920
Φεμινισμός
Η «Καθημερινή» φιλοξενεί προθύμως το κατωτέρω άρθρον της κ. Παρρέν, φρονούσα ότι πρέπει, συζητήσεως γενομένης, ν’ ακουσθή et altera pars. Η κ. Παρρέν εν τούτοις, πρωταθλήτρια εν τω αγώνι υπέρ της γυναικείας ψήφου, θ’ αναγνωρίση εν τη προκειμένη περιπτώσει το δικαίωμα της ψήφου και εις την «Καθημερινήν», ήτις επιφυλάσσεται να ψηφίση εν καιρώ –δεν θα ψηφίση δε, το ομολογεί, υπέρ της απόψεως της κ. Παρρέν, καίτοι παραχωρεί ευχαρίστως το βήμα της εις την διακεκριμένην φεμινίστριαν.
Εις την «Πολιτείαν» εδημοσιεύθη προ τριών ημερών άρθρον αντιφεμινιστικόν υπό τον τίτλον «Αι φεμινιστικαί καινοτροπίαι της Κυβερνήσεως».
Ο αρθρογράφος μέμφεται την Κυβέρνησιν διότι προτίθεται να πραγματοποιήση την αναγραφείσαν εις το πρόγραμμα του αρχηγού αυτής μεταρρυθμιστικήν υπέρ της γυναικός νομοθεσίαν. Και ισχυρίζεται:
Α΄. Ότι μια τοιαύτη απόφασις θα μεταβάλη τελείως την πολιτικήν και την κοινωνικήν ζωήν της χώρας.
Β΄. Ότι όλαι αι Ελληνίδες δεν εζήτησαν την μεταβολήν του καθεστώστος.
Γ΄. Ότι η ελληνική οικογένεια και ο πατριαρχικός οίκος διατρέχουν σοβαρόν κίνδυνον ανατροπής.
Δ΄. Ότι τίποτε δεν πείθει ότι αι γυναίκες θα κάμουν καλήν χρήσιν του ανθρωπίνου αυτών δικαιώματος.
Δεν εκπλήττει κανένα, και μάλιστα αυτάς τας αγωνιζομένας υπέρ της απονομής της στοιχειώδους δικαιοσύνης της οφειλομένης και εις τας γυναίκας της Ελλάδος, το αντιφεμινιστικόν αυτό άρθρον.
Αφ’ ότου εις τον κόσμον όλον ανεκινήθη το ζήτημα περί του αν αι γυναίκες δικαιούνται να τάσσωνται εις την κατηγορίαν των λογικών, ενηλίκων, και μη εγκληματιών, υπήρξαν οι αντιδραστικοί και οι διαμαρτυρόμενοι.
Δεν θα ήτο λοιπόν παράδοξον αν υπάρχουν και εις την Ελλάδα τοιούτοι, είτε εκ πραγματικής πεποιθήσεως, είτε και από πνεύμα αντιδράσεως προς τον εισηγητήν της ιδέας. Θα κατατάξω ευχαρίστως τον αρθρογράφον της «Πολιτείας» εις τους καλής πίστεως αντιφεμινιστάς και θα συζητήσω μαζί του ένα προς ένα εις σειράν άρθρων τους θεμελιώδεις ισχυρισμούς του, αν η αγαπητή «Καθημερινή» μοι παρέξη την φιλοξενίαν της.
