Ο ρωσοουκρανικός πόλεμος ανέδειξε, εκτός των άλλων, τη σημασία των εξαγωγών σιτηρών και από τις δύο χώρες και τις επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν το 2000 οι κύριες εξαγωγικές χώρες σιτηρών στον κόσμο ήταν η Κίνα και η Ινδία, ακολουθούμενες από τη Ρωσία και τις ΗΠΑ, το 1900 η μεγαλύτερη εξαγωγική χώρα σιτηρών παγκοσμίως ήταν η Αυτοκρατορική Ρωσία. Και ο «τσάρος» των εξαγωγών ρωσικών σιτηρών ήταν Ελληνας. Ο Μαρής Βαλλιάνος, γνωστός ως «σιορ Μαράκης», εγκατεστημένος στον Νότο της Ρωσίας, το Ταγκανρόγκ της Αζοφικής (γνωστό και ως Ταϊγάνιο).
Εγραφε η εφημερίδα «Ακρόπολις» στις 26 Ιανουαρίου 1896: «Το εμπορικόν γραφείον του ήνοιγεν άμα τη ανατολή του ηλίου. Ο σιορ Μαράκης κατά τη συνήθειά του ίστατο προ της θύρας του γραφείου και έβλεπε παρελαύνοντας ενώπιόν του όλους τους μουζίκους και γεωργοκτηματίας των πέριξ κρατούντας τα δείγματα σίτου… Τα εκατομμύρια του σίτου, τα οποία εξαπέστελλεν το κατάστημά του εις όλα τα μέρη της γης διήρχοντο από την παλάμην του…». Aλλος σύγχρονός του καπετάνιος στην Κεφαλονιά έγραφε: «Ο πραγματικός αυτοκράτωρ εν Ταϊγανίω ήτον ο Μαρής Βαλλιάνος».
Οι «Vagliano Brothers»
Ο Μαρής Βαλλιάνος αποτέλεσε για τους συγχρόνους του ένα μύθο, εκείνον του πολυεκατομμυριούχου αυτοδημιούργητου επιχειρηματία. Από απλός ναυτικός της Κεφαλονιάς μετεξελίχθηκε σε πολυεκατομμυριούχο μεγιστάνα του Νότου της Ρωσίας και μετετράπη σε έναν από τους θρύλους της πόλης του Ταγκανρόγκ, του πιο σημαντικού λιμανιού της Αζοφικής Θάλασσας, στο βορειανατολικό τμήμα της Μαύρης Θάλασσας. Ηταν ένας από τους τρεις Βαλλιάνους που έφτιαξαν τον ισχυρό εμπορικό, ναυτιλιακό και τραπεζικό οίκο με την επωνυμία «Αδελφοί Βαλλιάνου» ή «Vagliano Brothers». Αν ο αδερφός του Παναγής Βαλλιάνος στο Λονδίνο άφησε μετά τον θάνατό του την τεράστια περιουσία, ακόμη και για τα βρετανικά δεδομένα, των 2,8 εκατ. λιρών Αγγλίας και ο άλλος αδελφός Ανδρέας άλλα τόσα στη Μασσαλία, ο Μαρής Βαλλιάνος άφησε μια μυθώδη περιουσία που εκτιμάτο ανάμεσα σε 8-18 εκατ. λίρες Αγγλίας.
O Μαρής Βαλλιάνος γεννήθηκε στις Κεραμειές της Κεφαλονιάς το 1804. Μπάρκαρε σε ιστιοφόρο για την Αζοφική 17 χρόνων, σχεδόν με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης και εγκαταστάθηκε στο Ταγκανρόγκ, όπου εργάστηκε στα πλοία συγγενών του εκεί. Το Ταγκανρόγκ ήταν τότε μια πόλη-λιμάνι των 10.000 κατοίκων, εκ των οποίων οι μισοί ήταν Ελληνες, κυρίως Κεφαλονίτες. Τα ταραγμένα χρόνια της δεκαετίας του 1820 προσέφεραν πολλές ευκαιρίες για τον Ιονιο-Βρετανό υπήκοο Μαρή Βαλλιάνο, ο οποίος εκμεταλλεύθηκε τις ευκαιρίες των ρωσοοθωμανικών και ρωσοπερσικών πολέμων, μεταφέροντας πολεμοφόδια για τους Ρώσους στην περιοχή του Καυκάσου. Τη δεκαετία του 1830 πλοιαρχεύει το πλοίο του «Αχιλλέας», με το οποίο εμπορεύεται μεταξύ Μασσαλίας και Αζοφικής, συνεργάζεται με τους άλλους δύο αδερφούς του, Παναγή και Ανδρέα, πλοίαρχοι και αυτοί, ενώ οι ευκαιρίες που δίνονται στον Κριμαϊκό Πόλεμο τη δεκαετία του 1850 εκτινάσσουν τα κέρδη της αδελφικής τριάδας.
