Η «Λίμνη των Κύκνων» του Πιοτρ Ιλίτς Τσαϊκόφσκι είναι ένα από τα πιο γνωστά μπαλέτα όλων των εποχών. Η μελωδία του είναι αναγνωρίσιμη από σχεδόν όλους, ενώ η χορογραφία του είναι μία από τις πιο εμβληματικές σε αυτό το είδος χορού. Όταν όμως παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Θέατρο Μπολσόι στις 4 Μαρτίου /20 Φεβρουαρίου 1877, το κοινό δεν σχημάτισε την καλύτερη άποψη.
«Υπερβολικά θορυβώδες, υπερβολικά βαγκνερικό, υπερβολικά συμφωνικό», αποφάνθηκαν οι κριτικοί της εποχής. Παρότι κάποιοι αναγνώριζαν τις αρετές της μουσικής του Τσαϊκόφσκι, θεωρούσαν ότι ήταν περίπλοκη για να χρησιμοποιηθεί σε ένα μπαλέτο. Η χορογραφία του Γιούλιους Ράιζινγκερ χαρακτηρίστηκε «πεζή και καθόλου αξιομνημόνευτη». Η πρίμα μπαλαρίνα Πελαγκέγια Καρπάκοβα, η οποία είχε τον ρόλο της Οντέτ (στις πρώτες εκδοχές του, οι ρόλοι της Οντέτ και της Οντίλ παίζονταν από δύο διαφορετικές μπαλαρίνες), ήταν για τους κριτικούς «όχι ιδιαίτερα πειστική».
Από την άλλη, και η ίδια η πλοκή του έργου συνάντησε ενστάσεις. Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να καταδεικνύουν ποιος έγραψε το αρχικό λιμπρέτο, ή από πού προήλθε η ιδέα για την υπόθεση του έργου. Η επικρατέστερη άποψη, τουλάχιστον την εποχή της πρεμιέρας, ήταν ότι η ιστορία της Οντέτ –που μεταμορφώνεται σε κύκνο από μια κακιά μάγισσα, τη μητριά της, και τελικά πεθαίνει χέρι-χέρι με έναν όμορφο πρίγκιπα ονόματι Ζίγκφριντ αποφασισμένο να την απαλλάξει από αυτήν την κατάρα– βασιζόταν σε γερμανικά λαϊκά παραμύθια, όπως το «Κλεμμένο Πέπλο» του Γιόχαν Καρλ Αουγκουστ Μουζέους. Τη λεπτομέρεια αυτή δεν την δεν εκτίμησε το ρωσικό κοινό, με κάποιους να παρατηρούν ότι τα ονόματα των χαρακτήρων ήταν δύσκολα στην προφορά.
Πάντως, παρά τις αντιδράσεις των κριτικών, η «Λίμνη των Κύκνων» ανέβηκε 41 φορές από την πρεμιέρα μέχρι την τελευταία παράσταση το 1883. Όμως, αυτό δεν έγινε χωρίς μια σημαντική αλλαγή. Το 1877, επέστρεψε στο Θέατρο Μπολσόι η Άννα Σομπεστσάνσκαγια, μια ονομαστή μπαλαρίνα για την οποία είχε γραφτεί αρχικά ο ρόλος της Οντέτ. Είχε απομακρυνθεί από την παραγωγή του μπαλέτου καθώς ένας κυβερνητικός αξιωματούχος ισχυρίστηκε ότι εκείνη είχε δεχθεί κοσμήματα από αυτόν, με την προοπτική να τον παντρευτεί, αλλά τελικά παντρεύτηκε έναν χορευτή και πούλησε τα κοσμήματα έναντι μετρητών. Η Σομπεστσάνσκαγια απευθύνθηκε στον χορογράφο Μαριούς Πετιπά ζητώντας του να χορογραφήσει ένα pas de deux για να αντικαταστήσει το pas de six στην τρίτη πράξη. Εκείνη την εποχή, ήταν συνηθισμένο για μια μπαλαρίνα να ζητά επιπλέον χορούς που είχαν δημιουργηθεί προσωπικά για εκείνη, ενώ αυτοί οι χοροί ανήκαν νομικά μόνον στην μπαλαρίνα για την οποία συντέθηκαν.
Ο Πετιπά συμφώνησε και συνέθεσε ένα pas de deux σε μουσική του Λούντβιγκ Μίνκους, ενός συνθέτη μουσικής μπαλέτου που εργαζόταν στα Αυτοκρατορικά Θέατρα της Αγίας Πετρούπολης. Ο Τσαϊκόφσκι εξοργίστηκε με αυτήν την εξέλιξη, θεωρώντας ότι έπρεπε εκείνος να γράψει τη μουσική για το pas de deux, πράγμα το οποίο τελικά έγινε. Μάλιστα, η Σομπεστσάνσκαγια εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ, που ζήτησε από τον Τσαϊκόφσκι να της γράψει ακόμη μια παραλλαγή.
Πάντως, η μεγάλη καταξίωση της «Λίμνης των Κύκνων», έμελλε να έρθει δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Τσαϊκόφσκι, το 1895. Ο Πετιπά και ο διευθυντής των Αυτοκρατορικών Θεάτρων Ιβάν Βσεβολόσκι συζητούσαν ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1880 με τον Τσαϊκόφσκι, προκειμένου να αναβιώσουν τη «Λίμνη των Κύκνων». Δεν είναι σίγουρο αν ο Ρώσος συνθέτης σχεδίαζε να κάνει αλλαγές στη μουσική. Μετά τον απρόσμενο θάνατό του στα 53 του χρόνια, οι απαραίτητες αλλαγές έγιναν από τον συνθέτη Ρικάρντο Ντρίγκο, με τη σύμφωνη γνώμη του μικρότερου αδελφού του Τσαϊκόφσκι, Μαντέστ. Η εκδοχή του 1895, που περιλαμβάνει και τις προσθήκες-αλλαγές του Ντρίγκο, είναι αυτή που παίζεται μέχρι σήμερα. Επίσης, ο Μαντέστ έκανε αλλαγές στο λιμπρέτο του μπαλέτου, μεταξύ των οποίων ο χαρακτήρας της Οντέτ μετατράπηκε από νεράιδα-κύκνο σε καταραμένη θνητή γυναίκα, ο «κακός» του μπαλέτου αντί για τη μητριά της Οντέτ έγινε ο μάγος Φον Ρόθμπαρτ, ενώ άλλαξε και το φινάλε του μπαλέτου: αντί οι εραστές να πνιγούν από το χέρι της μητριάς της Οντέτ, όπως στην αρχική εκδοχή του 1877, η Οντέτ πνίγεται, με τον πρίγκιπα Ζίγκφριντ να επιλέγει να πεθάνει μαζί της, αντί να ζήσει χωρίς αυτήν, και τα πνεύματά τους να επανενώνονται μετά θάνατον.
Η χορογραφία των Πετιπά και Λεβ Ιβάνοφ, με τις εμβληματικές πλέον σκηνές των κύκνων που χορεύουν δίπλα στη λίμνη, συνάρπασε κριτικούς και κοινό. Από τότε, η «Λίμνη των Κύκνων» παραμένει ένα από τα πιο κλασικά και πολυανεβασμένα μπαλέτα στον κόσμο, με εκατοντάδες παραγωγές στην Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική και ιστορικές ερμηνείες από τους κορυφαίους χορευτές του είδους.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