Και ερωτώ, κατά τί θα μεταβληθή η πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας, αν μίαν ημέραν, κάθε τέσσαρα χρόνια, η γυναίκα, συνοδευομένη από τον άνδρα της, ή τον αδελφόν της, ή και μόνη, μεταβή εις το τμήμα διά να ψηφίση; Θα αφήση δι’ αυτό το σπίτι της, την οικογένειάν της, τα παιδιά της και όλας τας σχετικάς ασχολίας της; Αλλά μήπως ο επιστήμων, ο τεχνίτης, ο έμπορος ή ο εργάτης δεν εξακολουθεί να ασχολήται με την εργασίαν του κατά τα τέσσαρα έτη που παρεμπίπτουν μεταξύ της μιας και της άλλης εκλογής;
Και ερωτώ, κατά τί θα μεταβληθή η πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας, αν μίαν ημέραν, κάθε τέσσαρα χρόνια, η γυναίκα, συνοδευομένη από τον άνδρα της, ή τον αδελφόν της, ή και μόνη, μεταβή εις το τμήμα διά να ψηφίση;
Ή μήπως υπάρχει κίνδυνος ότι αι Ελληνίδες ανά εκατοντάδας θα σπεύσουν να υποβάλουν υποψηφιότητα βουλευτικήν και θα εισέλθουν εις την Βουλήν διά να ανατρέψουν την ωραίαν και ζηλευτήν τάξιν τών εκεί συζητούντων, κατά την έννοιαν του γράψαντος; Κίνδυνος τοιούτος δεν υπάρχει βέβαια, εάν υποτεθή ότι θα ήτο κίνδυνος. Διότι εις όσα κοινοβούλια μικρά ή μεγάλα, εισήλθον μέχρι σήμερον αι γυναίκες, μόνον ευπρέπειαν και κοσμιότητα κατά την ομολογίαν των επιφανεστέρων του κόσμου πολιτευτών, εισήγαγον ως τώρα.
Αλλά και πόσαι γυναίκες άραγε θα διεκδικούσαν το δικαίωμα αυτό και πόσαι θα επετύγχανον; Αν ο ισχυρισμός του γράψαντος είνε ορθός, τότε ούτε οι άνδρες ούτε αι γυναίκες της χώρας θα εξέλεγαν γυναίκας αντιπροσώπους. Αν είνε εσφαλμένος, το οποίον είνε και το πιθανώτερον, ποιαι και πόσαι θα εξετίθεντο; Αν κρίνωμεν από ό,τι έγεινεν εις την Αγγλίαν, όπου ο φεμινισμός των τελευταίων είκοσι ετών υπήρξε τόσον άγριος, θα πεισθώμεν ότι εις την Ελλάδα καμμία γυναίκα δεν θα ζητήση να εκλεγή, αφού εις την Αγγλίαν μία και μόνη εξελέγη, η Λαίδη Άστορ. Όποτε δε αι γυναίκες προ είκοσι και τριάντα ετών εισήλθον εν τω Κοινοβουλίω, τι εκάμαν, πώς ειργάσθησαν και ποίας έφεραν μεταρρυθμίσεις. Νόμοι οικονομολογικοί, προστασίας της παιδικής ηλικίας, της υγιεινής των λαών, αντιαλκοολικοί, νόμοι με μίαν λέξιν, ευεργετικοί κοινωνικής, οικογενειακής και εθνικής αλληλεγγύης εισήχθησαν παρ’ αυτών και εψηφίσθησαν.
Όλοι οι επιφανείς πολιτευταί των λαών αυτών, μικρών ή μεγάλων αδιακρίτως, παλαιοτέρων ή νεωτέρων, προπολεμικών ή μεταπολεμικών, δεν ομολογούν ομοφώνως και δεν αναγνωρίζουν και δεν διακηρύττουν την ευεργετικήν επίδρασιν της γυναικός, ως πολίτιδος;
Και δεν έχομεν σειράν στατιστικών, διά των οποίων αποδεικνύεται ότι ακριβώς παντού συμβαίνει το αντίθετον εκείνου, το οποίον φοβείται ο αξιότιμος αρθρογράφος της «Πολιτείας». Ότι η τάξις εις την αρχίζουσαν να εκτροχιάζεται οικογένειαν αποκατεστάθη, ότι αι γυναίκες, αι οποίαι είχαν πάρει ένα κακόν κατήφορον εις το χαρτοπαίγνιον, τον αλκοολισμόν, το κάπνισμα και το ηθικόν κατρακύλισμα, εξωθούμεναι και ενθαρρυνόμεναι από μίαν τάξιν ανδρών, ακριβώς αντιφεμινιστών, συνεκρατήθησαν, περιωρίσθησαν, άλλαξαν δρόμον, και το κακόν, εάν και όπου εξακολουθεί να υπάρχη, αποτελεί σπανιωτάτην εξαίρεσιν;