Ο Μαρής στο Ταγκανρόγκ εξασφαλίζει τα φορτία από τους Κοζάκους του Δον που αποτελεί την ενδοχώρα του Ταγκανρόγκ και σχεδόν μονοπωλεί το εμπόριο της παραγωγής τους, ενώ οι άλλοι δύο αδερφοί, ο Ανδρέας στη Μασσαλία και ο Παναγής στο Λονδίνο, πωλούν τα φορτία στις δυτικοευρωπαϊκές αγορές. Και οι τρεις δραστηριοποιούνται στη ναυτιλία, στο εμπόριο και στις τραπεζικές εργασίες. Είναι οι μεγιστάνες της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, με ένα στόλο 62 ιστιοφόρων το 1875 και αργότερα 30 ατμοπλοίων, που διακινούν εκατοντάδες χιλιάδες τόνους σιτηρών με τζίρο δεκάδων εκατομμύριων λιρών.
Ο Μαρής Βαλλιάνος παντρεύτηκε την επίσης Κεφαλονίτισσα Μαρία Κρασσά, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά: την Ασπασία το 1842, που πέθανε σε ηλικία 17 ετών, τον Αλκιβιάδη το 1850 και τον Αθανάσιο το 1854. Ο γιος του Αλκιβιάδης, που μετέβη στο Λονδίνο για να εργαστεί δίπλα στον θείο του Παναγή, έζησε εκεί και σύμφωνα με τη βρετανική βιβλιογραφία είναι ένας από τους Βρετανούς εκατομμυριούχους, ενώ ο άλλος γιος του, Αθανάσιος, έζησε πάμπλουτος στο Παρίσι, ενσωματώνοντας τα παιδιά του με γαμήλιες στρατηγικές στη γαλλική αριστοκρατία.
Η δίκη των τελωνείων
Επί περίπου εξήντα χρόνια ο Μαρής Βαλλιάνος είχε αναπτύξει και γιγαντώσει τις επιχειρήσεις του στη διάρκεια της αυτοκρατορίας δύο τσάρων, του Νικολάου Α΄ (1825-1855) και του Αλεξάνδρου Β΄ (1855-1881), χωρίς κανένα πρόβλημα με το ρωσικό κράτος. Εννέα μήνες μετά την έλευση του τρίτου τσάρου, Αλεξάνδρου Γ΄, ο ηλικίας 73 χρόνων πλέον πολυεκατομμυριούχος έμπορος κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις ρωσικές αρχές. Ηταν τέλη Νοεμβρίου 1881 όταν κατέφθασε στο Ταγκανρόγκ με εντολή του υπουργείου Οικονομικών τριμελής επιτροπή. Μετά ένα μήνα ανακρίσεων, τέλη Δεκεμβρίου, η επιτροπή έδωσε διαταγές για αθρόες συλλήψεις και φυλακίσεις. Και εκεί λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1881, η πόλη παρέλυσε. Το λιμάνι έκλεισε. Το τελωνείο έκλεισε. Η αστυνομία και η διοίκηση της πόλης ετέθησαν υπό έλεγχο. Ο διοικητής της πόλης, του Κυβερνείου του Ταγκανρόγκ, ναύαρχος πρίγκιπας Μακσούτοφ, κατηγορήθηκε για δωροδοκία και για ανοχή παράνομης ρίψης έρματος των καραβιών στο λιμάνι και έφυγε επειγόντως για την Αγία Πετρούπολη.
Στη συνέχεια συνελήφθησαν 21 άτομα από τον εμπορικό κόσμο, οι περισσότεροι επιφανείς Ελληνες έμποροι της πόλης. Συνελήφθη και ο Μαρής Βαλλιάνος, που πλήρωσε ως εγγύηση το τεράστιο ποσό του ενός εκατ. ρουβλίων για να αφεθεί ελεύθερος έως τη δίκη. Αυτή έγινε τρία χρόνια αργότερα. Ξεκίνησε στις 13 Φεβρουαρίου 1885 στο Δικαστήριο Χαρκόβου και κράτησε σχεδόν δύο μήνες. Σύμφωνα με τον Ανατόλι Φεντόροβιτς Κόνι, εισαγγελέα στην Αγία Πετρούπολη, η υπόθεση των καταχρήσεων στο τελωνείο του Ταγκανρόγκ είναι μία από τις μεγαλύτερες που είχε εξεταστεί ποτέ στα χρονικά των ρωσικών δικαστηρίων. Το δικαστήριο απετελείτο από τέσσερις δικαστές, τρεις εισαγγελείς και 12 ενόρκους, που είχαν να δικάσουν 1.315 κατηγορίες. Παραπέμφθηκαν 21 έμποροι και 18 δημόσιοι υπάλληλοι του τελωνείου Ταγκανρόγκ. Τους 37 κατηγορουμένους υπερασπίζονταν τουλάχιστον 10 από τους καλύτερους δικηγόρους της νότιας Ρωσίας. Η δίκη, όπως είναι εύλογο, πήρε τεράστια δημοσιότητα. Πρωτοσέλιδα από την Οδησσό και το Κίεβο μέχρι τη Μόσχα και το Βλαδιβοστόκ.