Δεν είνε γεγονός, στατιστικώς επιβεβαιωμένον, ότι η παιδική θνησιμότης περιωρίσθη εις τας χώρας αυτάς εις 70 επί τις 1000, ενώ εις την προπολεμικήν Γαλλίαν είνε 14 επί τοις 1000 και εις την προπολεμικήν Γερμανίαν επίσης;
Και δεν έχομεν εις την Σουηδίαν και Νορβηγίαν ελάττωσιν του αλκοολισμού τοιαύτην διά της επεμβάσεως των γυναικών, ώστε, ενώ αι χώραι αύται ευρίσκοντο εις την ανωτάτην βαθμίδα του αλκοολισμού, σήμερον έχουν την τελευταίαν θέσιν;
Είμεθα μικρός λαός βεβαίως. Αλλ’ άραγε οι μικροί δεν έχουν ανάγκην περισσοτέραν από όλας των τας ζωτικάς δυνάμεις, διά να αντιμετωπίσουν σήμερον το οικονομικόν πρόβλημα, το οποίον προβάλλει απειλητικώτερον διά τους μικρούς παρά διά τους μεγάλους; Αλλοίμονον εις τους μικρούς που δεν αντιλαμβάνονται τον οικονομικόν αυτόν κίνδυνον και δεν εξαντλούν κάθε μέσον, όπως τον μετριάσουν. Και διατί οι γειτονικοί μας μικροί λαοί έσπευσαν ευθύς αμέσως να χρησιμοποιήσουν την γυναικείαν δύναμιν; Διατί η Βουλγαρία και η Τσεχοσλοβακία, λαοί χθεσινοί, παρεχώρησαν εις την γυναίκα αστικά και πολιτικά δικαιώματα και οι Έλληνες της μεταπολεμικής Ελλάδος θα της ηρνούντο τα δικαιώματα αυτά;
Είνε λοιπόν αι Ελληνίδες κατώτεραι και ως ανάπτυξις και μόρφωσις και δράσις από τας γυναίκας των άλλων βαλκανικών λαών; Ή είνε τα ήθη και τα έθιμά μας βαρβαρώτερα εκείνων; Ή έμειναν αυταί κλεισμέναι έως σήμερον εις τους τέσσαρας τοίχους του σπιτιού των και δεν ερρίφθησαν εις την βιοπάλην της ζωής, και δεν ανεδείχθησαν εις τας επιστήμας και τας τέχνας και την βιομηχανίαν της χώρας και εις τα κατώτερα ακόμη επαγγέλματα; Και δεν εξήλθαν νικήτριαι παντού και εις όλα τα στάδια;
Πρόσφατον είνε το Συνέδριόν μας και προχθές μόλις άνοιξε τας πύλας της η Βιοτεχνική γυναικεία Έκθεσις, ώστε να χρησιμεύουν ως η πειστικωτέρα απάντησις εις τας ανωτέρω ερωτήσεις. Πλέον πρόσφατοι ακόμη αι εντυπώσεις των ξένων ανδρών και γυναικών, αι οποίαι εξέφρασαν την ενθουσιώδη κατάπληξίν των διά την πρόοδον αυτήν. Αλλά και οι πολιτευταί μας από του Προέδρου της Κυβερνήσεως και των Υπουργών και πολιτευτών όλων των κομμάτων, οι οποίοι παρηκολούθησαν τας εργασίας μας, μήπως δεν ωμολόγησαν ότι δεν εφαντάζοντο τοιαύτην αλματικήν πρόοδον διά τας γυναίκας της Ελλάδος;
Αυτός ο κ. Στράτος, ο οποίος προ του πολέμου ήτο συντηρητικώτατος εις το ζήτημά μας, δεν παρέστη μετά των φίλων του εις το Συνέδριον κατά την ημέραν των συζητήσεων του Πολιτικού τμήματος και δεν εδήλωσεν ανεπιφυλάκτως την υπέρ των γυναικείων δικαιωμάτων γνώμην του κόμματός του;
Όταν δε και η κεμαλική ακόμη Κυβέρνησις θέλουσα να πιστοποιήση την πρόοδόν της και τον πολιτισμόν, διορίζει γυναίκα υπουργόν της Παιδείας, θα υπάρξουν εις την Ελλάδα άνδρες, οι οποίοι θα αρνηθούν εις την Ελληνίδα το στοιχειώδες δικαίωμα του ανθρώπου και θα επιμένουν να την θέλουν εις κατωτέραν θέσιν και από τον τελευταίον βάναυσον και χυδαίον χειρώνακτα του δρόμου;
Βεβαίως, Κυβέρνησις και πολιτευταί, αδιακρίτως κομμάτων, θα συμφωνήσουν εις την λήψιν των στοιχειωδών αυτών μέτρων της δικαιοσύνης υπέρ της γυναικός. Διότι εννοούν ότι αποτελεί τιμήν δι’ αυτούς η εξύψωσις της γυναικός εις το ιδικόν των επίπεδον και η αναγνώρισις της δυνάμεώς της, ως συντελεστού της οικογενειακής και εθνικής μας αναγεννήσεως.
Η Καθημερινή, 15 Μαΐου 1921
Το ζήτημα της γυναικείας ψήφου
Δημοσιεύομεν σήμερον δεύτερον άρθρον της Κας Κ. Παρρέν περί της γυναικείας ψήφου, επιφυλάσσοντες πάντοτε εις την «Καθημερινήν» το δικαίωμα όπως εκφράση εν καιρώ τας αντιλήψεις της, όλως διαφόρους των αντιλήψεων της Κας Παρρέν:
Ο ελληνικός πατριαρχικός οίκος, η ελληνική οικογένεια. Ιδού το δεύτερον σημείον, και το κυριώτατον, περί το οποίον στρέφει την προσοχήν των αναγνωστών του ο κ. αρθρογράφος της «Πολιτείας».
Καϋμένη ελληνική οικογένεια! Πόσο κακό και πόσαι αδικίαι δεν έγιναν και δεν γίνονται εν ονόματί σου! Πόσο παρεγνωρίσθης και πόσο παρεξηγείσαι από εκείνους ακριβώς που παρουσιάζονται υποστηρικταί σου! Είνε ζήτημα αν και οι Κινέζοι ακόμη που φημίζονται ως ο πλέον οπισθοδρομικός λαός του κόσμου υπήρξαν τόσον στενά αμείλικτοι διά τας παλαιάς αρχάς της οικογενείας, όσον φαίνονται μερικοί ιδικοί μας, όταν θέλουν εν ονόματι αυτής να κλείσουν κάθε θύραν και κάθε παράθυρον, από το οποίον ημπορεί να εισδύσουν μερικαί ακτίνες δικαιοσύνης, ολίγον φως προόδου, διά να τονωθή ο οργανισμός εκείνων ακριβώς, που εδημιούργησαν την οικογένειαν και που είνε οι αληθινοί και μεγάλοι αυτής στυλοβάται.
Καϋμένη ελληνική οικογένεια! Πόσο κακό και πόσαι αδικίαι δεν έγιναν και δεν γίνονται εν ονόματί σου! Πόσο παρεγνωρίσθης και πόσο παρεξηγείσαι από εκείνους ακριβώς που παρουσιάζονται υποστηρικταί σου!
Διότι περί αυτού πρόκειται και περί τον άξονα αυτόν στρέφεται κάθε αγών και κάθε προσπάθεια των φεμινιστών του κόσμου. Δι’ ημάς χωριστά ο αγών υπήρξε σκληρότερος διότι αιώνες δουλείας μάς εκληρονόμησαν παραδόσεις, αι οποίαι μετέβαλαν εντελώς την παλαιοτέραν ελληνικήν οικογένειαν.
Και παρουσίαζαν την γυναίκα ως παράσιτον αυτής, ως αντικείμενον πολυτελείας, ως πλάσμα ελαφρόν και επιπόλαιον, το οποίον δεν έχει άλλον σκόπον και προορισμόν, παρά να διαιωνίζη το είδος, να σπαταλά, να αρέση εις τον άνδρα και, ή να κυριαρχή, εφ’ όσον είνε νέα, πλουσία, ωραία και επιτηδεία, ή να γίνεται σκλάβα, περιφρονημένη και από τον άνδρα και από τα παιδιά της ακόμη, όπως είνε τα εννέα δέκατα των χωρικών μας γυναικών, διά να περιορισθώμεν μόνον εις αυτάς.