Η δικαστική περιπέτεια του Ελληνα μεγιστάνα ξεκίνησε το 1881, όταν εκείνος ήταν 73 ετών, και έληξε το 1886 με την οριστική αθώωσή του από το ποινικό αδίκημα της συνενοχής για πλαστογραφία, οπότε και ήρθη η δήμευση της περιουσίας του.
Εμπειρογνώμονες και δικαστές εξέτασαν τη δραστηριότητα του Μαρή Βαλλιάνου για τα προηγούμενα δέκα χρόνια και βρήκαν ελάχιστη φοροδιαφυγή. Ετσι, ο εισαγγελέας περιορίστηκε σε μια σοβαρή ποινική κατηγορία για πλαστογραφία, κάτι που αμφισβήτησε έντονα ο διαπρεπής δικηγόρος του Βαλλιάνου. Η πρώτη απόφαση από το Δικαστήριο Χαρκόβου που βγήκε στις 10 Μαρτίου 1885 βρήκε τον Βαλλιάνο ένοχο και του επιβλήθηκε και η μεγαλύτερη ποινή. Ενα μήνα μετά, στις 11 Απριλίου 1885, ο Μαρής Βαλλιάνος υπέβαλε ένσταση κατά της απόφασης του Δικαστηρίου του Χαρκόβου και προσέφυγε ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου της Πετρούπολης. Στις 17 Οκτωβρίου 1885 το Ακυρωτικό Δικαστήριο της Πετρούπολης ακύρωσε την απόφαση του Δικαστηρίου Χαρκόβου και επανέπεμψε την υπόθεση σε νέα δίκη. Το Δικαστήριο Χαρκόβου τον Απρίλιο 1886 επανεξέτασε την απόφασή του για τον Βαλλιάνο. Η δεύτερη και τελική απόφαση βγήκε στις 23 Απριλίου 1886, αθώωσε τον Βαλλιάνο από το ποινικό αδίκημα της συνενοχής για πλαστογραφία, οπότε και ήρθη η ποινή της εξορίας, η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και η δήμευση της περιουσίας του. Ο Μαρής Βαλλιάνος, επέστρεψε στην πόλη του, το Ταγκανρόγκ, διατηρώντας αλώβητη όλη του την περιουσία, και πέθανε δέκα χρόνια αργότερα σε βαθιά γεράματα.
Η τελική απόφαση ήταν θρίαμβος του λαμπρού συνηγόρου που είχε επιλέξει εξαρχής ο Μαρής Βαλλιάνος, του εβραϊκής καταγωγής Αλεξάντρ Γιάκοβλεβιτς Πασόβερ (1837-1910) που είχε έδρα την Οδησσό. Η στάση του στη διάρκεια της δίκης του Τελωνείου Ταγκανρόγκ, ο χειρισμός του στην υπεράσπιση Βαλλιάνου έμειναν θρυλικά στον χώρο των Ρώσων δικηγόρων και οι εκφράσεις που ανέφερε στην αγόρευσή του για την υπόθεση παρέμειναν κλασικές.
Οι «επίγονοί» του
Ο Μαρής Βαλλιάνος ανήκει σε εκείνους τους διεθνείς επιχειρηματίες οι οποίοι δούλευαν για το κέρδος πέρα από εθνικά σύνορα και συμφέροντα. Την εποχή της ενοποίησης των διεθνών αγορών, διαμόρφωσαν μια διεθνή ελίτ, η οποία ανάλογα με την επικρατούσα πολιτική και οικονομική κατάσταση στη χώρα υποδοχής «χτυπήθηκαν» από τον κρατικό μηχανισμό της χώρας υποδοχής, κατηγορούμενοι για καταχρήσεις. Η περίπτωση του Μαρή Βαλλιάνου, που κατηγορήθηκε, δικάστηκε, καταδικάστηκε και ουσιαστικά αθωώθηκε από το ρωσικό κράτος για φοροδιαφυγή την περίοδο 1881-1886, έχει μεγάλες ομοιότητες με εκείνη άλλων Ελλήνων πολυεκατομμυριούχων διεθνών επιχειρηματιών των μέσων του 20ού αιώνα. Ο Αριστοτέλης Ωνάσης, ο Σταύρος Νιάρχος και ο Μανώλης Κουλουκουντής την περίοδο 1954-56 κατηγορήθηκαν για πολιτικο-οικονομικούς λόγους από το αμερικανικό κράτος για φοροδιαφυγή. To εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα στην περίπτωση αυτών των διεθνών επιχειρηματιών είναι η επιτυχία της επιβίωσης, πρώτον, με τη χρήση της εκ των ένδον γνώσεως διαχείρισης του θεσμικού πλαισίου του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στο οποίο δρούσαν και δεύτερον, με τη δυνατότητα ενεργοποίησης του εσωτερικού και εξωτερικού πολιτικο-οικονομικού δικτύου τους βασισμένου πάνω στο εύρος της οικονομικής τους ισχύος.
*H κ. Τζελίνα Χαρλαύτη είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, διευθύντρια Κέντρου Ναυτιλιακής Ιστορίας, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών – ΙΤΕ.