Και τώρα ας εξετάσωμεν πώς εξελίσσεται υπό την αντίληψιν αυτήν ο φημισμένος πατριαρχικός οίκος εις τας πόλεις επί του παρόντος, όπου ξέναι συνήθειαι, ξενικά σχολικά προγράμματα, ξένη τέχνη, ξένη φιλολογία και βιοτεχνία και συρμοί εδημιούργησαν μίαν ατμόσφαιραν, εις την οποίαν μέσα ζούμεν, αναπνέομεν, κυκλοφορούμεν και την οποίαν φανταζόμεθα ελληνικήν, γνησίαν, ιδικήν μας.
Και ποίος εδημιούργησε την ατμόσφαιρα αυτήν; Ποίος εκανόνισε και κανονίζει τα της ανατροφής των παιδιών μας, αγοριών και κοριτσιών; Ποίος έγραψε τα προγράμματα και ωργάνωσε τα σχολεία και ενομοθέτησε τους νόμους, που διέπουν και ρυθμίζουν την οικογενειακήν μας ζωήν; Ποίος είπεν εις την γυναίκα ότι πρώτον της καθήκον είνε να φοβείται και να υπακούη τον άνδρα; Ποίος την έθεσεν υπό αιωνίαν και ισόβιον κηδεμονίαν και της αφαιρεί και το παιδί της ακόμη νήπιον και ανήλικον, όταν ο άνδρας ζητήση εις άλλην γυναίκαν νέαν τύχην;
Υπό τους όρους αυτούς ήτο φυσικόν να γίνη ό,τι έγινε, να εκφυλισθή δηλαδή τέλεια ο πατριαρχικός οίκος.
Διότι ακριβώς εις τα σοβαρώτατα αυτά ζητήματα, του σπιτιού, της ανατροφής, του μέλλοντος της φυλής, η οργάνωσις υπήρξε μονομερής με οργανωτήν νόμιμον μόνον τον άνδρα.
Και δι’ αυτό ο πατριαρχικός οίκος είνε σήμερον μόνον παράδοσις. Και η ελληνική οικογένεια τείνει να προσαρμοσθή, χωρίς καμμίαν αντίδρασιν και καμμίαν διαμαρτυρίαν των συνηγόρων των παλαιών αρχών της, εις συνηθείας, αι οποίαι βαθμηδόν και κατ’ ολίγον υποσκάπτουν τα θεμέλιά της και φέρουν εις τελείαν αποσύνθεσιν. Ο γάμος έγινεν εμπορική επιχείρησις. Αι γεννήσεις ακολουθούν την γαλλικήν στατιστικήν. Και τα παιδιά, αφού θηλάσουν το γάλα μιας χυδαίας και συχνά άρρωστης νησιώτισσας, παραδίδονται εις τα χέρια και την ηθικήν μιας οιασδήποτε μισθωτής, ξένης ή ’δικής μας, η οποία δημιουργεί της ράτσες των δυστυχών και καχεκτικών παιδιών και των εφήβων blasés της εποχής μας.
Και η μητέρα, ο πατέρας, τι γίνονται, τι κάμνουν, τι ρόλον παίζουν εις την εξέλιξιν αυτήν; Ζουν! κατά την σημερινήν έννοιαν της λέξεως αυτής. Ο καθένας την ζωήν χωριστά, κατά τον γενικώτερον κανόνα, ή και μαζύ, σπανιώτερα, και πάντως διά πολύ ολίγον καιρόν, ως που να ξεφυλλισθούν τα ρόδα του έρωτος, αν είχαν λάβει μέρος αυτά εις την ένωσίν των. Πώς ζουν; Ω! αυτό το ξέρετε όλοι σας και το ξέρομεν όλες μας.
Τα πράσινα τραπέζια που έγιναν απαραίτητο έπιπλο στης σάλες και τα σαλόνια και της σαλίτσες της μικρότερες ακόμη, χωριστά ή και κοινά για τους άνδρες και της γυναίκες, μαρτυρούν πρώτα-πρώτα σε ποιο κατήφορο σύρει ο άνδρας την γυναίκα και μαζύ μ’ αυτήν και την ευτύχια των παιδιών των και την ελληνικήν οικογένειαν. Ύστερα η μαστιχούλες, τα ούζα, τα σιγαρέττα, μόδες και συνήθειες ανδρικές, σβύνουν κάτω από τα συννεφάκια του καπνού κάθε ποίησιν του παληού σπιτιού, κάθε ενθύμησιν του πατριαρχικού οίκου, του οποίου το ξερρίζωμα είνε έργον σας, εφόσον υποθάλπετε και ενθαρρύνετε και μεταφέρετε εις τα σπίτια σας συνηθείας, που άλλοτε ευρίσκοντο μόνον εις ωρισμένα κρυφά και απόμονα σπίτια.
Και το κακό εις την μεταπολεμικήν αυτήν περίοδον επεκτείνεται εις όλον τον υψίπλουτον κόσμον, και το μόλυσμα μεταδίδεται και γενικεύεται κατά τρόπον επικίνδυνον, ενώ πριν υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη σπίτια αμόλυντα από αυτό.
Και θα ημπορούσαμεν ημείς να παραπονούμεθα και να διαμαρτυρόμεθα, διότι τόσον εξεφυλίσατε και τόσο κατερρίψατε την ελληνικήν οικογένειαν, σεις, που διευθύνετε και κανονίζετε και νομοθετείτε και επιβάλλετε εις όλα την θέλησιν και την σκέψιν σας. Και έχομεν το δικαίωμα, όπως κάθε άνθρωπος λογικός, όπως κάθε άνθρωπος, που πονεί διά το κακό που βλέπει να γίνεται γύρω του, να σας ειπούμεν, και να σας βροντοφωνήσωμεν:
Είνε καιρός να ακούσετε και την ιδικήν μας σκέψιν, να μας αφήσετε να εργασθώμεν με κάποιο κύρος και με κάποιαν δύναμιν, τουλάχιστον διά τα ζητήματα ακριβώς του κύκλου μας, διά τα ζητήματα της γυναίκας και του παιδιού, που είνε το έρεισμα της φυλής και η ελπίς τής αύριον.
Τι της θέλετε της φιλοσοφίες και της συζητήσεις; Μεγάλα πνεύματα αφιέρωσαν την ζωήν των ολόκληρον επί δύο συνεχείς τώρα αιώνας εις την μελέτην του ζητήματος αυτού και κατέληξαν εις το συμπέρασμα: Ότι, έφοσον τα δύο φύλα είνε εξ ίσου επιδεικτικά προόδου είνε απαραίτητος η εις ίσην μοίραν συνεργασία των διά την ευτυχίαν της ανθρωπότητος. Και δι’ αυτό εδόθη παντού σχεδόν ως τώρα η ψήφος εις την γυναίκα.
Η Καθημερινή, 16 Μαΐου 1921
Οι κατήγοροι των Ελληνίδων
Από τριάντα περίπου ετών αι Ελληνίδες εργάζονται και δι’ ιδίου των δημοσιογραφικού οργάνου και από των στηλών καθημερινών Εφημερίδων και με μίαν δράσιν μετριοπαθή, αλλά σπανίως εκδηλωθείσαν τόσον λογικά εις άλλους λαούς, όπως ετοιμάσουν το έδαφος της αστικής και πολιτικής ισοπολιτείας.
Δεν υπάρχει κλάδος δημοσίας αντιλήψεως, δεν υπάρχει σημείον εθνικής προόδου, εις το οποίον αι Ελληνίδες να μην είχαν και να μην έχουν την πρώτην θέσιν. Όπου και αν στραφή σήμερον το βλέμμα, είτε εις τους κύκλους της επιστημονικής εργασίας, είτε εις τα πρακτικά επαγγέλματα, είτε εις την οικονομικήν παραγωγήν, παντού θα απαντήση εις εξέχουσαν θέσιν την Ελληνίδα, εργαζομένην και πρωτοστατούσαν εις κάθε πρόοδον.
Όταν δε προ τετραετίας περίπου ετέθη το ζήτημα της πολιτικής της χειραφετήσεως εις την τότε Βουλήν, δεν ευρέθη ένας Έλλην, μεταξύ όλων των κόμματων, ο οποίος να συζητήση και να της διαμφισβητήση το δικαίωμα αυτό. Όταν κατόπιν απεφασίσθη και συνεκλήθη το Αʹ Εθνικόν Γυναικείον Συνέδριον, υπό την αιγίδα της Κυβερνήσεως του Λαϊκού κόμματος, και με αυτόν τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως, κηρύσσοντα από του επισήμου Βήματος του Εθνικού Πανεπιστημίου την έναρξιν του Συνεδρίου αυτού, ουδείς ευρέθη να αντείπη ή να μειώση την αξίαν της επισήμου εκείνης εμφανίσεως των αντιπροσώπων εκατόν πενήντα περίπου γυναικείων σωματείων της Ελλάδος, τα οποία εζήτουν, μετά μελετημένην ανάπτυξιν παντός θέματος, την πολιτικήν χειραφέτησιν των γυναικών.
Αλλ’ ούτε την ορισθείσαν ημέραν διά την συζήτησιν των πολιτικών δικαιωμάτων της γυναικός εις το Συνέδριον ευρέθη έστω και εις Έλλην, αντιπρόσωπος ή μη της Εθν. Συνελεύσεως, ο οποίος να διαφιλονεικήση το δικαίωμα τούτο εις τας γυναίκας. Αλλ’ εναντίας, αρχηγοί των κομμάτων προσήλθον, ίνα διακηρύξουν την ισότητα των φύλων και υποσχεθούν την ψήφισιν.
Τα υποβληθέντα κατά καιρούς εις την Βουλήν υπομνήματα, είτε του Συνεδρίου και της Ενώσεως των Λυκείων των Ελληνίδων, είτε των άλλων γυναικείων σωματείων, δεν επροκάλεσαν καμμίαν αντίδρασιν, αλλ’ ούτε ευρέθησαν Έλληνες ρήτορες ζητούντες από του βήματος της Βουλής να παρουσιάσουν τας γυναίκας της Ελλάδος πολύ κατωτέρας, πολύ υποδεεστέρας των γυναικών άλλων λαών.
Η εργασία των τελευταίων μάλιστα ετών, η οποία διά σειράς διαλέξεων και πολιτικών μαθημάτων προπαρεσκεύασεν ακριβώς την γυναίκα εις τα καθήκοντά της ως πολίτιδος, πράγμα άγνωστον έως τώρα διά την πλειονότητα των ανδρών, τι άλλο επιστοποίησε, παρά την βαθείαν αντίληψιν από τας γυναίκας των καθηκόντων της πολίτιδος και την κατάλληλον παρασκευήν των εις τούτο.
Αλλά και η δράσις των κατά τα τελευταία έτη είτε εις την κοινωνικήν πρόοδον, είτε εις την αναπλήρωσιν της εργασίας τών εις το μέτωπον ευρισκομένων ανδρών, είτε εις την νοσηλείαν των αγωνιστών μας, είτε εις την οικονομικήν συγκράτησιν της οικογενείας των αστικών τάξεων απέναντι της οικονομικής θυέλλης από την οποίαν μαστίζεται και η Ελλάς, μήπως υπήρξε κατωτέρα των γυναικών των άλλων λαών;
Ποίος λοιπόν ημπορούσε να φαντασθή ποτέ ότι, παρ’ όλην αυτήν την δράσιν, θα ευρίσκοντο άνδρες, οι οποίοι εν ονόματι της οικογενείας, διά την οποίαν οι πλείστοι ως νομοθέται δεν εφρόντισαν ποτέ, εν ονόματι των Ελληνικών ηθών, τα οποία παραλύουν ακριβώς διά την έλλειψιν νόμων και προνοίας κοινοβουλευτικής, ποίος ημπορούσε να φαντασθή ότι έπρεπε να υποβληθούν και πάλιν νέα υπομνήματα, να τεθούν και πάλιν εις ενέργειαν χιλιάδες υπογραφαί και να αρχίση εκ νέου δημοσιογραφικός αγών; Διατί; Διά να προστεθή εις το 3ον άρθρον του Συντάγματος ή ολίγολογος φράσις καθ’ ην «Δικαίωμα πολίτου έχει πας Έλλην, αδιακρίτως φύλου».
Το θέαμα της προχθεσινής Συνελεύσεως δεν ήτο βέβαιως εποικοδομητικόν διά την πρόοδόν μας, ως λαού μικρού μεν, αλλ’ ο οποίος ώφειλε να περικλείη, και εκ παραδόσεως και εκ καταγωγής, όλα τα μεγαλεία και όλα τα σπέρματα της προόδου. Οι λόγοι, οι οποίοι ηκούσθησαν από τους ολίγους ευτυχώς ρήτορας, των οποίων τα ονόματα πρέπει να χαραχθούν βαθύτατα εις τα πνεύματα και την μνήμην των γυναικών της Ελλάδος, θα ημπορούσαν να ακουσθούν εις οιανδήποτε άλλην ανδρικήν συγκέντρωσιν, αλλ’ όχι εις το Ελληνικόν Κοινοβουλίον, και όχι από το βήμα της Βουλής.
Και είναι βεβαίως ευτύχημα ότι οι […] μελετημένοι συνήγοροι της Ελληνίδος αντέταξαν ακριβολόγους απαντήσεις εις τους προχείρως και αμελετήτως επιληφθέντας του ζητήματος, οι οποίοι εζήτησαν να εκμεταλλευθούν την αντίδρασιν που παρουσίασε το ζήτημα προ ετών εις λαούς θεωρουμένους πολιτισμένους.
Διότι αν επολεμήθησαν αι γυναίκες εις την προ πεντηκονταετίας διεκδίκησιν των δικαιωμάτων των, υπήρχεν η ελαφρυντική περίπτωσις, ότι τότε ακόμη ήτον άγνωστος η δύναμίς των και η πνευματική και ψυχική αρτιότης των.
Σήμερον όμως όπου η γυναίκα ανήλθε διά της εργασίας και της μορφώσεώς της εις τον ωραιότερον στυλοβάτην της προόδου, τον οποίον ύψωσαν εις τιμήν της αι μεγαλείτεραι διάνοιαι των δύο κόσμων, είνε μειωτικόν διά την Ελλάδα, και επιζήμιον διά τον σύγχρονον ελληνικόν πολιτισμόν, το φαινόμενον αυτό της αντιδράσεως και της καταβαλλόμενης προσπαθείας μερικώς, όπως η Ελληνίς παρουσιασθή κατωτέρα όλων των γυναικών του κόσμου, ακόμη και του μουσουλμανικού, ο οποίος, διά του Κεμάλ ανύψωσε την Μουσουλμανίδα εις το υπουργικόν αξίωμα.
Εάν μερικοί, ελάχιστοι βεβαίως Έλληνες αγνοούν την δράσιν και την δύναμιν των Ελληνίδων, ας φροντίσουν να την μάθουν, ας φροντίσουν να την γνωρίσουν καλά, βαθειά, επιστημονικά.
Εάν μερικοί, ελάχιστοι βεβαίως Έλληνες αγνοούν την δράσιν και την δύναμιν των Ελληνίδων ας φροντίσουν να την μάθουν, ας φροντίσουν να την γνωρίσουν καλά, βαθειά, επιστημονικά. Και τότε μόνον να ανεβαίνουν εις το βήμα και να ομιλούν περί αυτής. Διότι δεν επιτρέπεται, ως είπε ποτέ μεγάλος σοφός, να μειώνουν κατά το ήμισυ την δύναμιν ενός μικρού λαού άνθρωποι οι οποίοι με ελαφράν συνείδησιν αρνούνται από τον μισόν πληθυσμόν του, τον καλλίτερον και ευεργετικώτερον, την ικανότητα να συντρέχη εις το εθνικόν του μεγαλείον.
Η Καθημερινή, 22 Μαΐου 1922
